Ewa Lipska - należy do pokolenia „Nowej Fali”, nazywane ono było także pokoleniem 68. Byli to poeci
urodzenia w latach 40-tych, a debiuty ich przypadły na II połowę lat 60-tych. Wydarzeniem
pokoleniowym były dla nich wypadki marcowe 1968 r. (zamieszki przeciwko Żydom), także
grudzień 1970 r.
- inni poeci „Nowej Fali” to Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski.
- zbiory Lipskiej: „Przechowalnia ciemności”, „Strata ograniczonego postoju”, „Żywa śmierć”
- najczęściej pojawiające się motywy w jej utworach - dom, śmierć, starość, dziecko, zło,
totalitaryzm.
Program pokolenia „Nowej Fali”:
głównym ośrodkiem działania poetów „Nowej Fali” był Kraków, a także w mniejszym stopniu Poznań i Waszawa.
wyrażali protest przeciwko poezji lat 60-tych,której zarzucali tematyczną ucieczkę od współczesnej rzeczywistości,
chcieli odkłamać rzeczywistość
pokazywali poniżenie i zniewolenie człowieka, okazywali jak system totalitarny niszczy w człowieku pozytywne wartości, jak nie pozwala się człowiekowi wszechstronnie rozwijać, jak człowiek czuje się w nim zagrożony, jak żyje w ciągłym strachu,
chcieli, aby literatura oddawała rzeczywistość społeczną, aby prawdziwie ją opisywała, chcieli, aby literatura mówiła prawdę o stanie świadomości społeczeństwa, aby utrwalała doświadczenia współczesności,
występowali przeciwko językowi propagandy, czyli tzw. nowomowie. Uważali, że język ten jest zafałszowany, schematyczny.
pod względem formy ich utwory miały dużo wspólnego z poezją lingwistyczną
za swojego patrona wybrali Tadeusza Pajpera.
„Egzamin” Ewa Lipska
tematem wiersza jest konkurs mający wyłonić króla. Spośród wielu kandydatów wybrano tego, „który miał zostać królem” - w stwierdzeniu tym zawarta jest drwina, bo z góry było wiadomo, kto zostanie zwycięzcą. Inni kandydaci byli potrzebni do stworzenia pozorów, że wszystko odbywa się zgodnie z regulaminem i w sposób uczciwy. Królowie stanowili pewien kamuflaż. Cały wiersz jest metaforą opisującą stosunki w społeczeństwie polskim w czasach komunizmu. Król jest tutaj symbolem władzy - absolutnej, despotycznej, choć posiadającej pozory demokracji - odbywa się przecież konkurs.
II zwrotka - wśród królów znalazł się kandydat na króla - Lipska wyraźnie nawiązuje tu do hierarchii partyjnej, w której obok członków partii istnieli dopiero kandydaci na członków. W zwrotce tej zawarta jest informacja niejasna - „zgłosiła się pewna ilość królów”. Komuniści nigdy nie podawali informacji konkretnych, ale zawsze mętne i ogólnikowe, aby społeczeństwo nie wszystko wiedziało.
III zwrotka - znowu zawarta jest trafna obserwacja. Wybory w państwie totalitarnym były fikcją, z góry wiadome były wyniki. Pojawia się tu bezosobowa forma czasownika „wybrano”. Takie określenie uniemożliwia ustalenie składu komisji - w państwie komunistycznym decyzje zapadały najczęściej bezosobowo, aby nikt nie ponosił za nie żadnej odpowiedzialności.
IV zwrotka - „Otrzymał dodatkowe punkty za pochodzenie” - jest to cecha socrealistycznego systemu. Otrzymywało się je za pochodzenie robotnicze i chłopskie, co miało wyrównać szansę przy rekrutacji na studia, a w rzeczywistości stawało się polem różnych nadużyć. Król dostał dodatkowe punkty, bo pochodził z rodziny królewskiej. Plusem króla było to, że miał spartańskie wychowanie - spartańskie wychowanie opierało się na surowej dyscyplinie, hartowaniu i przyzwyczajeniu do niewygód, np. ułomne dzieci były zabijane, a zdrowe hartowane w górskich strumieniach. Król został królem, bo miał wszelkie predyspozycje ku temu, będzie władcą bezwzględnym i okrutnym. Król dostał również dodatkowe punkty za uśmiech ujmujący wszystkich za szyję. Związek frazeologiczny „ujmujący uśmiech” uzupełniony jest tu dopowiedzeniem „za szyję”. Ująć kogoś za szyję kojarzy się z duszeniem, więc przemocą i grozą. Uśmiech ten jest więc śmiercionośny.
V zwrotka - „Z historii odpowiadał ze świetnym wyczuciem milczenia” - Lipska wskazuje tu na stosunek komunistów do historii, często dopasowywali ją do własnej ideologii. Niewygodne informacje wyrzucano ze źródeł, tworzono tzw. białe plamy historii, np. sprawa Katynia. Król doskonale orientuje się w sposobach fałszowania historii i przemilcza to, co należy przemilczeć.
VI zwrotka - „Obowiązkowy język okazał się jego własnym” - król nie jest zaskoczony pytaniami na które musi odpowiadać, można odnieść wrażenie, że sam je układał lub, że doskonale zna sposób rządzenia w ustroju totalitarnym. Wszystkie ustroje totalitarne wykształciły swój własny język, np.: komunizm nowomowę - język propagandy. Język może być także symbolem światopoglądu i systemu wartości - one też muszą być narzucane innym.
VII zwrotka - „Gdy mówił o sprawach sztuki, chwycił komisję za serce” - związek frazeologiczny „chwycić za serce” oznacza ująć dobrocią i łagodnością, zrobić dobre wrażenie. Król chwycił komisję za serce dosłownie, czyli sterroryzował ją, wtedy, kiedy mówił o sprawach sztuki. W rzeczywistości komuniści liczyli się ze sztuką i artystami, zdawali sobie sprawę, że sztuka wymaga swobody, ale jednocześnie obawiali się artystów. Próbowali w różny sposób podporządkować ich sobie. Te sposoby to: albo groźby (zakaz publikacji), wygnanie (Herbert, Miłosz), przekupstwo (fundowanie stypendiów, mieszkań). Przez pewien czas komuniści mieli swój własny prąd w sztuce zwany socrealizmem. Kiedy król zaczyna mówić o sztuce staje się drażliwy, zachowuje się gwałtownie.
VIII zwrotka - „Jednego z członków komisji chwycił odrobinę za mocno” - słowa te sugerują, że król jest bezwzględnym despotą, że nie będzie tolerował żadnego sprzeciwu.
IX zwrotka - po wypowiedziach króla i jego zachowaniu komisja nie miała żadnych wątpliwości, że to ma być król.
X zwrotka - w tym momencie zaczyna opisywać Lipska zachowanie komisji - służalców i lizusów. Wszyscy starają się zaspokoić zachcianki władzy - przewodniczący pobiegł po naród. Naród staje się prezentem, przedmiotem, rzeczą, nikt nie pyta narodu o zdanie, tak jak nikt nie pytał, czy Polacy chcą komunizmu. Naród to prezent, z którym król może zrobić co zechce.
XI zwrotka - „Naród oprawiony był w skórę” - jest to metafora, którą można interpretować na wiele sposobów, np.: naród został oprawiony, czyli przygotowany do cierpień, czeka co zrobi z nim oprawca-król. Albo inaczej naród został ujęty w ramki - może być w dowolny sposób manewrowany
Poetów „Nowej Fali” drażniła tzw. nowomowa - język propagandy politycznej. Król zna ten język, będzie nim manipulował, a więc także będzie manipulował prawdą, rzeczywistością i narodem. Język króla ma za zadanie fałszować obraz świata, zacierać prawdę i czarne nazywać białym. Wiersz ten jest przestrogą przed niebezpieczeństwem totalitaryzmu. Widać tu krytycyzm Lipskiej wobec współczesnego świata i wrażliwość na krzywdę drugiego człowieka. Cały wiersz przypomina opis reporterski, a zawarta tu ironia świadczy, że podmiot liryczny nie wypowiada poglądów Lipskiej.
Środki stylistyczne w wierszu:
wiersz zbudowany jest w przeważającej części ze zwrotek 2-wersowych, czyli dystychów. Ich zadaniem jest wywołanie w czytelniku wrażenia autentyczności i obiektywizmu.
poszczególne wersy to zdania pełniące funkcję informacyjną, ale zawarte w nich metafory, epitety sugerują, że jest to ironia.
metafory, np.: „Naród oprawiony był w skórę”, „otrzymał dodatkowe punkty za pochodzenie”,
zwrotki, w których pojawiają się dwuznaczne metafory są dłuższe, np. zwrotka IV i X - mają one po 4 wersy.
zwrotka ostatnia jest tercyną, czyli zwrotką 3-wersową.
wersy są różnej długości, brak jest rymów, czyli jest to wiersz biały.
występują tu stałe związki frazeologiczne, np.: „ujmujący uśmiech”, „chwycić kogoś za serce”, „spartańskie wychowanie”.
występują wyrażenia oksymoroniczne, np.: „odpowiadał ze świetnym wyczuciem milczenia”.
dużo jest dwuznaczności, np.: „otrzymać punkty za pochodzenie” - otrzymywało się punkty za pochodzenie społeczne przy rekrutacji na studia. Punkty za pochodzenie, czyli za podlizywanie się, proszenie, upokarzanie.
występuje potoczne słownictwo, np.: „wypaść doskonale”.
występuje aliteracja - w jednym zdaniu nagromadzenie tej samej litery - „królem wybrano pewnego króla, który miał zostać królem”.
występują przerzutnie w każdej zwrotce,
epitety, np.: „egzamin konkursowy”, „dodatkowe punkty”, „ujmujący uśmiech”, „spartańskie wychowanie”.