DISKO wykład 2

Demografia - gr. demos -lud; grapheia -opis

• nauka o ludności, zajmująca się badaniem jej liczby, cech, struktury i zmienności. Szeroko wykorzystuje badania ankietowe i metody statystyczne.

Ludność

-- wg Wielojęzycznego Słownika Demograficznego (1966) to ogół mieszkańców pewnego terytorium

-- jakikolwiek zbiór ludzi, utworzony(wydzielony) na podstawie dowolnego kryterium doboru - zarówno przestrzennych, socjologicznych jak i ekonomicznych

Geografia osadnictwa

• dział geografii ekonomicznej, zajmujący się

badaniem elementów systemu osadniczego:

aglomeracji miejskich, ośrodków regionalnych

i centrów wzrostu oraz miejscowości

lokalnych wraz z powiązanymi z nimi

różnorakimi więzami osiedlami wiejskimi.

Geografia osadnictwa zajmuje się także

procesami urbanizacji. W analizach

uwzględnia aspekty demograficzne,

ekonomiczne, socjalne, ekologiczne w

wymiarze przestrzennym.

Geografia ludności

• dział geografii ekonomicznej na

pograniczu demografii, zajmujący się

badaniem rozmieszczenia ludności, jej

strukturami (biologiczną, zawodową i

społeczną) oraz migracjami. Analizuje

zjawiska przyrostu i ubytku ludności

wraz z ich przyczynami w wymiarze

przestrzennym.

Historia rozwoju demografii jako

nauki: Konfucjusz (551-479 p.n.e)

• koncepcja „idealnej” proporcji między liczbą ludności a wielkością obszaru

- Umieralność wzrasta wraz z niedoborem Żywności

- Przedwczesne małŻeństwa powodują wyŻszą umieralność niemowląt,

- Wojny zmniejszają przyrost l. ludności

- Wysokie koszty zaślubin zmniejszają liczbę zawieranych małŻeństw,

- Postulat przesiedlania ludności z obszarów przeludnionych na niedoludnione

Platon (427-347 p.n.e)

• Formułował zasady postępowania w celu

osiągnięcia „optimum” liczby ludności

• Wg niego dla osiągnięcia „najwyŻszego dobra” liczba obywateli w greckim państwie-mieście powinna wynosić 5040 obywateli i około 960 rolników i niewolników (rozprawa „Prawa”)

• W przypadku małego stanu l. ludności zalecał wprowadzanie nagród, doradztwa i nagan dla młodych aby płodzili dzieci lub polecał imigrację

• W przypadku nadmiaru zalecał kontrolę urodzeń w rodzinach wielodzietnych i kolonizację innych obszarów (emigrację)

Arystoteles (384-322 p.n.e)

„Państwo powinno być tak ludne , aby

moŻliwe było rozkoszowanie się czasem

wolnym”

Wg niego nadmiar ludności = bieda, w takim przypadku zalecał przerywanie ciąŻy i porzucanie dzieci…

XVII-XVIII w. kształtowanie podstaw współczesnej demografii:

W. Petty (1623-1687) - twórca demografii statystycznej

J. Graunt (1620-1674) - badania ludności Londynu

T.R. Malthus (1766-1834) - teoria rozwoju ludności w powiązaniu z rozwojem ekonomicznym (postulował m.in. utrzymanie l. ludności poprzez opóźnianie związków małŻeńskich, dobrowolny celibat, wskazywał na „pozytywne przeszkody”: epidemie, wojny, klęski głodu)

XX wiek - teorie współczesne

A. Landry - „Koncepcja trzech stadiów (reŻimów) demograficznych przemian”

W.S. Thompson - teoretyczny model trzech typów sytuacji w oparciu o wsp. urodzeń i zgonów (lata 40.)

C.P. Blacker - „Stadia w rozwoju ludności” - (1947) zidentyfikował pięć typowych okresów przejścia demograficznego

Podział demografii:

• Demografia ogólna (rozwiązywanie

problemów teoretycznych, dotyczących

pomiaru, opis struktur i procesów

demograficznych)

• Demografia matematyczna (demometria -

nauka o metodach pomiaru i przewidywania

procesów demograficznych za pomocą

metod matematyczno-statystycznych)

• Demografia opisowa (opis struktur i

procesów demograficznych)

• Demografia historyczna (badania

demograficzne procesów historycznych)

• Demografia społeczna (zajmuje się

społecznymi uwarunkowaniami zjawisk

demograficznych)

• Demografia ekonomiczna (zajmuje się

ekonomicznymi uwarunkowaniami zjawisk

demograficznych)

• Doktryny demograficzne (zajmują się

formułowaniem teorii rozwoju ludności)

Powiązania demografii z innymi

naukami:

• np. ekonomia, socjologia, medycyna,

psychologia społeczna, statystyka, geografia

ludności i osadnictwa, antropologia,

etnografia, genetyka

Przykłady wykorzystania demografii:

• prognozowanie zmian liczby i struktur ludności w odniesieniu do polityki gospodarczej (zabezpieczenie większych lub mniejszych środków w budŻecie na szkolnictwo w okresie wejścia w wiek szkolny osób z wyŻu lub niŻu demograficznego, planowanie wydatków na emerytury etc.)

• studium demograficzne gminy,

• studium demograficzne na potrzeby strategii rozwoju regionalnego (np. w Strategii rozwoju obszarów wiejskich Dolnego Śląska)

• wykorzystanie danych nt. struktur wieku i płci ludności w celu wykonania badań socjologicznych opartych na próbie

Wybrane podmioty zajmujące się

badaniami demograficznymi

W skali światowej:

Organizacja Narodów Zjednoczonych

Departament Ekonomii i Spraw Społecznych

Biuro Ludnościowe (Population Division), New York, USA

Główne zainteresowania:

Prognozowanie liczby ludności, badania ruchów wędrówkowych w skali globalnej, zagadnienia zdrowie w odniesieniu do problematyki urodzeń i zgonów, promowanie jednolitych metod badawczych (ewidencji) na świecie.

W Unii Europejskiej:

EUROSTAT (odpowiednik GUS)

Dział: Population and social conditions

(Ludność i warunki społeczne)

W Polsce:

• Główny Urząd Statystyczny

Źródła danych w demografii

1) dane zbierane na bieŻąco - ewidencja bieŻąca

ludności PESEL, księgi stanu cywilnego

2) dane zbierane okresowo lub nieregularnie:

- powszechny spis ludności,

- badania oparte na próbie losowej (metoda

reprezentatywna),

- specjalne badania monograficzne,

- materiały wtórne

Ewidencja bieŻąca ludności

(PESEL - od 1968 r.)

księgi stanu cywilnego :

- małŻeństwa, urodzenia (do 14 dni) i zgony

(karta zgonu, do 3 dni)

księgi meldunkowe :

- rozwody, separacja księgi meldunkowe pobyt stały, czasowy, okresowy (powyŻej 2

miesięcy okresowo do 5 lat)

Powszechny spis ludności

- jest to podstawowe badanie z zakresu statystyki ludności, mające na celu zebranie informacji o jej stanie i strukturze wg ustalonych cech demograficznych i społeczno-zawodowych. Musi spełniać m.in. następujące warunki: 1) powszechności (obejmuje całą ludność), 2) jednoczesności (bada stan na określony dzień - tzw. moment krytyczny), 3) imienności (kaŻda osoba jest spisywana z imienia i nazwiska), 4) bezpośredniości (odpowiedzi na zadawane pytania spisowe udziela bezpośrednio osoba spisywana, wyjątkowo tylko najbliŻsi domownicy). Istnieje zalecenie, aby powszechny spis ludności odbywał się co 10 lat, jak najbliŻej lat kończących się na 0). W Polsce spisy oparte na nowoczesnych zasadach przeprowadzono przed wojną w 1921 i 1931 roku, natomiast w okresie powojennym w latach: 1950,1960, 1970, 1980, 1988 i ostatni w 2002. W 1995 roku przeprowadzono mikrospis ludności oparty na 5% próbie losowej.

Kategorie ludności spisowej

• 1) obecna (de facto) - była obecna w

momencie spisu

• 2) zamieszkała (de jure) - osoby stale

zamieszkujące miejscowość, bez względu

czy w momencie spisu była obecna)

Cechy demograficzne w spisach

MINIMUM SPISOWE:

wiek, płeć, stan cywilny

Lista cech:

1) stosunek do głowy gospodarstwa

(gospodarstwo - zespół 2 lub więcej osób,

spokrewnionych ze sobą, mieszkających

razem i utrzymujących się wspólnie)

2) rodzina (biologiczna, ale takŻe związki

kohabitacyjne - partnerzy z dziećmi)

3) miejsce zamieszkania, czasowa obecność i

nieobecność

4) płeć

5) data urodzenia (wiek)

6) stan cywilny (małŻeński)

7) miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania w przeszłości

8) analfabetyzm, wykształcenie, uczęszczanie

do szkoły

9) inne cechy demograficzne:

inwalidztwo, statystyczna płodność kobiet

(urodzenia Żywe), dzietność kobiet

(urodzenia Żywe i martwe)

wyznanie (badano tylko przed wojną)

Cechy społeczno-zawodowe

1) Źródło utrzymania (z pracy i ze źródeł niezarobkowych

np. renta)

2) stosunek do pracy (czynny, bierny)

pracujący, bezrobotni, bierni zawodowo

np. charakter zatrudnienia, zawód wykonywany-stanowisko, praca dodatkowa, Rodzaj niezarobkowego źródła utrzymania, pozostawanie na utrzymaniu, główne źródło utrzymania osoby i gospodarstwa domowego.

Metoda szacunkowa

polega na ustalaniu liczebności jednostek o

określonych właściwościach w badanej

zbiorowości, natęŻenia określonych faktów

ruchu naturalnego (zawartych małŻeństw,

urodzeń, zgonów), liczebności ludności w

określonych grupach wieku itd. na podstawie

uzasadnionych przesłanek, trendu

rozwojowego, znajomości analogicznej

struktury w podobnej zbiorowości itp.

Metody szacunkowe

- określanie aktualnego stanu struktur

ludnościowych wg szczególnych cech nie

będących przedmiotem ewidencji bieŻącej lub spisów (np. badania reprezentacyjne oparte na próbie losowej)

- określanie struktur i liczby ludności w przeszłości (szacunki oparte na materiałach historycznych lub zasadach arytmetycznych)

Przykład metody szacunkowej:

Określenie liczby urodzeń w latach 1938-1944 na podstawie spisu ludności w 1950 r.

Ut - odtwarzana liczba urodzeń w roku t,

lx - liczba Żyjących w wieku x ukończonych lat w momencie spisu,

lo - wyjściowa liczba doŻywających wieku O, zaczerpnięta z odpowiednich tablic wymieralności,

Lx - średnia liczba doŻywających wieku x ukończonych lat, zaczerpnięta z odpowiednich tablic wymieralności, przy czym: Lx = (lx + lx+1)/2

Obliczenia na podstawie liczby dzieci w 1950 r. w wieku 6-10 lat

Badania oparte na próbie badawczej

1) Próby nieprobabilistyczne:

• dobór oparty na dostępności danych

• dobór celowy / arbitralny

• metoda kuli śnieŻnej

• dobór kwotowy

2) dobór losowy (probabilistyczny)

Dobór losowy do badań

• prosty dobór losowy

• systematyczny dobór próby ( 1 el. losowany, potem wybierany co N -ty element)

• dobór warstwowy (uporządkowanie populacji w homogeniczne grupy, a następnie wylosowanie odpowiedniej liczby z kaŻdej z nich)

• dobór proporcjonalny (liczba wylosowanych elementów proporcjonalna do liczby (udziału) grupy w populacji)

Badania struktur zawodowych

ludności w skali kraju

Pomocniczo poprzez sprawozdawczość

podmiotów gospodarczych (są to podmioty

prowadzące działalność gospodarczą, tj.

produkcyjną lub usługową w celach

zarobkowych i na własny rachunek)

Dane miesięczne: gromadzone są w zakresie:

liczby pracujących, zatrudnienia oraz

wynagrodzeń i dotyczą podmiotów,

gospodarki narodowej, w których liczba

pracujących przekracza 5 osób.

Struktury zatrudnienia/pracujacych

określane są obecnie wg tzw. EKD

(Europejska Klasyfikacja Działalności)

• usystematyzowany zbiór rodzajów działalności społeczno-gospodarczych występujących w gospodarce narodowej. Zasady klasyfikacji działalności według EKD weszły w Polsce w Życie z dniem 1 I 1991 i zastąpiły obowiązującą wcześniej

Klasyfikację Gospodarki Narodowej Głównego Urzędu Statystycznego, odbiegająca, od norm obowiązujących w Unii Europejskiej. EKD jest klasyfikacją pięciopoziomową, z jednym dodatkowym

poziomem pośrednim dla niektórych sekcji. Kolejne jednostki podziału to: 1) sekcje, 2) podsekcje, 3)działy, 4) grupy, 5) klasy i 6) podklasy. Ze względu na wyróŻnienie dodatkowych podklas klasyfikację stosowaną w Polsce określano Polską Klasyfikacją

Działalności

EUROPEJSKA KLASYFIKACJA DZIAŁALNOŚCI

(wdraŻana od 1 stycznia 1991 r.}

• SEKCJA (17 rodzajów działalności, jednoliterowy kod alfabetyczny; od A do Q)

• podsekcja (występuje w sekcji C „Górnictwo i Kopalnictwo"; 2 podsekcje CA, CB, oraz w sekcji D „Działalność Produkcyjna"; 14 podsekcji, dwuliterowy kod alfabetyczny, od DA do DN)

• DZIAŁ (60 kategorii rodzajów działalności, dwucyfrowy kod numeryczny od 01 do 99)

• GRUPA (222 kategorie rodzajów działalności wyodrębnione z punktu widzenia stosowanego procesu produkcyjnego, trzycyfrowy kod numeryczny, od 01. 1 do 99.0)

• KLASA (512 kategorii rodzajów działalności, wyodrębnionych z punktu

widzenia specjalizacji procesu produkcyjnego, czterocyfrowy kod

numeryczny od 01.11 do 99.00)

• PODKLASA (wprowadzony w celu wyodrębnienia rodzajów działalności

charakterystycznych dla polskiej gospodarki, sześciocyfrowy kod numeryczny, np. 01.22.10 - chów i hodowla owiec)

do 1991 r.:

obowiązywała Klasyfikacja działalności gospodarczej Klasyfikacja Gospodarki Narodowej - umownie przyjęty, hierarchicznie usystematyzowany podział

ogółu jednostek organizacyjnych tworzących

gospodarkę narodową (podmiotów gospodarujących), stosowany w planowaniu i statystyce do 1991 roku. W KGN wyróŻniano cztery szczeble podziału gospodarki narodowej: l) sfery (produkcji materialnej i niematerialnej); 2) działy; 3) gałęzie i 4) branŻe.

Poziom agregacji danych

demograficznych

- gmina, powiat, województwo, Polska

- jednostki statystyczne NTS (NUTS)

NTS - NUTS

• W lipcu 2000 roku Rada Ministrów zatwierdziła przedłoŻony przez GUS projekt rozporządzenia RM w tej sprawie. EUROSTAT (Urząd Statystyczny Unii

Europejskiej) podjął juŻ w latach siedemdziesiątych działania, których celem była unifikacja jednostek terytorialnych dla potrzeb statystyki regionalnej. Począwszy od 1988 roku nomenklatura tychŻe jednostek (The Nomenclature of Territorial Units for

Statistics - NUTS) stosowana jest w legislacji krajów Unii Europejskiej. NUTS jest klasyfikacją hierarchiczną wyznaczającą

obszary z których agregowane (sumowane) są dane dla celów statystycznych.

Stary podział NUTS ok. 1998-2003 r.

obejmował pięć poziomów, a mianowicie: szczeble regionalne (NUTS 1 - 3) i szczeble lokalne (4 - 5). obszar Polski (kraj) to szczebel - NUTS 1,

województwa - NUTS 2

podregiony (grupy powiatów)- NUTS 3

powiaty - NUTS 4

gminy - NUTS 5.

Nowy podział NUTS

Zgodnie z nowym rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego z 2003 roku został wprowadzony nowy podział obejmujący minimalnie 3 poziomy:

NUTS 1 - duŻe regiony obejmujące od 3 do 7 mln mieszk. (w Polsce grupy województw)

NUTS 2 - regiony obejmujące od 800 tys. do 3 mln mieszk. (w Polsce - województwa)

NUTS 3 - podregiony obejmujące od 150 do 800 tys. mieszkańców (w Polsce grupy powiatów). W razie potrzeby Państwa Członkowskie mogą przyjąć więcej

poziomów szczegółowości klasyfikacji NUTS (w Polsce pozostały NUTS 4 - powiaty i NUTS 5 - gminy)

Wykład 3

Zmiany zaludnienia i rozmieszczenie

ludności na świecie

- zmiany zaludnienia w czasach prehistorycznych

- zmiany zaludnienia w czasach historycznych

- rozmieszczenie ludności na ziemi

- procesy urbanizacji

• Homo erectus (Pitekantrop). Występował od ok. 1,8 mln do ok. 250 tys. lat temu.

Pitekantrop opanował krzesanie i

przechowywanie ognia, uprawiał myślistwo i zbieractwo. Tworzył proste narzędzia. Osiągał ok. 150-160 cm wzrostu i 45-60 kg wagi.

• Człowiek neandertalski. Występował od ok. 150 tys. lat temu, wyginął około 40-30

tysięcy lat temu. Miał wzrost 165-170 cm,

waŻył ok. 50-60 kg. Trudnił się myślistwem i zbieractwem, potrafił rozniecić ogień, być

moŻe chronił ciało przed zimnem skórami.

Praktykował obrzędowy pochówek

zmarłych. Jego puszka mózgowa miała

średnią pojemność 1450 cm3, czyli o około

100 cm3. więcej niŻ u człowieka

współczesnego, a krańcowe wartości

objętości mózgu dochodziły nawet do 1800

cm3, prawdopodobnie nie posługiwał się

mową. Nie był przodkiem Homo sapiens ale oddzielną linią ewolucyjną.

Obszar zamieszkały przez człowieka neandertalskiego na przedpolu lądolodu na terenach obfitujących w wielkie ssaki tundry epoki lodowcowej.

• prawdopodobnie około 200 tys. lat temu w Afryce wykształciły się potomkowie współczesnego Homo sapiens. Wg badań DNA mogło Żyć wówczas co najmniej 100 tys. archaicznych poprzedników naszych

afrykańskich przodków. Od około 200 tys. do 100 tys. lat temu uformował się nasz gatunek. Prawdopodobnie między 100 a 50 tys. lat temu nastąpiło załamanie liczebności Homo sapiens, nawet do około 10 tys. dorosłych osób, prawdopodobnie na skutek ochłodzenia klimatu, co nie przeszkodziło w migracji gatunku na wszystkie kontynenty oprócz Ameryk i Europy Środkowo-Zachodniej

około 35 - 12 tysięcy lat temu -kromaniończycy - wykonywali ryty i rzeźby, modelowali w glinie, pokrywali ściany jaskiń wizerunkami zwierząt, w tym Żyjących jeszcze wówczas mamutów - najbardziej znane malowidłą pochodzą z Lascaux (Francja) sprzed 17 tys. lat p.n.e.

Wzrost liczby ludności na świecie

• Po ostatnim zlodowaceniu, na początku holocenu (ok. 10 tys. lat temu), Żyło na świecie ok. 5 mln ludzi i liczba mieszkańców podwajała się aŻ do XVII w. mniej więcej

co 1500 lat.

• 7-10 tys. lat p.n.e. ziemię zamieszkiwało ok. 5-10 mln ludzi (wg Carlo Cipolla)

• 1000 lat p.n.e. - ok. 30 mln (wg A. Sauvy)

• w czasach Chrystusa ok. 250 mln - 300 mln ludzi. (wg A. Sauvy i szacunków ONZ)

• rok 1000 n.e. - 310-340 mln mieszkańców (szacunki ONZ jak i studia A. Sauvy)

• 1650 - 500 mln

• 1850 - 1 mld

• 1930 - 2 mld

• 1975 - 4 mld

• 1987 - 5 mld

• 2000 - 6 mld

Przykład: Wpływ epidemii „Czarnej Śmierci” na zmiany liczby ludności w Europie w XIV w.

• Czarną śmiercią nazywamy wielką epidemię dŻumy, która spustoszyła średniowieczną Europę w XIV wieku. Epidemia Czarnej Śmierci zaczęła się w Azji i wkrótce dotarła do Europy, gdzie w ciągu niespełna 4 lat pochłonęła ponad 25 milionów ofiar (około jednej trzeciej mieszkańców Europy !). Niektórzy historycy uwaŻają, Że liczba jej śmiertelnych ofiar wynosiła nawet 35-40 milionów, czyli około połowy mieszkańców Europy

• Za przyczynę Czarnej Śmierci uwaŻa się obecnie dwie choroby: dŻumę dymieniczą i pewien typ zapalenia płuc.

Przełomy w rozwoju ludzkości:

• - wynalezienie narzędzi pracy (paleolit -

2,5 mln p.n.e. do 8300 p.n.e.)

• - rewolucja rolnicza (neolit - 8300 p.n.e. do

epoki brązu 2000 p.n.e.)

• - rewolucja przemysłowa.

Rewolucja przemysłowa

• całokształt przemian technicznych,

ekonomicznych i społecznych, związany

z powstaniem przemysłu fabrycznego

i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej.

• Przewrót techniczny - zastąpienie pracy

ręcznej przez maszyny, prymitywnych technik przez nowoczesne technologie, produkcji pojedynczych wyrobów przez produkcję masową.

• Przewrót ekonomiczny - zmiany w organizacji produkcji (wprowadzenie złoŻonego podziału pracy).

• Przewrót społeczny - spadek znaczenia

rzemieślników, chłopów i wielkich właścicieli ziemskich, wzrost znaczenia nowej klasy - robotników i burŻuazji przemysłowej.

Zmiany liczby ludności w czasach historycznych na wykresie logarytmicznym pokazującym dwukrotne przyśpieszenie

wzrostu liczby ludności (upowszechnienie rolnictwa i rewolucja przemysłowa)

TEORIE ROZWOJU LICZBY LUDNOŚCI

• Teoria noŻyc demograficznych R.

Vance'a dotyczyła wzrostu zaludnienia

dla Anglii i Walii w latach 1710-1930.

„NoŻyce demograficzne" zaczynają się

rozwierać w społeczeństwie typowo

rolniczym, a zamykają się w społeczeństwie uprzemysłowionym.

• R. PearI (biolog) stworzył koncepcję

cykliczności we wzroście liczby ludności

w czasie. KaŻda populacja Żyjąca w ramach ograniczonej przestrzeni początkowo wzrasta powoli, następnie przyrosty na jednostkę czasu zwiększają się do pewnego momentu,

po czym zaczynają maleć.

• Thomas Robert Malthus (1798) - wg

niego wzrost ludności jest funkcją

wzrostu produkcji Żywności. Liczba

ludności wykazuje tendencję do wzrostu

geometrycznego, produkcja Żywności

wzrasta w tempie arytmetycznym. Brak

Żywności spowoduje nieuchronność

ograniczania wzrostu demograficznego.

Demograficzna teoria przejścia.

• Według tej teorii rozwój demograficzny krajów nie jest stały, lecz moŻna w nim wyróŻnić cztery fazy:

• Faza pierwsza (zwana teŻ fazą wysokostacjonarną) - stopa urodzeń i stopa zgonów są wysokie (ok. 35-40 promile). Obie stopy są zmienne, jednak większe wahania wykazuje stopa zgonów. Jest to wynik wojen, epidemii lub głodu. Liczba ludności utrzymuje się na względnie niskim poziomie, gdyŻ wysoką stopę zgonów niweluje wysoka stopa urodzeń. W rezultacie przyrost liczby ludności jest niewielki.

• Faza druga (wczesnego wzrostu) - cechuje ją wysoka stopa urodzeń (35-40 promile) ale

spada stopa zgonów (do ok. 15 promile). Jest to faza największego przyrostu naturalnego ludności, eksplozji demograficznej. Spadek stopy zgonów jest wynikiem lepszego odŻywiania, wzrostu higieny, opanowania epidemii i ewentualnie większej stabilności politycznej.

• Faza trzecia (późnego wzrostu) - następuje

stabilizacja stopy zgonów na niskim poziomie (ok. 15 promile) przy malejącej stopie urodzeń (do 15-20 promile). Przyrost naturalny spada. Zmniejszenie się stopy urodzeń jest związane ze zmianami społecznogospodarczymi. Następuje przekształcenie się społeczeństwa z np. rolniczego w miejskoprzemysłowe.

Typowa jest mniejsza liczba dzieci w rodzinie (zwykle jedno lub dwoje). Wynika to konsumpcyjnych postaw młodych małŻeństw - tzn. skupieniu się na karierze zawodowej, unikaniu wysiłku związanego z wychowywaniem duŻej liczby dzieci, upowszechnieniu kontroli urodzeń i świadomego planowania rodziny.

• Faza czwarta (niskostacjonarna) - zarówno stopa urodzeń, jak i stopa zgonów, stabilizują się na niskim poziomie (ok. 15 promile i mniej). Ludność osiąga stan stacjonarny (zbliŻony do stałego). W przeciwieństwie do pierwszej fazy wysokostacjonarnej, bardziej stabilna jest stopa zgonów. Stopa urodzeń wykazuje natomiast wahania, które często są

odbiciem zmian koniuktury gospodarczej (a dokładniej poziomu dochodów ludności)

Czynniki determinujące rozmieszczenie ludności

• 1) czynniki przyrodniczo-demograficzne (klimat, gleby, ukształtowanie terenu, zasoby naturalne i energetyczne)

• 2) czynniki społeczno-ekonomiczne (stopień rozwoju społ.-ekonomicznego, formy organizacji społecznej, technika, cele gospodarcze)

• 3) czynniki demograficzne (zróŻnicowanie

rodności i umieralności na róŻnych obszarach, migracje)

URBANIZACJA

• złoŻony proces przekształceń ilościowych i jakościowych zasobów ludnościowych. Polega na wzroście odsetka ludności Żyjącej w miastach i po miejsku. WiąŻe się ze zwiększaniem się liczby jednostek osadniczych, które ze względu na swoją wielkość, zabudowę, źródła utrzymania

ludności i sposób Życia mieszkańców są

uznawane za miasta. Procesowi temu towarzyszy koncentracja ludności w największych miastach.

W procesie urbanizacji obserwujemy:

• napływ ludności ze wsi do miast (u.

demograficzna),

• podejmowanie przez nią pracy w

zawodach nierolniczych (u. ekonomiczna),

• przejmowanie miejskiego trybu Życia (u.

społeczna),

• powiększanie obszarów miejskich i

tworzenie nowych miast (u. przestrzenna).

Przykładowy rozwój ludnościowy

Londynu:

• 1959 - 8,7 mln;

• 1970 - 8,6 mln;

• 1980 - 7,4 mln;

• 1990 - 7,0 mln;

• 1997 - 7,1 mln.

Współczynnik urbanizacji

• udział ludności mieszkającej w

miastach do ogółu mieszkańców

określonego terytorium.

• Dla Polski wynosił w 1998 r. 61,9 %,

w 2006 - 61,3%

• Wzrost współczynnika urbanizacji dla

świata: 1800 - 3%; 1850 - 6%; 1900

- 14%; 1950 - 28%, w 1998 r. - 48%

• Przykłady państw o najwyŻszym

współczynniku urbanizacji (1998 -

pomijając państwa -miasta np. Watykan

itp.): Belgia 97%, Kuwejt 96%, Malta 94%,

Wielka Brytania 92%

• Przykłady państw o najniŻszym stopniu

urbanizacji: Burundi 5%, Bhutan 7%,

Rwanda 7%, wyspy Salomona 10%

Najludniejsze zespoły miejskie świata (miasto z przedmieściami) wg Rocznika Statystycznego GUS 1999:

• New York-New Jersey-Long Island (1996) : 18,2 mln

• Meksyk (1995) - 16,7 mln

• Sao Paulo (1996) - 16,6 mln

• Seul (1995) - 16,3 mln

• Los Angeles-Riverside-Orange County 15,5mln

• Czungking (1996) - 15,3 mln

• W Europie ParyŻ - 9,3 mln mieszkańców

Wykład 4

Ruchy wędrówkowe ludności

• Typy przemieszczeń

• Migracje w czasach historycznych

• Współczesne tendencje migracyjne w

Polsce, Europie i na Świecie

Charakterystyka przemieszczeń

• czas

(stałe, czasowe - sezonowe/okresowe,

wahadłowe)

• odległość (wewnętrzne i zewnętrzne, wewnątrzregionalne, międzyregionalne, kontynentalne, międzykontynentalne)

• organizacja (Żywiołowe i planowe, legalne i nielegalne, dobrowolne i przymusowe)

• przyczyna

• ekonomiczne (otrzymanie ziemi, pracy, mieszkania, lepsze zarobki za granicą),

• polityczne - represje polityczne, repatriacje, deportacje (wysiedlenia) Tybetańczycy, Kongo

• społeczne - łączenie się rodzin, zawieranie małŻeństw, realizacja celów osobistych (indywidualnych)

• religijne - pielgrzymki do miejsc kultu religijnego (Częstochowa, Mekka), ucieczka przed prześladowaniami religijnymi,

• kulturowe - np. Kazachowie uciekli do Chin po kolektywizacji stad zwierząt),

• przyrodniczo-ekologiczne - kataklizmy naturalne (częste posuchy w Brazylii), ekologiczne (Afryka) np. nadmierny wypas zwierząt, deforestacja

• turystyczne

• służbowe

• - charakter przemieszczeń

ze wsi do miast

z miast do wsi

a miast do miast

ze wsi do wsi

wewnątrzwojewódzkie/międzywojewódzkie;

wewnątrzpowiatowe/międzypowiatowe

TYPY MIGRACJI

• Migracja - przemieszczanie ludności na stałe lub pewien okres, związane z przekroczeniem granicy administracyjnej (dzielnicy, gminy, województwa, państwa

czy kontynentu). WyróŻnia się:

- imigrację (napływ),

- emigrację (odpływ)

- reemigrację, czyli powrót wcześniejszych emigrantów do miejsca, z którego wyjechali.

- repatriacja - jest to zorganizowany przez władze państwowe powrót osób, które znalazły się poza granicami kraju, wskutek np. działań wojennych lub przesiedleń.

inne np. uchodźstwo (ucieczka), ewakuacja, przesiedlenie, deportacja

Cechy migrantów

W badaniach migrantów bierze się głownie pod uwagę:

- struktura wieku, płci i wykształcenia,

- inne cechy społeczno-kulturowe

Najbardziej ruchliwe są osoby młode, lepiej wykształcone, w tym szczególnie kobiety

W sensie geograficznym wyróŻniamy ludność stabilną i mobilną

Przemieszczenia dzienne

(wahadłowe tzn. dojazdy do pracy) i wyjazdy

turystyczne wg większości autorów nie są

migracjami bo nie następuje zmiana

miejsca zamieszkania.

Motywy migracji

Czynniki ogólnie :

*ekonomiczne i demograficzne

-Czynniki wypychające :

- ubóstwo

- bezrobocie

- niskie płace

- wysoki przyrost naturalny

- brak podstawowej opieki medycznej

- braki w systemie edukacji

-Czynniki przyciągające :

- perspektywy wyższych zarobków

- perspektywy poprawy standardu Życia

- rozwój osobisty lub zawodowy

Czynniki ogólnie :

* polityczne

-Czynniki wypychające :

- konflikty, niebezpieczeństwo, przemoc

- korupcja

- łamanie praw człowieka

-Czynniki przyciągające :

- poczucie bezpieczeństwa

- wolność polityczna

Czynniki ogólnie :

*społeczne i kulturowe

-Czynniki wypychające :

- dyskryminacja wynikająca ze

względów etnicznych, religijnych etc.

-Czynniki przyciągające :

- łączenie rodzin

- migracja do kraju przodków

- brak zjawiska dyskryminacji

Przykładowe czynniki ograniczające migracje

• bariery polityczne (zamknięcie granic,

wizy, trudności z uzyskaniem zgody na

pobyt stały)

• bariery językowe (jedna z głównych

przyczyn niskiego poziomu migracji

międzynarodowej w Unii Europejskiej i na

innych obszarach bez barier politycznych),

• bariery kulturowe,

• bariery infrastrukturalne - np. słaby rozwój

mieszkalnictwa w kraju docelowym

Źródła danych o ruchu wędrówkowym

• BieŻąca rejestracja graniczna (paszportowa)

• BieŻąca rejestracja meldunkowa

• Spisy obejmujące pytania o dokonane

zmiany miejsca zamieszkania

Mierniki natęŻenia ruchu wędrówkowego

Współczynniki napływu i odpływu wędrówkowego:

Wn = Ln/L*C (wsp. napływu)

Wo = Lo/L*C (wsp. odpływu)

Współczynnik przyrostu/ubytku wędrówkowego

Wpw = Wn-Wo=(Ln-Lo)/L*C

gdzie:

Ln - liczba osób, które przybyły na stałe

Lo - liczba osób, które wyjechały na stałe

L - liczba ludności (w połowie badanego okresu lub średnia)

C - constans (zwykle 1000)

Inne: wsp. efektywności migracji, wsp. zasiedziałości, wsp. Ruchliwości

Migracje na świecie

Główne kierunki migracyjne w

czasach historycznych

• z Europy do obu Ameryk, Australii i Nowej

Zelandii oraz wybranych krajów Afryki

(RPA, Angoli, Kenii) w latach 1800-1950

wyemigrowało 60 mln osób, przy czym

najwięcej do USA

• klęski głodu w Irlandii w latach 1845-1860

spowodowały emigracje ok. 3 mln

Irlandczyków i spadek populacji tego kraju

do 5,8 mln.

Według szacunków Organizacji Narodów

Zjednoczonych: migranci stanowią 3% populacji światowej (175 mln osób).

Następuje wzrost liczby migrantów przybywających do krajów rozwiniętych:

1970-1980 wzrost o 2,4%

1982-1990 o 2,9%

1990-2000 o 3,1%

• Migracje mają pozytywny skutek dla globalnego dochodu.

• Według symulacji Banku Światowego, dzięki migracjom do krajów lepiej rozwiniętych globalny dochód do 2025 r.

wzrośnie o 0.6%, w tym w krajach rozwijających się o 1.8% a w krajach rozwiniętych o 0.4%.

• Imigranci stanowią rosnący udział siły roboczej na świecie.

W przypadku Japonii jest to tylko ok. 1,5% pracujących, 12% w Niemczech i ok. 25% w Australii i Szwajcarii

• Bez imigracji szereg krajów wysoko rozwiniętych rejestrowałoby spadki populacji ze względu na ujemny przyrost naturalny - np. Niemcy, Włochy, Szwecja.

Migracje w UE

W odróŻnieniu od innych regionów świata przepływ osób w krajach Unii Europejskiej był stabilny do około 2004 r.

Roczna migracja netto do krajów EU-15 pozostała na poziomie poniżej 5 osób na 1000 mieszkańców przez ostatnie 40 lat.

Około 9% populacji UE urodziło się w innych krajach niŻ obecnie mieszka, podczas gdy w USA było to 12% i około 20% w Kanadzie i Australii. Po 2004 r. nastąpił wzrost migracji na skutek przystąpienia do UE znacznej liczby państw słabo rozwiniętych.

Migracje z i do Polski

Główne kierunki wędrówek

zewnętrznych - Polska

- 1871-1913 - głównie wędrówki przymusowe wynikające z przyczyn polityczno-gospodarczych

- około 3,5 mln osób (zabory)

- 1914-1918 - I Wojna Światowa - ok. 3,6 mln ludności (gł. wędrówki przymusowe)

- 1926-1930 - ok. 1 mln - migracje ze wzgl.

ekonomicznych do Francji, USA i Kanady i

sezonowe do Niemiec

- 1939-1944 - II Wojna Światowa - wędrówki przymusowe (uchodźcy, jeńcy, więźniowie, przymusowo wywiezieni) - około 2 do 5 mln

Ruchy wędrówkowe w okresie powojennym

1944-1950 - migracje związane gł. ze zmianą

granic (repatriacje z byłych ziem wschodnich

Polski które znalazły się w granicach ZSRR,

zasiedlenie ziem zachodnich i wysiedlenia

ludności niemieckiej - emigracja około 2,8 mln osób, imigracja ok. 3,8 mln)

1951-1955 - zamknięcie granic, ograniczenie

wędrówek zewnętrznych do kilkunastu tysięcy osób (imigracje a takŻe emigracja)

1956-1970 - emigracja około 583 tys. ludności, głównie l. Żydowskiej i niemieckiej, przyjazd ok. 32 tys. osób, głównie repatriacje Polaków z ZSRR

1971-1980 - emigracje ekonomiczne i polityczne

(około 225 tys. osób, niski poziom imigracji)

1981-1990 - emigracje ekonomiczne i polityczne (około 266 tys. osób), gł. do Niemiec i USA, niski poziom imigracji po 1990 - gł. emigracje ekonomiczne, 112 tys. osób w latach 1991-1995, gł. do Niemiec i USA, wzrost imigracji do Polski - 32 tys. osób w tym samym czasie

po 1949 roku stale notujemy ujemne saldo migracji

Czasowe migracje Polaków za granicę:

• 1995 ok. 900 tys. osób czasowo za granicą

(wg tzw. mikrospisu ludności)

• 2002 - 786 tys. osób czasowo za granicą

(wg Narodowego Spisu Powszechnego)

• 2007 - 1 950 tys. osób czasowo za granicą

(wg szacunków GUS)

Imigracja do Polski

Dane rejestrowe:

• rejestruje sie 9-10 tys. cudzoziemców w skali roku, łącznie w latach 1990-2005: 117 tys.;

• rejestr PESEL: na koniec 2006 roku - 55 tys. osób (0,14% populacji)

NSP 2002 - cudzoziemcy nie posiadający polskiego obywatelstwa: 40,6 tys.

Dane Urzędu ds. Cudzoziemców:

liczba imigrantów na koniec września 2004 - 48 tys.; nowe zezwolenia 2004-2006 - około 50 tys

Erasmus jest programem dla uczelni, ich studentów i pracowników. Wspiera międzynarodową współpracę szkół wyŻszych, umoŻliwia wyjazdy studentów za granicę na część studiów i praktykę, promuje mobilność pracowników uczelni, stwarza uczelniom liczne moŻliwości udziału w projektach wraz z partnerami zagranicznymi.

• Erasmus jest programem dla szkolnictwa wyŻszego - skierowany jest

przede wszystkim do uczelni, ich studentów i pracowników. Od roku

akademickiego 2007/08 Erasmus jest kontynuowany jako część programu

„Uczenie się przez całe Życie” (The Lifelong Learning Programme),

przewidzianego na lata 2007-2013. Zostały do niego włączone programy

dotychczas realizowane w SOCRATESie oraz programy LEONARDO DA

VINCI, JEAN MONNET, e-Learning i European Language Label.

• Celem Erasmusa jest podnoszenie jakości kształcenia w krajach

uczestniczących w tym programie poprzez rozwijanie międzynarodowej

współpracy między uczelniami oraz wspieranie mobilności studentów i

pracowników szkół wyŻszych.

• Kraje uczestniczące w programie Erasmus: 27 krajów Unii Europejskiej, 3

kraje Europejskiego Obszaru Gospodarczego: Islandia, Lichtenstein,

Norwegia. Krajem kandydującym do udziału w programie jest Turcja.

• Do udziału w programie Erasmus uprawnia szkoły wyŻsze Karta Uczelni

Erasmusa (Erasmus Univeristy Charter), nadawana przez Komisję

Europejską. Jest to rodzaj certyfikatu umoŻliwiający uczelni ubieganie się o

fundusze na konkretne działania przewidziane w programie. Komisja

Europejska przyznała Uniwersytetowi Przyrodniczemu we Wrocławiu

Rozszerzoną Kartę Uczelni Erasmusa na lata 2007-2013 w 2007 r.

Przeciętny grant Erasmusa jest przeznaczony na

pokrycie róŻnicy kosztów pobytu w kraju, do którego student udaje się na studia i kosztów studiowania w swoim kraju.

Koszty zakwaterowania i utrzymania za granicą, podróŻy oraz ubezpieczenia obejmującego koszty leczenia NW i OC pokrywają studenci z otrzymanego grantu Erasmusa lub ze środków własnych.

• Stypendia socjalne, doktoranckie i za

dobre wyniki w nauce przyznane przed

wyjazdem będą wypłacane przez cały

okres studiów za granicą

• Z wyjazdu w ramach programu Erasmus

student moŻe skorzystać tylko raz.

Zasady rekrutacji

• Kandydaci na wyjazd w ramach programu

Erasmus powinni spełniać następujące warunki:

- ukończony pierwszy rok studiów,

- dobre wyniki w nauce,

- bardzo dobra znajomość języka obcego.

Wykład 5

Metody analizy demograficznej

• ogólne metody statystyki teoretycznej

• metody opisowe (m.in. współczynniki)

• konstrukcje teoretyczne (tablice

wymieralności/trwania Życia, siatka

demograficzna, współczynniki reprodukcji

brutto i netto)

Ogólne metody statystyki teoretycznej

Zakres badań:

• 1) analiza stanu

(statystyczne odzwierciedlenie struktury ludności w danym momencie np. udział badanej grupy w liczbie ogółem w % w danym dniu)

• 2) analiza dynamiki - stosunek procentowy badanego zjawiska w czasie np.: wzrost (spadek) liczby ludności w %

METODY BADANIA STRUKTURY

Struktura mówi o współzaleŻności składników albo części jakiegoś przedmiotu lub zbioru.

W demografii główne zagadnienia strukturalne są następujące:

1) struktury wg płci, wieku i stanu cywilnego,

2) wg cech społeczno-zawodowych i

wykształcenia

3) etniczno-kulturowe

Metody statystyczne

• Ich podstawa jest analiza szeregu strukturalnego.

MoŻe to być zarówno empiryczny szereg rozdzielczy jednej zmiennej, przedstawiający podział zbiorowości według jednej cechy, jak teŻ szereg kumulacyjny, utworzony poprzez kolejne sumowania liczebności przedziałów. W oparciu o szeregi strukturalne moŻna konstruować wskaźniki struktury, polegające na przedstawieniu udziału jednego elementu w całości zbioru.

Metody graficzne i kartograficzne

Ich podstawą są wykresy strukturalne, ukazujące wzajemny stosunek

poszczególnych elementów w całej zbiorowości, np.:

• diagramy (liniowe, słupkowe, kwadratowe, kołowe i inne)

• kartodiagramy (diagramy słupkowe, kwadratowe, kołowe i

inne rozmieszczone na mapie)

• histogram (słupki przedstawiają liczebność klas, a ogólna

powierzchnia histogramu moŻe być proporcjonalna do liczby

określającej cechy całej zbiorowości)

• wielobok liczebności (jest to linia łamana łączącą punkty o współrzędnych równych środkom przedziału klasowego

szeregu rozdzielczego (x) [średnia] i częstości / liczebności odpowiadających poszczególnym klasom (y)),

• krzywa liczebności (j.w. ale jest to krzywa)

• trójkąt Ossana

Wybrane metody przedstawiania

gęstości i liczby zaludnienia

-kartogramy powierzchniowe,

- kartodiagramy punktowe,

- mapy amorficzne

Współczynniki demograficzne

• W = F/ L * C gdzie:

W - współczynnik demograficzny

F - ogólna liczba zdarzeń (np. urodzenia,

zgony etc.)

L - ogólna (średnia) liczba ludności badanej zbiorowości

C - constans (1, 100, 1000 lub 10000)

Zgodnie z zaleceniami ONZ naleŻy

przyjmować stan ludności w środku roku

(szacunek w dniu 30 czerwca) lub średni

stan w roku (średnia arytmetyczna ze

stanu na początku i końcu roku)

np. liczba zgonów w Polsce w 1992 r.= 393,1tys. Stan ludności w dniu 30.06.1992 = 38365 tys. osób C= 1000 W = 10,2%

Wybrane typy współczynników

• ogólne (dotyczą całej zbiorowości) np. wsp. rodności (liczony dla całej populacji ludzi)

• cząstkowe/grupowe (dotyczą danej grupy

wiekowej, grupy wyróŻnionej na podstawie miejsca zamieszkania /miasto/wieś/, klas wielkości miasta, cech społecznych, zawodowych etc.) np. wsp. płodności (liczony dla kobiet w wieku 15-49 lat)

• współczynniki budowane w oparciu o siatkę demograficzną (ze względu na rodzaj zbiorowości zdarzeń i rodzaj analizy) np. współczynniki kohortowe

Siatka demograficzna

(siatka Lexisa)

- słuŻy do jednoczesnego wyznaczania

daty urodzenia, daty zgonu i wieku

poszczególnych osób.

- pozwala śledzić zmiany zachodzące w

wybranej zbiorowości ludzi (np. zbiorowości określonych roczników urodzenia)

• zbiorowość zdarzeń I rodzaju (np.

zbiorowość zmarłych) zmarli w

wieku x ukończonych lat, urodzeni

w danym okresie

• zbiorowość zdarzeń II rodzaju (np.

zmarłych) - zmarli w danym

okresie (np. danym roku) a

urodzeni w określonym

wcześniejszym okresie

• zbiorowość zdarzeń III rodzaju (np.

zmarłych) zmarli w określonym

odcinku czasu (np. w danym roku)

w wieku x ukończonych lat

Z(x)t - ogólna liczba zmarłych w badanym

roku (t) w wieku x ukończonych lat

Z(x)t/st - ogólna liczba zmarłych w

badanym roku (t) w wieku x ukończonych lat w roku kalendarzowym zgonu

Z(x)t/ml - ogólna liczba zmarłych w

badanym roku (t) w wieku x ukończonych lat w roku kalendarzowym poprzedzającym rok zgonu

Kohorta

Podzbiorowość ludzka, wyodrębniona ze

zbiorowości na podstawie zdarzenia

demograficznego lub społecznego wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle określonym miejscu i czasie. Wyodrębnienia

dokonujemy celem obserwacji i analizy

wyróŻniających się faktów demograficznych i społecznych w ciągu Życia podzbiorowości, poczynając od wspólnego im zdarzenia.

Kohortę osób jednocześnie urodzonych

nazywamy generacją.

Analiza kohortowa

• Ocena procesów zachodzących w czasie

w zbiorowości ludzi wyróŻnionej na

podstawie wspólnie przeŻytych zdarzeń w

określonym momencie lub okresie.

• Np. liczba , które zawarły związek

małŻeński w roku t., zbiorowość osób

urodzonych w danym roku etc.

Struktury ludności

- wg płci, wieku i stanu cywilnego,

- wg cech społeczno-zawodowych i

wykształcenia,

- wg cech etniczno-kulturowych (np. język,

wyznanie etc.),

Struktura ludności wg płci

Współczynnik feminizacji:

Wf=K/M*C

Współczynnik maskulinizacji:

Wm=M/K*C

gdzie

K - liczba kobiet

M - liczba męŻczyzn

C=1, 100 lub 1000

Zmiany struktury płci w czasie

(analiza kohortowa) - udział chłopców w ogólnej liczbie urodzeń w Polsce zawiera się w granicach 0,513 do 0,520 rocznie (wsp. maskulinizacji 106-108) - umieralność kobiet jest najczęściej niŻsza niŻ męŻczyzn - w rezultacie w pewnej grupie wiekowej następuje wyrównanie liczby męŻczyzn i kobiet, a w starszych grupach wiekowych przewaga kobiet (tzw. nadumieralność męŻczyzn)

Współczynnik obciąŻeń demograficznych

L0-14+L60+

W= -----------

L15-59

gdzie:

L0-14 - liczba dzieci w wieku 0-14 lat

L60+ - liczba osób w wieku 60 lat i więcej

L15-59 - liczba ludności w wieku 15-59 lat

relacja liczby pracujących do ogółu ludności wynosi

w Polsce 58%, podczas gdy w UE 60,5%, a w USA 74%

Stan cywilny

(wolny, małŻeński, wdowi, rozwiedziony i separowany)

Główne cechy:

- odsetek osób w stanie małŻeńskim wzrasta do pewnego wieku (dla męŻczyzn do 50-59 lat, dla kobiet 35-39 lat), a potem maleje głownie na rzecz osób będących w stanie wdowim

- we wszystkich grupach wiekowych, począwszy od grupy 40-49 lat, odsetek Żonatych mężczyzn jest wyŻszy niŻ zamęŻnych kobiet

Struktura społeczno-zawodowa ludności:

• ze wzgl. na źródło utrzymania (rolnicze,

pozarolnicze, niezarobkowe)

• ze wzgl. na rodzaj zatrudnienia (sektor 1 - rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo; sektor 2 - przemysł i budownictwo; sektor 3 - usługi)

Współczynniki aktywności zawodowej

W = La.z./Lx * C

gdzie:

La.z - ludność aktywna zawodowo (pracujący i bezrobotni)

Lx - ludność w wieku 15 lub 18 lat i więcej

Wykład 6-7

Miary reprodukcji ludności

Syntetyczne miary reprodukcji ludności

pozwalają:

• ocenić tempo wzrostu ludności ogółem

• liczbę ludności określonych grup

• wielkość potencjału demograficznego

całej ludności

• wielkość potencjału demograficznego

określonych grup

Współczynnik przyrostu naturalnego

Ut - Zt

W p.n. = ---------- * C = Wu - Wz

L

gdzie:

Ut - liczba urodzeń w badanym okresie t

Zt - liczba zgonów w badanym okresie t

L - liczba ludn. w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludności w tym okresie

C - stała (zwykle 1000 lub 10 000)

Wu - współczynnik urodzeń

Wz - współczynnik zgonów

Rola struktury przyrostu na współczynniki

przyrostu naturalnego:

Ten sam przyrost naturalny moŻe występować przy róŻnych współczynnikach urodzeń i zgonów

Współczynnik dynamiki

demograficznej

Ut

W D = --- * C

Zt

gdzie:

Ut - liczba urodzeń w badanym okresie t

Zt - liczba zgonów w badanym okresie t

C - stała (zwykle 1000 lub 10 000)

WD - współczynnik dynamiki demograficznej

Interpretacja wartości współczynnika

dynamiki demograficznej

• 0<WD<1 - roczna dynamika urodzeń nie

rekompensuje rocznej liczby zgonów (liczba ludności badanej populacji maleje)

• WD=1 - roczna dynamika urodzeń równa się rocznej liczbie zgonów (liczba ludności badanej populacji nie zmienia się)

• WD>1 - roczna dynamika urodzeń jest większa od rocznej liczby zgonów (liczba ludności badanej populacji rośnie)

Współczynniki dzietności

(płodności całkowitej)

• Współczynnik dzietności określa średnią

liczbę dzieci, jaką urodziłaby kobieta w

ciągu okresu rozrodczego, przy stałym

wzorcu płodności z danego roku

kalendarzowego.

• MoŻna go obliczyć sumując roczne

współczynniki płodności dla kolejnych

roczników kobiet w wieku 15-49

ukończonych lat.

Kategorie dzietności

Klasyfikacje kategorii dzietności

• liczba dzieci Żyjących: liczba dzieci urodzonych przez daną męŻatkę, po odjęciu zgonów, które wystąpiły wśród nich do momentu badania

• liczba dzieci utrzymywanych: dzieci mieszkające z matką i pozostające na jej utrzymaniu (lub rodziny)

• liczba dzieci jeszcze poŻądanych: liczba dzieci którą dana męŻatka chciałaby jeszcze urodzić do końca wieku rozrodczego (ponad te które jus urodziła)

• dzietność idealna (deklaratywna) - liczba dzieci, którą wg badanej kobiety, powinna posiadać przeciętna rodzina (męŻatka)

• dzietność planowana - liczba dzieci, którą ankietowana pragnęła urodzić w przeszłości w momencie podjęcia decyzji o załoŻeniu rodziny

• dzietność oczekiwana (całkowita netto) - suma dzietności zrealizowanej (liczba Żyjących dzieci) i planowanej

Reprodukcja a przejście demograficzne

• Ewolucja form rodziny (w tym wielkość

miar reprodukcji) ma związek z przejściem

demograficznym

• Nuklearyzacja - proces usamodzielniania

się generacji potomnych w wyniku

tworzenia przez ich członków własnych i

samodzielnych gospodarstw domowych w

coraz młodszym wieku

Potencjał demograficzny

• Potencjał demograficzny ludności określa

się na podstawie długość dalszego przeciętnego trwania Życia. ZaleŻy on od:

• 1) liczby osób wchodzących w skład grupy

• 2) struktury wieku grupy

• 3) od przeciętnego dalszego trwania Życia

dla poszczególnych roczników

Potencjał Życiowy 1 osoby w wieku x:

• liczba lat, jaką średnio jeszcze przeŻyje ta osoba w przyszłości, zgodnie z poziomem umieralności istniejącym w danym okresie i w danej grupie ludności

Rodzina i gospodarstwo domowe

Z punktu widzenia demograficznospołecznego

wyróŻniamy 5 funkcji rodziny

(alfabetycznie):

• 1) edukacyjna (czyli wychowawcza)

• 2) ekonomiczna

• 3) opiekuńcza

• 4) prokreacyjna (czyli reprodukcyjna)

• 5) seksualna

Podstawowy model cyklu Życia rodziny nuklearnej (wg Holzera)

Gospodarstwo domowe

• zbiór osób zamieszkujących z reguły w

jednym mieszkaniu (domu) i tworzących

wspólnotę gospodarczą

- gospodarstwa domowe rodzinne

- gospodarstwa osób samotnych

- gospodarstwa zbiorowe (gdy jedno

mieszkanie zamieszkują czasowo lub stale

osoby niespokrewnione - obce)

Gospodarstwa domowe w latach 1988-2002:

• Następuje wzrost liczby gospodarstw

domowych (1988 - 11,9 mln; w 2002 - 13,3 mln, wzrost o 11,4%)

• Zmniejszyła przeciętna liczba osób w

gospodarstwie domowym (z 3,10 w 1988 r. do 2,84 w 2002 r., co spowodowane jest przede wszystkim zmniejszeniem się dzietności rodzin oraz duŻym wzrostem odsetka gospodarstw domowych tworzonych przez jedną osobę (z 18,3% w 1988 r. do 24,8% w 2002 r.).

Rodziny w latach 1988-2002:

• zwiększanie się liczby rodzin (w 2002 r. było 10, 4 mln rodzin i ich

liczba była o 2,3% wyŻsza niŻ w 1988 r.)

• zmiana struktur rodziny według typów rodziny:

. - mniej małŻeństw z dziećmi (z 6,3 mln w 1988 r. do 5,8 mln w 2002 r.);

- wzrost liczby małŻeństw bez dzieci;

Ponadto Spis Powszechny w 2002 r. odnotował:

- 197 tys. par związków partnerskich (kohabitacyjnych), z tego zdziećmi 56%

- 107, 7 tys. rodzin zrekonstruowanych (kryterium - przynajmniej jedno dziecko nie było dzieckiem wspólnym aktualnych partnerów), w tym 73,3 tys. stanowiły małŻeństwa, 34,4 tys. - partnerzy.

Rodziny z dziećmi do lat 24 pozostający na utrzymaniu: w 2002 r - 6 mln w tym rodziny:

• 1 dzieckiem - 46,9%,

• z dwojgiem - 36,2%.

• wielodzietne (mające 3 i więcej dzieci) - 16,9%. Model rodziny małodzietnej dominuje zarówno wśród rodzin miejskich, jak i wiejskich, ale odsetek rodzin wielodzietnych na wsi jest ponad

dwukrotnie wyŻszy (25,3%) niŻ w miastach (11,8%)

Rodziny niepełne

w latach 1988-2002

• wzrost liczby z 901,0 tys. w 1988 r. (tj.

14% rodzin z dziećmi do lat 24 na

utrzymaniu) do 1,1 mln w 2002 r. - tj.

19,4% ogółu rodzin i 18,5% wśród rodzin

z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu.

Najczęściej rodziny matek samotnie

wychowujących dzieci (90,5%), zwykle

zamieszkałe w miastach (73,2%).

Przyczyny powstawania rodzin

niepełnych w Polsce:

• 1) rozpad małŻeństwa na skutek zgonu jednego z małŻonków -najczęściej męŻa (w 2001 r. 80% wszystkich sytuacji rozwiązania małŻeństwa).

• 2) rozwód lub separacja prawna bądź faktyczna (wzrost liczby z 38,1 tys. w 1995 r. do 45,3 tys. w 2001 r., a wskaźnika rozwodów na 1000 istniejących małŻeństw z 4,1 do 4,9). Ponad 60% w ogólnej liczbie rozwodów stanowiły rozwody małŻeństw posiadających małoletnie dzieci, nad którymi opiekę powierzono najczęściej matce.

• 3) urodzenia pozamałŻeńskie u kobiet, które nie pozostają w związku małŻeńskim ani partnerskim (i nie zmieniają swego stanu cywilnego) wzrost z 41 tys. w 1995 r. tj. 9,5% wśród ogółu urodzeń Żywych, do 46 tys. w 2001 r. tj. 13,2%).

Rodziny wielodzietne

• W 2002 roku było 1 024 tys. rodzin z 3 i większą liczbą dzieci do lat 24 na utrzymaniu tj. 12,8% ogółu rodzin i 16,8% grupy rodzin z dziećmi na utrzymaniu (w 1988 r. - 1166,2 tys. tj. odpowiednio: 14,8 i 18,8%). W porównaniu z 1988 r. wzrósł w niewielkim stopniu udział rodzin o większej liczbie dzieci - 4 i więcej (z 29% do 30%) w ogólnej liczbie rodzin wielodzietnych.

• Większość (56%) rodzin wielodzietnych

mieszka na wsi, przy czym w przypadku

rodzin z 3 dzieci rodziny wiejskie stanowią

52%, a w przypadku rodzin z 4 i więcej

dzieci - 65,7%.

Dzieci w środowisku pozarodzinnym

• sieroty naturalne (biologiczne - śmierć rodzica/ów) - w wieku poniŻej 18 lat - 5,8 tys. w 1990 r. do 6,9 tys. w 2001 r. (tj. o 19%).

• sieroty społeczne (których rodziców sąd pozbawił władzy rodzicielskiej, ograniczył ją lub zawiesił) wzrosła z 168,7 tys. do

171,1 tys. (tj. o 14%).

• w domach dziecka (łącznie z rodzinnymi domami dziecka i wioskami dziecięcymi), w 2002 r. 19,9 tys. dzieci,

• 36,4 tys. w rodzinach zastępczych (adopcja) (w 1989 r. -38,3 tys., tj. spadek o 5%).

Plany prokreacyjne rodzin

• najliczniejszą grupą są ci, którzy planują dwoje dzieci (w 2002 roku stanowili oni 58% badanych)

• nastąpił spadek osób chcących posiadać dwoje i troje dzieci na rzecz posiadania jedynaków). Jedno dziecko planowało w 2002 r. 27% badanych (w 1995 r. - 64,1%),

10% - troje (w 1995 r - 24,3%). Biorąc pod uwagę deklaracje respondentów, przy spełnieniu ich planów na 100 osób przypadałoby 230 dzieci. Gwarantowałoby to prostą zastępowalność

pokoleń.

Główne przyczyny wstrzymywania się z

decyzją posiadania dzieci wg badanych w

1995 r. :

• rosnące koszty utrzymania (62,8%)

• trudności w łączeniu obowiązków

zawodowych z macierzyńskimi (37,6%)

• zagroŻenie bezrobociem (35,6%).

• trudności w znalezieniu pracy (33,7%)

Polityka ludnościowa

• celowe, długofalowe oddziaływanie

państwa i podmiotów publicznych na

przebieg procesów demograficznych w

celu ukształtowania poŻądanego stanu i

struktury ludności, przez tworzenie

odpowiednich warunków społecznych,

ekonomicznych i politycznych.

Główne potencjalne składniki i

narzędzia polityki ludnościowej:

• polityka ochrony zdrowia (wsparcie walki z najpowszechniejszymi chorobami, sprzyjanie badaniom profilaktycznym etc.),

• polityka mieszkaniowa (np. sprzyjanie rozwojowi budownictwa mieszkaniowego, tańsze kredyty dla młodych małŻeństw etc.)

• polityka zabezpieczenia społecznego i zatrudnienia (zabezpieczenia prawne dla pracujących matek, ograniczanie bezrobocia, świadczenia rodzinne, ubezpieczenia społeczne, pomoc społeczna)

• polityka edukacyjna (działania edukacyjne na rzecz zachowań prokreacyjnych np. zwiększania dzietności, kształtowanie systemu wartości),

• polityka gospodarcza (zapewnienie wzrostu gospodarczego powodującego wzrost zamoŻności ludności)

Prognozy demograficzne

Prognoza i hipoteza

Prognoza - przewidywanie przyszłych faktów, zjawisk lub zdarzeń na podstawie

uzasadnionych przesłanek ustalonych w toku badań naukowych, stanowiące wytyczną do dalszego postępowania w danej dziedzinie

Hipoteza - zdanie nie w pełni uzasadnione,

rozwaŻane jako racja dla uznanych juŻ zdań lub załoŻenie (przypuszczenie) oparte na prawdopodobieństwie, wymagające weryfikacji, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk i praw

Czynniki wpływające na

dokładność obliczeń prognozy:

• jakość danych wyjściowych

• właściwe określenie przyszłych kierunków

zmian w podstawowych procesach

demograficznych

• wybór metody obliczeń

PodłoŻe hipotez demograficznych:

• małŻeństwa

• urodzenia

• zgony

• umieralność niemowląt

• przyrost naturalny

• ewent. dla prognoz liczby ludności na

danym terytorium - migracje

Etapy prognozowania:

• ustalenie wyjściowych struktur ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego,

• określenie i uwzględnienie przyszłych ruchów migracyjnych,

• postarzanie ludności (z uwzględnieniem

zgonów),

• przewidywanie przyszłej liczby urodzeń,

• ustalanie wynikowych współczynników

demograficznych,

Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń

Główne czynniki brane pod uwagę:

1) ogólna liczba kobiet w wieku rozrodczym

2) struktura wieku kobiet w wieku

rozrodczym

3) poziom współczynników płodności dla

poszczególnych grup wiekowych kobiet

w wieku rozrodczym (najtrudniejszy w

przewidywaniu)

Prognozowanie liczby gospodarstw

domowych

• metoda oparta na stosunku liczby

gospodarstw domowych do liczby ludności

• metoda oparta na cząstkowych

współczynnikach wyraŻających stosunek

liczby głów gospodarstw domowych do

liczby ludności danej płci i grupy wieku

Szacowanie przyszłej liczby gospodarstw

domowych odbywa się na podstawie

następujących zespołów współczynników:

• 1) wsp. niezmienne - stan aktualny - stosunek liczby głów gospodarstw domowych do liczby ludności danej płci i grupy wieku według oststniego spisu ludności

• 2) wsp. ekstrapolowane - na podstawie

zaobserwowanych trendów z co najmniej 2 poprzednich spisów ludności

• 3) wyznaczone na podstawie bardziej szczegółowych analiz i bardziej złoŻonych hipotez (np. analizy współzaleŻności współczynników demograficznych i czynników społeczno-ekonomicznych)

Prognozy dla Polski

• 1 prognoza z 1939 r. obejmująca czas do 1950 r. (ze względu na II

WŚ i zmiany granic niemoŻliwa do skonfrontowania z

rzeczywistością)

• lata 50. XX w obejmujące czas około 10-20 lat od daty prognozy - zawyŻały prognozowaną liczbę ludności (zakładano niezmienny poziom umieralności i płodności, brak doświadczenia, ograniczenia materiału statystycznego, dogmatyczna interpretacja procesów ludnościowych)

• lata 60. i 70 XX w. -prognozy na 2000 r. prognozowały liczbę ludności na 39-40 mln (zawyŻone - przyjęto zbyt optymistyczne wsp. płodności i początkowo nie uwzględniano migracji)

• prognoza z 1997 r. zakładała wzrost l. ludności w 2000 r. do 38,9

mln, w 2010 - 40,2 mln, w 2020 - 40,7 mln (zbyt optymistyczna - załoŻono wzrost dzietności kobiet, tymczasem nadal dzietność spada)

Prognoza ludności Polski do 2030 roku wg

GUS (2003)

Przewidywania:

- spadek współczynnika dzietności do 1,1 około 2010 r, a następnie wzrost i stabilizacja na poziomie około 1,2

- systematyczny wzrost przeciętnej długości trwania Życia do poziomu ok. 77,6 roku dla męŻczyzn oraz do 80 lat dla kobiet w 2030 r .

- wahania liczby urodzeń aŻ do około 2020 r. (po ok. 340 tys. rocznie), po czym nastąpi systematyczny spadek (do 315,5 tys. w 2020 r. oraz 232,7 w 2030 r.)

- przyrost naturalny będzie ujemny, a po roku 2020 zjawisko to będzie się jeszcze pogłębiać

Prognoza liczby ludności w Polsce wg

GUS

• Do 2020 r. liczba ludności zmniejszy się o milion osób, a w następnej dekadzie (lata 2020-2030) o kolejne półtora miliona; w 2030 r. liczba ludności Polski moŻe zmniejszyć się do 35,7 mln

• Ubytek ludności dotknie przede wszystkim miast, głównie z powodu mniejszej dzietności w miastach niŻ na wsi, ale teŻ na skutek nowego zjawiska, jakim jest przemieszczanie się części ludności miejskiej na tereny wiejskie na obrzeŻach miast. W stosunku do stanu

obecnego przewiduje się, Że do 2030 r. liczba ludności w miastach zmniejszy się w sumie o 3 miliony osób, a na wsi wzrośnie o ok. pół miliona.

Prognozy struktur ludności Polski

wg GUS

• systematycznie będzie malała liczba młodzieŻy w wieku 16-24 lata, z obecnych prawie 6 mln do 4 mln w 2015 r. oraz 3 mln w 2030 r.

• liczba ludności w wieku produkcyjnym w okresie z obecnych 24 mln wzrośnie do 2010 o prawie milion, a w okresie kolejnych 20 lat będzie systematycznie maleć aŻ do poziomu 20,8 mln w 2030 r

• liczba ludności w wieku poprodukcyjnym z 5,8 wzrośnie do 6,4 mln osób w 2010 i do 9,6 mln w 2030

• liczba osób w wieku 85 lat i więcej wzrośnie do 2010 r. o 50 % i osiągnie pół miliona, a w 2030 r. do prawie 800 tys. (obecnie liczba osób w tym wieku wynosi niespełna 320 tys.).

Wykorzystanie demografii w planach

rozwoju lokalnego/regionalnego/krajowego

Poziom lokalny i regionalny (przygotowywane przez gminy, powiaty lub województwa) (np. planowanie liczby przedszkoli, Żłobków, szkół podstawowych etc. na podstawie prognoz liczby dzieci w określonym wieku) Poziom krajowy (przygotowywane przez GUS) (np. prognozowanie obciąŻeń z tytułu emerytur i rent na podstawie struktur wiekowych ludności i długości trwania Życia etc.)

---