Ramy czasowe

a)Europa: lata 80 XIX w- do końca I WŚ 1918

b) w Polsce: lata 90 XIXw -1918

MODERNIZM

-nazwa nurtu w literaturze, sztyce, kulturze którego najwazniejszą cechą jest nowoczesność czyli oderwanie od przeszłości oraz dążenie do nowych form w sztuce, eksperymentowania,itp.

Dekadentyzm

-to prąd literacki końca XIX w który nawiązywał do filozofii A, Schopenhauera wg którego świat chyli się ku upadkowi, następuje schyłek cywilizacji i kultury, odrzucano moralność, religię, uważali ze człowiek jest podporządkowany prawom natury; najważniejszą wartością stała się sztuka, jej tworzenie i kontemplacje

Nirwana

-wg. dekadentów człowiek odrywa się od rzeczywistości pozostając w stanie nirwany czyli nicości, dzięki czemu nie cierpi, jest w stanie pół jawy, pół snu

secesja

-kierunek w sztukach plastycznych oznaczający odejście od kanonu sztuki akademickiej-styl nowoczesny; Secesje charakteryzuje bogata ornamentyka, nawiązanie do sztuki orientalnej.

Fin de siece

-Koniec wieku. Styl bycia końca XIX wieku.

Symbolizm

kierunek artystyczny który głosił dominację ducha nad materią, a jego celem było wypracowanie takiej formy wypowiedzi artystycznej, która - poprzez świadomą deformację rzeczywistości i przypisanie jej elementom dodatkowych znaczeń, czyli poprzez posługiwanie się symbolem - dawałaby wyraz subiektywnym, wewnętrznym przeżyciom człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem wyobraźni, sięgającej poza granice racjonalnego poznania.

Neoromantyzm

-nowy romantyzm, odwoływano się do romantycznych haseł narodowowyzwoleńczych Mickiewicza, Słowackiego, a przede wszystkim odkryto Norwida

Impresjonizm—

Najpełniej wyrażony został w malarstwie. Nazwa francuska od tytułu obrazu Moneta „Wschód słońca. Impresja”. Inni przedstawiciele to Manet, Renoir, Cezanne. W Polsce byli to głównie Wyczółkowski, Fałat, Pankiewicz, Boznańska. Zerwał on z pierwszeństwem tematów historycznych. Centrum zainteresowania był pejzaż. Zmiany ze względu na światło - wrażenie. Malowano portrety i postacie na tle natury.

Cechy:

- szkicowość obrazu, rozmycie

- uwrażliwienie na barwę zmieniającą się z oświetleniem

- dbałość o ukazanie wpływu światła na obraz barw i przedmiotów

- gra świateł i cienia

- Specyficzna technika malowania - plamy barw.

W literaturze charakterystyczna kompozycja:

- zestawienie luźnych scen czy obrazów.

- zmieniający się pejzaż, dynamizm przyrody

- gar świateł w opisach

- uchwycenie niepowtarzalnych chwili, wrażeń towarzyszących

Artur Schopenhauer

Był to niemiecki filozof. Stworzył on pesymistyczną ideologię zwaną schopenhaueryzmem:

- ludzkie życie to pasmo cierpień co powoduje dążenie do szczęścia, co jest nieosiągalne

- człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia)

- skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi

- rządzą nim biologiczne popędy

- jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią

- skazany na życie będące nieustanną męką

- cały czas dąży do istnienie wiedząc, że umrze

- cierpi ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne

Wyzwolić się od męki można tylko poprzez:

- odrzucenie pragnień i pożądań

- nirvana czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze światem, była sposobem na życie bez męk, ucieczka od pragnień to jedyny sposób.

- kontemplacja sztuki

Stąd rola sztuki jako wartości najwyższej, możliwość ucieczki przed tragizmem istnienia

Fryderyk Nietzsche

Niemiec. Był czołowym filozofem okresu. Stworzył on filozofię zwaną nitzscheanizmem. Była to filozofia optymistyczna. Optymizm polegał na rzeczywistości w rękach człowieka. Zakładała ona: kult indywidualizmu, nadczłowieka

Jednostką słabą i pesymistyczną należy pogardzać, a wręcz niszczyć. Człowiek jest jednostką najwyższą i powinien głosić kult siły, tężyzny psychicznej i biologicznej. Nadczłowiek jest silny, powołany do władzy, ma wolę działania i należy do rasy panów:

- przewartościowanie wszelkich wartości

- sprzeciw przyjętym hierarchiom, niechęć do praw, przyjętych autorytetów i tradycji

- celem człowieka powinno być życie, urzeczywistnianie jego własnych zachcianek

- jest to postawa egoistyczna i egocentryczna

- pogarda dla przeciętnych ludzi

- odrzucenie litości, altruizmu i współczucia

Henryk Bergson

-głosił teorię pędu życiowego potężnej siły, która zarówno przyrodę jak i człowieka popycha do działania, do dążenia na przód do rozwoju. Wg. niego intuicja pozwala wniknąc w rzeczywistość poznać jej sens

Chłopomania-

to zjawisko charakterystyczne dla przełomou XIX i XX w. Artyści Młodej Polski przekonani byli o wyjątkowej wartości kultury ludowej. Zachwycali się tężyzną fizyczną chłopów, podkreślali ogromną wartość moralności chłopskiej; chłopi nie są zepsuci przez cywilizacje. Polskiemu ludowi przypisywali ogromną role jaką w przyszłości miał odegrać w wyzwoleniu ojczyzny

Naturalizm

-kierunek literacki, który narodził się we Francji. Charakteryzuje się:

- biologizmem

a) utożsamianie społeczeństwa z organizmem żywej istoty

b) pojmowanie człowieka jako cząstki natury, człowiek zdeterminowany jest przez prawa natury

c) pojmowanie życia jako wiecznej walki o byt

- postawą uczonego i badacza, który wiernie odzwierciedla życie odebrane zmysłami, wierność szczegółów

- maksymalnym obiektywizmem, bez własnych ocen odautorskich, autor rejestruje i pokazuje

- brakiem tematów tabu, zakazanych, wszystko powinno znajdować odzwierciedlenie w sztuce

\-Naturalizm ubezwłasnowolnia człowieka poprzez prawa natury

Ekspresjonizm-

to kierunek literacki który zakładał, że zadaniem sztuki jest obrazowanie wewnętrznego świata człowieka, dawanie wyrazu przezyciom ludzkiej duszy.Dla ekspresjonistów ważne było pojęcie wyrazu w związku z czym w ich sztuce dominowała funkcja ekspresyjna. Sztuka miała pokazywac subiektywne, duchowe doznania podmiotu. Podmiot nie był typowym indywidualistą, pojmował siebie jako element większej całości. Ważną cechą był aktywizm. Traktowano sztukę jako rodzaj działań i postrzegali ją jako żywiołowośc, dynamizm, emocjonalność. Podkreślali dualizm ducha i materii, często posługiwano się kontrastem (patos i wulgarność)

Katastrofizm:

Postawa głosząca przekonanie, że cały świat dąży do katastrofy, kataklizmu. Rozpanoszenie grzechu - nie ma ratunku. Zagłada wszelkich wartości.

Cyganeria artystyczna-

to nieformalna grupa artystów, poetów, malarzy których ołączą ideały twórczości oraz swobodny tryb życia odmienny od monotonnego trybu życia mieszczan.Artysta żył jak cygan bez domu, finansowego zabezpieczenia.

**CONFITEOR-przybyszewski

Tekst ten jest młodopolską koncepcją rozumienia sztuki i roli artysty w społeczeństwie. Autor wyraża sprzeciw wobec sztuki utylitarnej, tendencyjnej, a także przekonanie o konieczności oddzielenia jej od dydaktyzmu i moralizatorstwa.Sztuka nie może służyć jakimkolwiek celom, ideom, założeniom. Jest uświęcona przez fakt jej bezpośrednich związków z absolutem, duszą. Sztuka będąca wyrazicielką idei, problemów społecznych, zaangażowana w sprawy narodowościowe nie jest sztuką według rozumienia Stanisława Przybyszewskiego, Artysta, który próbuje rozbudzać w społeczeństwie patriotyzm, zachowania społeczne i moralne, poniża sztukę, a sam staje się niegodny miana artysty. Sztuka tworzona dla ludu stoi jeszcze niżej, według autora. W torii Przybyszewskiego sztuka jest świętością, sacrum. Sztuka jest religią a artysta jej kapłanem, Jest więc wybrańcem, człowiekiem całkowicie wolnym i niezależnym. Wyraża hasło sztuka dla sztuki

**KOWAL-L.Staff

TEMATem WIERSZA jest kreacja człowieka nowego typu. Staff traktuje człowieka jako pewien potencjał, z którego dopiero ciężką pracą można uformować charakter i osobowość. Podmiot liryczny wykuwa swój charakter. Jest to praca ciężka, wymagająca siły, poświęcenia i hartu ducha. Staff, podobnie jak Nietzsche, ceni siłę, aktywizm życiowy, odporność, takie też pragnie mieć serce: hartowne, mężne, serce dumne, silne. Poeta gardzi słabością, apatią, brakiem odporności - te cechy są według niego największymi ułomnościami. Jeżeli serce, nad którym pracuje, nie wytrzyma potężnej siły - zostanie zniszczone przez jego właściciela. Lepiej bowiem umrzeć, niż żyć w słabości:

PODMIOT LIRYCZNY: podmiotem lirycznym wiersza jest poeta, człowiek zafascynowany filozofią Nietzschego, który dokonuje pracy nad własną osobowością. Swój wysiłek porównuje do pracy kowala.

TYTUŁ: tytułowy kowal to człowiek, który „wykuwa" swój charakter. Staff posłużył się metaforą, aby wskazać na charakter pracy, jaką człowiek wykonuje nad własną osobowością. Tak jak kowal kuje żelazo, tak człowiek ciężko pracuje nad uformowaniem swojego charakteru. Tytuł można również odczytać jako nawiązanie do łacińskiego powiedzenia „Każdy jest kowalem swojego losu".

**KONIEC WIEKU XIX-Tetmajer

Tematem wiersza jest charakterystyka pokolenia dekadentów. Podmiot liryczny wier­sza stawia ciąg pytań retorycznych, dotyczących wartości oraz ideałów człowieka z końca wieku. Wszystkie wymienione postawy podmiot liryczny odrzuca jako nieskuteczne w walce ze złem świata lub jako niegodne człowieka:

 -  przekleństwo, ponieważ posługują się nim jedynie ludzie prymitywni i dzicy, zło­rzeczący swoim bogom;

-  ironię, gdyż największą ironią jest sama rzeczywistość;

-  wzgardę, bo jest to broń głupców;

-  rozpacz, bowiem oznacza ucieczkę i poddanie się, bez prób podjęcia walki;

-  walkę, ponieważ siły, przeciw którym kieruje się człowiek, są zbyt potężne, aby z nimi walczyć;

-  rezygnację, gdyż nie chroni przed śmiercią;

- życie wieczne, ponieważ nikt nie udowodnił jego istnienia;

-  użycie, bo pragnienie rozkoszy zawsze jest nienasycone.

 Odrzucając wszystkie możliwe postawy ludzkie, podmiot liryczny stwierdza, iż jed­nostka nie ma żadnej możliwości obrony wobec sił zła. Pod koniec wieku poeta nie może zaproponować swojemu pokoleniu żadnych pozytywnych wartości i modeli życia:

 CECHY CZŁOWIEKA KOŃCA WIEKU: cechuje go postawa dekadencka: brak ide­ałów, niewiara, bierność, bezsilność, niezdolność do czynu, poczucie niedorzecz­ności istnienia, pesymizm.

**EVVIVA L'ARTE Kazimierza Przerwy-Tetmajera

TEMAT WIERSZA: apoteoza (najwyższa pochwała) sztuki i artysty.

Wiersz zawiera on pochwałę sztuki, która jest traktowana jako absolut, wartość najwyższa, równa Bogu. Jednocześnie poeta wywyższa wszystkich artystów, przyznając im najważniejszą rolę w społeczeństwie. Artysta jest natchniony przez Boga. Dla artysty najwyższymi wartościami są: sława, duma: „Duma naszym bogiem, / Sława nam słońcem". Artysta jest przekazicielem wartości absolutnych, łącznikiem między absolutem a zwykłymi ludźmi. Tetmajer uwypukla konflikt między artystami a filistrami (pogardliwe określenie mieszczan w Młodej Polsce). Ci pierwsi wytwarzają dobra duchowe, dzieła sztuki, przymierając głodem. Ci drudzy, pozbawieni wyobraźni i przyziemni, gromadzą dobra materialne. W społeczeństwie sztuka staje się towarem, co odbiera jej rangę absolutu. Artyści to kapłani sztuki, wyrzekający się dóbr materialnych, ale przez to cierpiący nędzę.

PODMIOT LIRYCZNY: w wierszu występuje podmiot zbiorowy. Poeta wypowiada się w imieniu wszystkich twórców: „My artyści". Utwór na charakter manifestu młodopolskich artystów, którzy uznają sztukę za absolut i najwyższą wartość duchową, a sobie przypisują rolę jednostek stojących ponad światem.

TYTUŁ: tytuł w języku włoskim oznacza: „Niech żyje sztuka!". Ideał sztuki traktowanej jako wartość najwyższa był bardzo popularny w epoce modernizmu.

***“DIES IRAE” Jana Kasprowicza

TEMAT I TYTUŁ WIERSZA: koniec świata. Tytuł oznacza w łacinie „dzień gniewu"

TREŚĆ, APOKALIPTYCZNA WIZJA KOŃCA ŚWIATA I SĄDU OSTATECZNEGO:

dzień Sądu Bożego jest zapowiadany przez dźwięk trąby. Wypełni się to, co zostało zapisane w Biblii. Grozę nadchodzącego wydarzenia wzmaga przeświadczenie o grzechach ludzkości, obraz Chrystusa w cierniowej koronie, wizja Ewy wygnanej .Słowami-kluczami w tej części utworu są: grzech, ciemność, płacz, ból. To one współtworzą nastrój grozy i przerażenia, nieuchronność nadciągającego kata­klizmu. Świat pogrąża się w lęku przed karą, zapada ciemność, łamią się drzewa, giną zwierzęta. Tak przychodzi Dzień Sądu Ostatecznego. Dzień Sądu powstają umarli, morza i rzeki napełniają się krwią, niebo rozdziela się. Z ziemi wypełzają potworne gady i oplatają krzyże mogił. Pochody ludzi, zmie­rzające na Sąd, zostają odrzucone sprzed niebieskich bram i skazane na wieczne potępienie i zagładę. Przybywają prorocy, aby obwieścić koniec świata, ale giną w morzu spadających gwiazd. Archanioł wzywa na Sąd Ostateczny. Góry zapadają się, rzeki występują z brzegów, ziemia drży w posadach, gwiazdy wypadają ze swo­ich orbit, z nieba uderzają pioruny. Święty Michał pokonuje w walce smoka-szatana i nastaje koniec świata.

PROBLEM WINY I KARY: podmiotem lirycznym utworu jest biblijny Adam występujący w imieniu całej ludzkości skazanej na zagładę. Adam bierze na siebie odpowiedzialność za grzech pierworodny W utworze ważną rolę odgrywają: motywy Adama - ojca ludzkości, Ewy, która skusiła Adama do grzechu, ulegając namowom węża, i konającego na krzyżu Chrystusa, który odkupił ludzkość. Nad wszystkim dominuje postać potężnego, ale i w pewnym sensie nieczułego, karzącego Boga. Podmiot eksponuje małość człowieka-Adama wobec potężnego, karzącego Stwórcy świataŻycie człowieka naznaczone jest więc piętnem grzechu pierworodnego, poczuciem winy i świadomością konieczności poniesienia kary. Poeta kontrastuje bezbronność i przerażenie człowieka z okrucieństwem Boga, który go stworzyłCzłowiek jest przedstawiony w hymnie Kasprowicza jako ofiara nieczułego Boga i potężnego szatana. Cierpienie ludzkie jest niczym nieusprawiedliwione. Poeta stawia pytanie: czy człowiek musi odpowiadać za zło, stworzone przez Boga i będą­ce częścią Jego planu.

---