DEMOGRAFIA to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego regionu, zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego. Jej nazwa pochodzi od greckich słów: demos - lud, grapheia - opis. Podstawowe jednostki badanych zbiorowości w demografii to: proste - człowiek; złożone - rodzina w demografii jest to zbiór osób połączonych więzami reprodukcji biologicznej, usankcjonowanymi przez prawo lub normy zwyczajowe, gospodarstwo domowe - stanowi zbiorowość wszystkich osób żyjących we wspólnym mieszkaniu i wspólnie się utrzymujących. Badanie demograficzne opierają się na danych statystycznych o ludności, stąd z demografią nierozerwalnie wiąże się statystyka ludności, dostarczająca danych liczbowych niezbędnych przy badaniu prawidłowości rozwoju ludności. Źródłem informacji są powszechne spisy ludności, rejestracja bieżąca oraz specjalne badania ankietowe.
Stan ludności to liczba osób zamieszkujących dane terytorium w określonym momencie Dynamika ludności- zmienność w czasie liczby ludności - kształtuje się pod wpływem trzech czynników: rozrodczości, umieralności i ruchu wędrówkowego Struktura ludności odzwierciedla podział całej ludności na grupy ze względu na określone kryteria ilościowe (np. wiek) lub jakościowe (np. płeć, rasę, zawód).
Zdarzenia ludnościowe bezpośrednio wywołują zmiany w stanie populacji i jej strukturze demograficznej są to m.in.: zawarcie i rozwiązanie małżeństwa, urodzenia żywe, zgony, napływ i odpływ migracyjny, przyrost ludności.
Ruch naturalny ludności oznacza zmiany w populacji ludzkiej na skutek zdarzeń naturalnych takich jak zawieranie związków małżeńskich, rozwodów, urodzeń i zgonów. Zdarzenia te powodują istotne zmiany w stanie liczebnym i strukturze ludności według płci, wieku i stanu cywilnego.
Ruch wędrówkowy. Zmiany stałego miejsca zamieszkania i miejsca czasowego pobytu są określane jako wędrówki lub migracje ludności. Migracja - inaczej wędrówka lub ruchliwość przestrzenna. To mniej lub bardziej stały ruch jednostek lub grup przekraczających granice symboliczne lub polityczne do nowych obszarów zamieszkania. Podział migracji: kryterium czasu - stałe (na pobyt stały), okresowe (na popyt czasowy); kryterium obszaru: wewnętrzne (w obrębie kraju), zewnętrzne: Emigracja - wyjazd do innego kraju na popyt stały lub czasowy, Imigracja - zbiorowość osób przybywająca z zagranicy na stałe. Repatriacja - powrót osób poprzednio deportowanych, uchodźców i przesiedleńców, mająca formę zorganizowanej akcji powrotnej.
|
T.R. Malthus podjął pierwszą próbę sformułowania teorii ludności w powiązaniu z rozwojem ekonomicznym. Twierdził on, że liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym (1,2,4,8…) i podwaja się co 25 lat, a produkcja środków żywnościowych - w postępie arytmetycznym (1,2,3,4…). Epidemie i głód będące następstwem dysproporcji pomiędzy wzrostem liczby ludności i środków żywnościowych miały spełniać rolę naturalnego regulatora.
Trzyfazowy model przejścia demograficznego charakteryzuje się fazą wysokiego poziomu rodności oraz wysokiego falującego poziomu umieralności, a ponadto właściwa fazą przejścia, wyrażającą się zmniejszeniem rodności i umieralności, oraz trzecią fazą kontrolowanej reprodukcji. Faza pierwsza charakterystyczna jest dla społeczeństwa tradycyjnego, a faza trzecia dla nowoczesnego.
Czterofazowy model przejścia demograficznego. Faza pierwsza charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, w którym natężenie urodzeń i zgonów utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się możliwości istnienia reprodukcji prostej w tej fazie rozwoju, co oznacza, że liczba urodzeń równa się liczbie zgonów, ale także okresów, kiedy poziom umieralności przekraczał poziom rodności. Pierwsza faza jest charakterystyczna dla ludności żyjącej na bardzo niskim poziomie rozwoju gospodarczego. Współczynnik dzietności jest większy niż 6 dzieci na 1 kobietę w wieku rozrodczym a przeciętna długość trwania życia nie przekracza 45 lat. W fazie drugiej obserwujemy zmniejszanie się umieralności przy utrzymywaniu się rodności na bardzo wysokim poziomie. Osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia mają wpływ na zmniejszenie natężenia zgonów. W fazie tej współczynnik dzietności wynosi 4,5-6,0 dzieci na 1 kobietę a przeciętna długość trwania życia to 45-65 lat. Faza trzecia charakteryzuje się znaczniejszym obniżeniem poziomu rodności niż umieralności. Na przełomie fazy II i III obserwujemy sytuację, w której przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom. Dzietność wynosi 3,0-4,5 dziecka na 1 kobietę a przeciętna długość życia 55-65 lat. W fazie czwartej poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności. Natężenie zgonów bliskie jest minimalnych wartości, co wynika z obecnego poziomu wiedzy medycznej, zasięgu oddziaływania służby zdrowia i struktury ludności według wieku. Dzietność poniżej 3 dzieci na 1 kobietę a przeciętna długość trwania życia wyższa niż 65 lat.
Spis statystyczny - spis dostarczający informacji niezbędnych do ustalenia stanu i struktury zjawisk w ściśle określonym momencie. Spisy dostarczają informacje dotyczące ludności, tj. wieku, zawodu, poziomu wykształcenia itp., jak również informacji o innych wielkościach, w tym charakteryzujących gospodarkę.
|
Przyrost naturalny, wskaźnik statystyczny określający tendencję rozwoju populacji danego obszaru. Oblicza się go odejmując liczbę zgonów w danym okresie od liczby urodzeń. Jeśli wynik jest dodatni, oznacza przyrost liczby ludności, jeśli ujemny - spadek. Wyraża się go najczęściej w promilach w stosunku do ogólnej liczby ludności. Przyrost rzeczywisty = przyrost naturalny + migracje
Gęstość zaludnienia, statystyczny wskaźnik demograficzny, oznaczający stosunek liczby ludności danego obszaru do jego powierzchni. Gęstość zaludnienia wyraża się jako liczbę ludzi mieszkających na powierzchni 1 km2.
Kohorta - termin stosowany w statystyce i naukach stosujących ją (np. demografia, medycyna), oznaczający zbiór obiektów, najczęściej ludzi, wyodrębniony z populacji z uwagi na zachodzące jednocześnie dla całego zbioru wydarzenie lub proces, w celu przeprowadzenia analizy.
Teoria Lebensteina - dotyczy skali mikrodemograficznej. Wychodzi ona z założenia, że fakt powołania do życia dziecka jest poprzedzony swego rodzaju rachunkiem ekonomicznym, a więc decyzja podejmowana jest w wyniku kalkulacji korzyści (użyteczności) i kosztów. Leibenstein wyróżnił 3 rodzaje użyteczności dziecka:
Koszty posiadania dodatkowego dziecka Leibenstein dzieli na :
|
Koncepcja zmiennych pośredniczących Davisa - Blake'a - odwołuje się do trzech faz biologicznego procesu reprodukcji ludności: stosunku płciowego, poczęcia i porodu.
c) zmienna porodu - śmiertelność z przyczyn zamierzonych (aborcja) i z przyczyn niezamierzonych
Teoria R.A. Easterlina - wszystkie determinanty płodności oddziałują przez jeden lub więcej z następujących czynników: a) popyt na dzieci wyrażony liczbą dzieci dożywających wieku dorosłego, jaką rodzice chcieliby mieć, gdyby kontrola urodzeń nie pociągała żadnych kosztów; b) potencjalna liczba rodzonych dzieci wyrażona liczbą dzieci, jaką rodzice mieliby, gdyby świadomie nie kontrolowali płodności; c) koszty kontroli urodzeń. Hipoteza R.A. Easterlina - zakłada, że cykliczność w procesie rodności jest oparta na określonym mechanizmie socjoekonomicznym, którego działanie prowadzi do kształtowania się określonych postaw i zachowań prokreacyjnych. Zdaniem R.A. Easterlina cykliczne zmiany płodności (o cyklu 20-25 lat) wyrażają się tym, że liczna kohorta rodzicielska (dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności w dużej liczebności rówieśników) decyduje się na małą liczbę dzieci. Z kolei ta mało liczna generacja (dostrzegając społeczne i ekonomiczne niedogodności w małej liczebności rówieśników) decyduje się na powoływanie do życia licznego potomstwa.
Teoria spadku płodności Caldwella - duże znaczenie dla konsolidacji wzorca rozrodczości charakterystycznego dla społeczeństwa tradycyjnego ma rodzinny sposób produkcji. Jego istotą jest praca kobiety w gospodarstwie domowym i zaspakajanie w domu szeregu potrzeb, wiąże się to z dużą rodziną i wysoką dzietnością. Modernizacja podważa rodzinny sposób produkcji poprzez urynkowienie szeregu zajęć. Powoduje to, że w zmodernizowanym społeczeństwie realizowany jest model małej rodziny i niskiej dzietności. Wysoka jak i niska płodność są uzasadnione, jeśli gwarantują rodzinie korzyści społeczne i ekonomiczne. Modernizacja powoduje, że dziecko przestaje być traktowane jako czynnik dochodotwórczy.
|