Przebieg, zakres i intensywność SM rozpatrywanych jako proces wzajemnych oddziaływań wszystkich jego uczestników są uwarunkowane różnorodnymi czynnikami. Według kryterium czasowego czynniki SM dzielimy na: historyczne, aktualne i potencjalne. Odzwierciedlają one relacje między teraźniejszością a przeszłością i przyszłością. Kryterium przestrzenne: narodowe i międzynarodowe (lokalne, regionalne, kontynentalne i globalne). Kryterium strukturalne: obiektywne (materialne, rzeczywiste) i subiektywne (moralne, świadomościowe). Według połączonego kryterium dynamiki i intensywności oddziaływań czynniki SM dzielimy na: warunkujące procesy oddziaływań międzynarodowych i czynniki realizujące te procesy. Czynniki obu grup są współzależne.
Do grupy czynników warunkujących procesy oddziaływań międzynarodowych zaliczamy uwarunkowania:
Do grupy elementów realizujących procesy oddziaływań międzynarodowych zaliczamy czynniki:
|
PAŃSTWA należą do najważniejszych uczestników i podmiotów międzynarodowych stosunków politycznych. Podstawą ich funkcjonowania są systemy polityczne, w obrębie których funkcjonują oraz normy prawa międzynarodowego. Państwa mają zasadniczy wpływ na dynamikę i rozwój stosunków międzynarodowych. Kreują one, regulują i determinują całość stosunków w systemach międzynarodowych. Mają niezmienne prawo do suwerennego działania na arenie międzynarodowej, realizując różnorodne formy swej aktywności międzynarodowej.
Biorąc pod uwagę zakres skutecznej zdolności do działań międzynarodowych, wszystkie państwa można podzielić na następujące grupy:
NARODY należą do jednych z najważniejszych uczestników stosunków międzynarodowych. Przez pojęcie naród rozumiemy wielką grupę społeczną związaną wspólnotą losów historycznych, kulturą, językiem, terytorium. Wyrazem tej wspólnoty jest świadomość narodowa, poczucie własnej odrębności w stosunku do innych narodów. Narody mogą stać się uczestnikami SM tylko pod warunkiem dysponowania swą organizacją lub reprezentacją. W porównaniu z państwami mają ograniczony zakres zdolności do działań międzynarodowych. Mogą one:
|
Dyplomacja jest narzędziem polityki zagranicznej. Przez to pojęcie należy rozumieć specyficzną treść i formę działania państwa, oraz zespół osób oficjalnie reprezentujących państwo w jego stosunkach z innymi podmiotami prawa międzynarodowego. W tym ujęciu na definicję dyplomacji składają się trzy elementy:
Przyjąć zatem należy, iż dyplomacja jest oficjalną działalnością państwa, reprezentowanego na zewnątrz przez swoje organy, i mająca na celu realizację założeń polityki zagranicznej w drodze prowadzenia rokowań i zawierania umów międzynarodowych. Cele dyplomacji:
Metody dyplomacji obejmują całokształt sposobów oddziaływania jednego lub większej liczby rządów na inne rządy, na ich przedstawicieli dyplomatycznych i na społeczeństwa. Ogólny podział metod dyplomacji dzieli je na przyjacielskie, neutralne i nieprzyjacielskie.
Stosunki dyplomatyczne to oficjalne stosunki między państwami, w których pośredniczą misje dyplomatyczne stale przebywające na terytorium innych państw. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z nowym państwem oznacza uznanie tego państwa za członka społeczności międzynarodowej.
Współczesna dyplomacja prewencyjna charakteryzuje się trzema specyficznymi cechami: a) celami, b) przedmiotem prewencji, c) formami realizacji celów. Cele dyplomacji prewencyjnej obejmują najogólniej zapobieganie wszystkim działaniom i tendencjom zagrażającym stabilności, bezpieczeństwu i pokojowi międzynarodowemu. Obejmuje doraźne działania w stosunku do aktualnych sporów i konfliktów lub mogących nastąpić w najbliższym czasie. Przedmiotem prewencyjnych działań dyplomatycznych są wszelkie aktualne lub potencjalne problemy, spory i konflikty mogące zagrażać międzynarodowej stabilności, bezpieczeństwu i pokojowi. Podstawową formą realizacji dyplomacji prewencyjnej jest kooperacja międzynarodowa, zwykle wielostronna, czy to w ramach organizacji międzynarodowych (np. ONZ) lub innych związków państw.
|
Państwa, jako osoby prawne, mogą działać, nabywać prawa i zaciągać zobowiązania na arenie międzynarodowej tylko za pośrednictwem osób fizycznych. Osoby te to organy państwa upoważnione do działania w imieniu państwa przez konstytucję lub inne ustawy. Organy państwa uczestniczące w SM dzielą się na organy wewnętrzne i zewnętrzne (służba zagraniczna). Do wewnętrznych zaliczamy: głowę państwa, parlament, rząd, szefa rządu, msz. Do zewnętrznych (zagranicznych) organów państwa należą: przedstawicielstwa dyplomatyczne, misje przy organizacjach międzynarodowych, misje wojskowe, urzędy kulturalne.
Naczelnym organem państwa jest głowa państwa. W świetle prawa międzynarodowego głowa państwa, bez względu na kompetencje konstytucyjne, posiada prawo wszechstronnego reprezentowania państwa, wysyła przedstawicieli dyplomatycznych, przyjmuje dyplomatów innych państw, zawiera umowy międzynarodowe, ratyfikuje umowy, wypowiada wojnę. W Polsce funkcję głowy państwa pełni prezydent, który na mocy konstytucji jest najwyższym przedstawicielem RP w SM. Kompetencje parlamentu w polityce zagranicznej są mniejsze niż w polityce wewnętrznej, niemniej pozostają istotne. Ich zakres zależy od systemu politycznego danego państwa. W większości państw do kompetencji parlamentu należy ratyfikacja umów międzynarodowych, wybór, zatwierdzenie lub odwołanie składu osobowego rządu, uchwalanie budżetu. W parlamentach powołuje się też komisje spraw zagranicznych wywierające istotny wpływ na kierunki zewnętrznego działania państwa. Naczelnym wykonawczym organem państwa jest rząd. Prezes Rady Ministrów (premier, kanclerz) jest szefem rządu. Dzięki bezpośredniemu udziałowi w spotkaniach na szczycie, konferencjach, kontaktach z szefami innych państw ma on znaczny wpływ na kształtowanie stosunków z innymi krajami. Na czele resortu spraw zagranicznych stoi minister spraw zagranicznych. Jest on członkiem rządu realizującym politykę zagraniczną państwa. Do zadań jego i resortu należy: udział w konferencjach międzynarodowych, reprezentowanie państwa w organizacjach międzynarodowych, prowadzenie rokowań z innymi państwami, towarzyszenie głowie państwa i premierowi w oficjalnych wizytach zagranicznych.
|
Polityka zagraniczna państwa to zbiór metod, celów i środków realizacji zewnętrznej funkcji państwa. Realizacja odbywa się na płaszczyźnie dyplomatycznej, militarnej, gospodarczej i ideologicznej. Polityka zagraniczna jest strategią zewnętrznego działania państwa. W jej gestii leży ochrona niepodległości i bezpieczeństwa państwa oraz ochrona interesów ekonomicznych. Ponadto polityka zagraniczna to wszelkie działania służące zapobieżeniu jakiejkolwiek szkodliwej aktywności obcych podmiotów polityki. Powiązana jest z bezpieczeństwem i ochroną wartości narodowościowych, strzeżeniem tajemnic, a także rozpowszechnianiem i kreowaniem wizerunku danego państwa na forum międzynarodowym. Prowadzona jest za pośrednictwem upoważnionych do tego organów, osób w interesie państwa formułowanym przez elity rządzące, oficjalnie utożsamianym z interesem ogólnonarodowym lub ogólnospołecznym. Reasumując, jest prowadzona w stosunku do innych państw, z innymi państwami lub przeciwko innym państwom. Celem polityki zagranicznej jest optymalna realizacja interesów grup najbardziej wpływowych w państwie. W społeczeństwach demokratycznych celem jest zatem realizacja interesów całego społeczeństwa bądź jego większości. Środki i metody polityki zagranicznej:
|
Pierwszym etapem było utworzenie trzech Wspólnot Europejskich: Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (1951), Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (1957) i Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (1957). Państwami założycielskimi trzech Wspólnot Europejskich były: Francja, Republika Federalna Niemiec, Belgia, Holandia i Luksemburg. Instytucjonalnego ujednolicenia organów Wspólnot dokonano na mocy umowy z 1965 (tzw. traktat fuzyjny) w sprawie ustanowienia wspólnych organów dla trzech Wspólnot Europejskich. W rezultacie EWWiS, EWG i Euratom miały cztery wspólne instytucje: Radę, Komisję Europejską, Parlament Europejski i Trybunał Sprawiedliwości. Drugi etap integracji zainaugurowany został na początku lat 70. decyzją o poszerzeniu Wspólnot o Danię, Irlandię i Wlk. Brytanię (1972), koordynacją wspólnej polityki zagranicznej, powołaniem Rady Europejskiej (1974) oraz urzeczywistnieniem unii celnej. Zakończył się on decyzją o wyborach bezpośrednich do Parlamentu Europejskiego, które odbyły się w 1979. Trzeci etap miał za zadanie przełamanie kryzysu integracji. Objął on lata 80. Jednym z jego osiągnięć było przyjęcie Jednolitego Aktu Europejskiego (1985). W tym też okresie przyjęto nowe państwa członkowskie: Grecję, Portugalię i Hiszpanię. Czwarty etap zaowocował przyjęciem traktatu o Unii Europejskiej (Mastricht 1992) oraz poszerzeniem UE o nowe państwa: Austrię, Finlandię i Szwecję. W 1999 wszedł w życie traktat amsterdamski. Euro staje się jedynym środkiem płatniczym w 12 krajach UE. W 2004 do UE przystąpiło 10 nowych państw, w tym Polska, a w 2007 dwa kolejne - Rumunia i Bułgaria.
|
Kolonializm datowany jest od epoki wielkich odkryć geograficznych, chociaż w podobnej postaci znany był już w starożytności. Kolonializm jako polityka podboju i przejmowania obcych terytoriów oraz podporządkowywania sobie zamieszkującej tam ludności przez państwa europejskie sięga korzeniami do przełomu XV i XVI w. Ma nierozerwalny związek z odkryciami geograficznymi i dokonanym później podziałem globu ziemskiego między mocarstwa kolonialne. Celem kolonializmu było zdobycie i wprowadzenie różnych form eksploatacji terytoriów zamorskich, wzbogacenie się metropolii, poszerzenie strefy wpływów w świecie i wzmocnienie siły państwa kolonizującego. Tworzenie imperiów kolonialnych służyło zarówno celom ekonomicznym, jak i politycznym oraz strategicznym.
Pierwszym aktem międzynarodowym sankcjonującym ten podział był traktat z Tordesillas z 1494 r. Później zawarto jeszcze kilkanaście innych porozumień międzynarodowych aprobujących aneksje, potwierdzających „odstąpienie” terytoriów lub ich sprzedaż albo „poddanie pod władzę” państw europejskich niektórych obszarów oraz dokonujących podziału wpływów. Nie godząc się ze statusem kolonialnej zależności, ludność zagarniętych krajów wielokrotnie wzniecała powstania zbrojne. Narastanie procesów, które doprowadziły do załamania się sytemu kolonialnego, odbywało się przez wiele lat. W ciągu 45 powojennych lat system kolonialny praktycznie został zlikwidowany i powstało ponad 130 nowych niepodległych państw. Wpływ na proces dekolonizacji wywarła powojenna rywalizacja między mocarstwami zachodnimi a następnie współzawodnictwo między Wschodem a Zachodem oraz działalność ONZ.
|
Budowa systemu bezpieczeństwa zbiorowego zainspirowana została zarówno doświadczeniami historycznymi, jak i obiektywną potrzebą zapewnienia światu stabilizacji i pokojowej egzystencji. Zbiorowym wysiłkiem ukształtowano koncepcję budowy uniwersalnego systemu bezpieczeństwa, przewidującą wspólną akcję ogółu zorganizowanych państw w obronie ofiary agresji, niezależnie od tego, czy napastnik jest członkiem organizacji tworzącej ten system, czy też zaatakował z zewnątrz. Postanowienia Karty NZ tworzą zręby powszechnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Istotne znaczenie dla funkcjonowania tego systemu ma zobowiązanie do regulowania sporów międzynarodowych metodami pokojowymi. Na szczególną uwagę zasługuje również fakt wprowadzenia całkowitego zakazu wojny i agresji. Charakterystyczną cechą systemu bezpieczeństwa ONZ jest scentralizowanie decyzji o zastosowaniu sankcji w gestii RB. Ma ona obowiązek zapobiegania aktom naruszania pokoju oraz stosowania przymusu w razie dopuszczenia się przez państwo aktu agresji. Fundament powszechnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego tworzą trzy zobowiązania: 1) zakaz stosowania siły i groźby jej użycia; 2) obowiązek regulowania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi; 3) stosowania środków zbiorowych wobec agresora.
Członków ONZ zobowiązano do regulowania sporów mdznar. wyłącznie środkami pokojowymi. Strony w sporze będą przede wszystkim szukały rozwiązania na drodze rokowań, badań, pośrednictwa, pojednania, arbitrażu, rozstrzygnięcia sądowego, odwołania się do organizacji lub układów regionalnych albo innych środków pokojowych według własnego wyboru.
|
„Pierwsza generacja” Podczas rokowań rozbrojeniowych w latach 70. ukształtowała się koncepcja budowy środków zaufania w dziedzinie wojskowej, zakładająca stosowanie środków zmniejszających prawdopodobieństwo wybuchu konfliktu zbrojnego. W odniesieniu do nich zastosowano termin „środki budowy zaufania i bezpieczeństwa”. Są to przedsięwzięcia przyczyniające się do usuwania napięć, zwiększania stabilności bezpieczeństwa, zapobiegania niewłaściwemu zrozumieniu lub błędnej ocenie działalności militarnej partnera. Ich stosowanie w założeniu tworzy sprzyjające warunki do działań w zakresie ograniczenia i redukcji zbrojeń oraz rozbrojenia. Problemem środków budowy zaufania zajęła się Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a w jej Akcie Końcowym z 1975 umieszczono dokument w sprawie środków budowania zaufania i niektórych aspektów bezpieczeństwa i rozbrojenia. W tym dokumencie przyjęto wspólnie opracowany katalog zasad i reguł postępowania. Do środków budowy zaufania zaliczamy: 1) uprzednie powiadomienie o wielkich manewrach wojskowych, 2) -||- o innych manewrach wojskowych, 3) -||- o wielkich ruchach wojsk, 4) wymiana obserwatorów, 5) inne środki budowy zaufania. Rozwój współpracy mdznar. skłania do wniosku, że wypracowane zbiorowym wysiłkiem rozwiązania oraz stosowane środki przyczyniają się do stabilizacji, ułatwiają kontrolowanie procesu zbrojeń i jego regulację.
Szczególnie ważnym aspektem jest narastające niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się broni jądrowej. Ograniczony początkowo do stałych członków RB ONZ „klub atomowy” powiększył się i nie zdołał temu zapobiec układ o nieproliferacji broni jądrowej z 1968. W XXI w. posiąść może broń nuklearną kilka dalszych państw. Wzmożona aktywność zbrojeniowa niektórych państw Bliskiego Wschodu, Azji Płd. Oraz Dalekiego Wschodu potęguje zagrożenie mdznar. pokoju i bezpieczeństwa. Małe, nie zamożne, lecz dobrze zorganizowane i agresywne państwa o reżimach totalitarnych lub autorytarnych mogą stać się zarzewiem konfliktów regionalnych nawet z użyciem broni jądrowej i doprowadzić do naruszenia równowagi sił w skali globalnej.
|
Neutralność trwała ma miejsce wtedy, gdy państwo przyjęło na siebie zobowiązanie nieuczestniczenia nigdy w żadnej wojnie, uzyskując w zamian od innych państw zobowiązanie do nieprowadzenia przeciwko niemu działań wojennych. Do obowiązków państw trwale neutralnych należy: nieuczestniczenie w jakichkolwiek wojnach między innymi państwami; niezaciąganie żadnych zobowiązań, które mogłyby uwikłać je w wojnę; ochrona zbrojna własnego terytorium. Niezbędnym warunkiem skuteczności trwałej neutralności jest jej uznanie przez inne państwa. Aktu uznania dokonuje się w mdznar. umowie wielostronnej. Poza tym może być milczące uznanie. Prawidłowością jest oparcie neutralności na umowie mdznar. nakładającej prawa i obowiązki na państwo trwale neutralne i na gwarantów tej neutralności. Gwarancji udzielają zazwyczaj mocarstwa. Państwo nie może jednostronną deklaracją uzyskać statusu neutralności, nie otrzymując na to zgody, uznania i gwarancji innych państw. Przykładem trwałej neutralności jest status Szwajcarii.
Regionalizm w SM związany jest bezpośrednio z aktywnością ich podmiotów. Wynika on ze szczególnego rodzaju współzależności międzynarodowych związanych z: położeniem geograficznym, systemem politycznym, rozwojem gospodarczym oraz historią, kulturą, językiem i religią. Głównymi podmiotami regionalizmu są państwa. Jednak coraz częściej w kreowaniu regionalizmu udział biorą organizacje mdznar., które mocą swych statutów uzyskują status ponadnarodowy. Regionalizm można określić jako wszelkiego rodzaju formy współpracy międzynarodowej w postaci różnego rodzaju sojuszów i związków integracyjnych państw położonych blisko geograficznie. Regionalizm kształtowany przez podmioty SM wyraża się w: dążeniu i rozszerzaniu wzajemnej współpracy, zaspokajaniu potrzeb i interesów poprzez udział w regionalnym współdziałaniu, wykształcaniu się świadomości i wspólnoty regionalnej.
|
Budowa ładu mdznar. jest rozłożonym w czasie wielofazowym procesem: od inicjacji w postaci postulatów i koncepcji, przez budowę struktur organizacyjnych funkcjonujących na ogólnie przyjętych zasadach, aż do jego kresu. Pomysł Nowej Pentarchii zakłada, że najbardziej doskonały jest system, nad którego stabilizacją czuwa pięć ośrodków siły. Są one zdolne utzrzymać równowagę polityczną i militarną, nie dopuszczając do wyeliminowania ze sceny mdznar. innych państw. Pax Consortis jest policentryczną wersją nowego ładu mdznar. Podstawą tego kierunku myślenia jest założenie, iż po Upadku Związku Radzieckiego osłabieniu ulegnie znaczenie drugiego bieguna systemu bipolarnego. Pax Nipponica zakłada, iż prężnie rozwijająca się Japonia stanie się największą potęgą gospodarczą i osiągając pozycję supermocarstwa przejmie dominację w świecie. Bigemonia wskazuje na zdynamizowanie współpracy USA i Japonii w kierowaniu systemem światowej gospodarki.
|
|