Ksià˝ka Nicolasa Grimala, jednego z naj-
wybitniejszych archeologów francuskich,
jest najobszerniejszà syntezà historii sta-
ro˝ytnego Egiptu spoÊród tych, które
dotàd ukaza∏y si´ w j´zyku polskim. Obej-
muje dzieje kraju nad Nilem od prapo-
czàtków do podboju Egiptu przez Alek-
sandra Wielkiego. Na pierwszy plan
wysuwajà si´ tu oczywiÊcie sprawy poli-
tyczne paƒstwa faraonów, ale nie braku-
je te˝ podstawowych informacji o religii,
architekturze, sztuce czy spo∏eczeƒstwie.
Autor omawia i cz´sto przytacza najwa˝-
niejsze teksty êród∏owe, które sà cieka-
wym i wartoÊciowym uzupe∏nieniem wy-
k∏adu. Dzi´ki nim mo˝emy spojrzeç na
opisywane wydarzenia z perspektywy sta-
ro˝ytnych Egipcjan bàdê Greków. Ksià˝-
ka jest bogato ilustrowana, du˝o w niej
zestawieƒ chronologicznych, genealo-
gicznych, map, planów i szkiców. Dla
osób pragnàcych pog∏´biç wiedz´ na te-
mat dziejów i archeologii staro˝ytnego
Egiptu wielkà pomocà b´dzie obszerna
bibliografia. Przy tak skomplikowanej
materii nie bez znaczenia jest te˝ dobry
i kompetentny przek∏ad wybitnego papi-
rologa prof. Adama ¸ukaszewicza, któ-
ry opatrzy∏ tekst swoimi cennymi, aktu-
alizujàcymi uwagami. W wielu miejscach
sà one po prostu niezb´dne.

Ksià˝ka Grimala ukaza∏a si´ w Polsce

zbyt póêno. We Francji wydano jà po raz
pierwszy w 1988 roku i wtedy, a nawet
kilka lat póêniej, mog∏a uchodziç za
opracowanie aktualne. Czas jednak p∏y-
nie – w Egipcie bezustannie trwajà wy-
kopaliska, które majà wp∏yw na zmian´
wczeÊniejszych poglàdów. Co roku uka-
zujà si´ setki ksià˝ek i tysiàce artyku∏ów
prezentujàcych nowe hipotezy na temat
poszczególnych epizodów historii staro-
˝ytnego Egiptu. To sprawia, ˝e cz´Êç za-

prezentowanych w ksià˝ce teorii jest dziÊ
ju˝ w najlepszym razie przestarza∏a. Na
przyk∏ad badania archeologów niemiec-
kich w Abydos g∏´boko zmieni∏y obraz
okresu predynastycznego. Obecnie uwa-
˝a si´, ˝e królów I dynastii poprzedza∏a
tzw. dynastia 0, liczàca oko∏o dziesi´ciu
w∏adców, do której zaliczajà si´ m.in.
królowie o imionach Iry-Hor, Ka i Skor-
pion. Mieliby oni rzàdziç ju˝ ca∏ym Egip-
tem. Do prawdziwego prze∏omu dosz∏o
te˝ w dziedzinie badaƒ nad piramidami.
W dziesiàtkach artyku∏ów i solidnych
syntezach, m.in. Rainera Stadelmanna,
Dietera Arnolda i Marka Lehnera, prze-
analizowano od nowa problemy chro-
nologii, organizacji i technik budowy pi-
ramid, a tak˝e architektur´ i dekoracj´
zespo∏ów grobowych.

W Dziejach staro˝ytnego Egiptu tych

najnowszych ustaleƒ brakuje. Co wi´cej,
w ksià˝ce mo˝na natrafiç na stwierdze-
nia, które nie tylko sà anachroniczne, ale
wr´cz sprzeczne z logikà: „Oblicowanie,
k∏adzione warstwami, tak jak instalacje
znajdujàce si´ wewnàtrz piramidy, mon-
towano od góry, gdy ju˝ umieszczono pi-
ramidion na szczycie budowli”. To oczy-
wiÊcie nieprawda wynikajàca z fa∏szywej
interpretacji wzmianki Herodota, który
pisa∏, ˝e najpierw wykaƒczano (a nie
uk∏adano!) górne cz´Êci ok∏adziny pirami-
dy, nast´pnie Êrodkowe, a na koƒcu dol-
ne. Wed∏ug najnowszych ustaleƒ bloki
ok∏adziny by∏y uk∏adane równolegle z
warstwami bloków rdzenia piramidy, a
po zakoƒczeniu budowy od góry – jedy-
nie przycinane i g∏adzone.

Nie do przyj´cia, szczególnie dla ar-

cheologa, jest bezkrytyczne uznanie za
historyczne biblijnych opowieÊci o poby-
cie ˚ydów w Egipcie i ich exodusie.
WÊród badaczy coraz wyraêniej dominu-
je przekonanie, ˝e aby uznaç opisy biblij-
ne za wiarygodne, muszà one zostaç po-
twierdzone przez jakiekolwiek êród∏a
zewn´trzne – czy to historyczne, czy ar-
cheologiczne. W Egipcie po dziÊ dzieƒ
nie znaleziono dowodów Êwiadczàcych
o pobycie Izraelitów w kraju faraonów w
okresie Nowego Paƒstwa. Tak˝e archeo-

logiczna rekonstrukcja procesu pojawie-
nia si´ ˚ydów w Palestynie nie przypo-
mina scenariusza utrwalonego w Biblii.
Dlatego mechaniczne, niepoparte ˝adny-
mi dowodami wplecenie losów Moj˝esza
i Hebrajczyków w histori´ Egiptu wyda-
je si´ du˝ym nadu˝yciem. Konieczne by-
∏oby chocia˝by zasygnalizowanie, ˝e te-
mat ten wywo∏uje od lat goràce spory, a
cz´Êç badaczy w ogóle kwestionuje histo-
rycznoÊç tych wydarzeƒ.

Podobnych nieÊcis∏oÊci lub anachro-

nizmów jest wi´cej. Trudno dziÊ obro-
niç s∏usznoÊç niektórych zarysów gene-
alogicznych zamieszczonych w ksià˝ce.
Na szcz´Êcie im dalej od okresu Starego
Paƒstwa, tym ewidentnych pomy∏ek i
b∏´dów jest mniej. Widaç wyraênie, ˝e
okres Nowego Paƒstwa i epoka schy∏ko-
wa sà autorowi bli˝sze i ˝e w tej materii
jest o wiele lepiej zorientowany. Ksià˝ka
Grimala to kolejne potwierdzenie faktu,
˝e ˝aden, nawet najwybitniejszy egipto-
log nie jest dzisiaj w stanie samodziel-
nie dokonaç kompletnej syntezy dziejów
staro˝ytnego Egiptu. Jest to po prostu
dziedzina tak rozleg∏a, w dodatku roz-
wijajàca si´ tak szybko, ˝e Êledzenie naj-
nowszych odkryç i teorii dotyczàcych
ca∏ej historii kraju faraonów przerasta
mo˝liwoÊci jednego cz∏owieka.

Dzieje staro˝ytnego Egiptu mo˝na pole-

caç wszystkim g∏´boko zainteresowanym
historià paƒstwa faraonów g∏ównie dla-
tego, ˝e niczego lepszego po polsku nie
ma. Jest to opracowanie najpe∏niejsze, a
niektórych zawartych w ksià˝ce infor-
macji nie mo˝na u nas znaleêç gdzie in-
dziej. Stanowi na pewno przebogate kom-
pendium wiedzy, jakiego brakowa∏o
choçby studentom archeologii i egipto-
logii. Muszà oni jednak pami´taç, ˝e naj-
aktualniejszych teorii i poglàdów, jak te˝
wyników badaƒ archeologicznych ostat-
nich kilkunastu lat trzeba szukaç w in-
nych êród∏ach. Czytelników, którzy do-
piero zaczynajà interesowaç si´ historià
Egiptu, zach´cam do si´gni´cia po l˝ej-
szà, a przy tym bardziej aktualnà pozycj´,
jakà jest ksià˝ka prof. Jadwigi Lipiƒskiej
W cieniu piramid.

n

86

ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2004

Temat szeroki jak Nil

RECENZJE

TROCH¢ PRZESTARZA¸A HISTORIA PA¡STWA FARAONÓW. BARTOSZ NOWACKI

DZIEJE STARO˚YTNEGO EGIPTU

Nicolas Grimal

T∏um. Adam ¸ukaszewicz

Paƒstwowy Instytut Wydawniczy

Warszawa 2004