Kształtowanie patriotyzmu w edukacji wczesnoszkolnej
Patriotyzm kojarzy się najczęściej z miłością do ojczyzny, z gotowością do poświęceń dla niej. W imię dobra, niezależności, wolności i suwerenności ojczyzny Polacy wielokrotnie oddawali życie. Na plan pierwszy wysuwały się wówczas takie cechy jak: bohaterstwo, męstwo, heroizm, poświęcenie w imię idei nadrzędnej „ojczyzny”.
Wydawać by się mogło, że we współczesnych czasach tak rozumiany patriotyzm mocno się już zdezaktualizował.
Biorąc pod uwagę modne obecnie w Polsce dążenie do globalizacji, integracji z Unią Europejską należy się zastanowić, jak z tym pogodzić wychowanie dla patriotyzmu. Zasadne staje się więc postawienie pytania:
Czy nie należy zwrócić szczególnej uwagi na zagadnienie wychowania patriotycznego od chwili rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole podstawowej, a nawet już w przedszkolu?
Troska ta wynika między innymi z tego, by w dobie integracji zachować naszą tożsamość narodową, kulturę, poczucie wspólnoty, kultywować swoiste dla narodu tradycje, obrzędy, troszczyć się o czystość języka i poszanowanie symboli narodowych.
Termin „patriotyzm” etymologicznie wywodzi się z greckiego patriotes i łacińskiego patrius. Termin ten pojawił się w XVII wieku w okresie powstawania narodów i państw narodowych. Oznaczał stosunek do ojczyzny rozumianej jako kraj rodzinny, miejsce zamieszkania oraz emocjonalne z nią powiązanie. W czasie rewolucji francuskiej pojęcie patriotyzmu odnoszone było do narodu, w czasach obecnych odniesieniem patriotyzmu jest zarówno ojczyzna jak i naród. W ciągu wieków również treść i zakres patriotyzmu ulegały zmianom. Zmiany te zależne były od warunków społeczno-ekonomicznych i politycznych narodu. Inną treść zawierał patriotyzm w okresie feudalizmu, odmienne miał znaczenie w ustroju kapitalistycznym czy socjalistycznym.
Przedmiot i zadania wychowania patriotycznego
Podobnie, jak w historii zmienne były treści i zakres patriotyzmu, zmieniały się też postulaty i zadania wychowania patriotycznego. Obecnie żyjące społeczeństwa stawiają przed wychowaniem zadanie ukształtowania ludzi uczuciowo związanych z własnym narodem i oddanych jego sprawom. Wychowanie patriotyczne jest jednym z działów celowego i świadomego kształtowania osobowości młodego pokolenia, postaw jednostki we własnym społeczeństwie, a także spraw związanych z miejscem tego społeczeństwa w świecie. Posiada jednak własną problematykę, którą stanowi: poczucie przynależności do określonej grupy narodowej, wpajanie szacunku i przywiązania do tradycji własnego narodu, jego osiągnięć, kultury, języka kraju ojczystego i ludzi, którzy go zamieszkują.
Patriotyzm ujmowany jest jako złożona postawa moralno-społeczna i polityczna, na którą składają się wymienione przez różnych autorów trzy elementy: poznawczy, emocjonalny i motywacyjny. Pierwszy aspekt obejmuje wiedzę o ojczyźnie, drugi emocjonalne z nią związanie, a trzeci działalność dla jej dobra. Opierając się na tym założeniu, można ustalić różny zakres zadań wychowania patriotycznego w klasach niższych i wyższych, co jest uwarunkowane stopniem rozwoju wychowanków. Zadania te są następujące:
przyswajanie wiedzy o ojczyźnie,
przyzwyczajanie do pracy społecznej i sumiennego spełniania codziennych obowiązków,
emocjonalne wiązanie z narodem,
przygotowanie do ochrony zdobyczy i obronności kraju.
Zakres tych zadań jest następujący:
I. Przyswajanie wiedzy o ojczyźnie.
Wiedza o ojczyźnie jest warunkiem określonego stosunku do niej. Wzrastająca z biegiem lat wiedza powinna dotyczyć poznania naszych dziejów, tradycji polskiej kultury, osiągnięć Polski współczesnej, a także jej miejsca w dzisiejszym świecie. Wiedza ta winna obejmować trzy wymiary czasowe: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość naszej ojczyzny. Wiedza historyczna naszego narodu ma prowadzić do rozumienia prawidłowości rozwoju społecznego, ma dać poznać wychowankom ludzi zasłużonych dla kraju, zarówno tych, którzy przynieśli nam sławę za granicą, jak i tych w kraju. Ważnym zadaniem w zakresie wiedzy teraźniejszej jest śledzenie udziału Polski w nauce, technice i kulturze światowej. Trzecim wymiarem wiedzy o ojczyźnie są wiadomości o perspektywach rozwoju kraju.
II. Przyzwyczajanie do pracy i sumiennego spełniania codziennych obowiązków.
Definicja pracy społecznej określa, że jest to praca wykonywana z myślą o innych, której celem jest uzyskanie takich wartości, jakie mogą przyczynić się do poprawy życia innych ludzi czy do rozwoju bliższego lub dalszego środowiska. W okresie pokoju praca społeczna może wyrażać patriotyzm jednostki. W zorganizowanej działalności dzieci i młodzieży przyjmować może następujące formy: praca dla rodziny, dla klasy, dla szkoły, dla środowiska lokalnego, dla miasta. Wyrazem patriotyzmu jednostki jest też sumienne spełnianie codziennych obowiązków z pełnym poczuciem odpowiedzialności i motywacją nastawioną na aktywne uczestnictwo w rozwoju ojczyzny.
III. Emocjonalne wiązanie z narodem.
Bez głębokiego przywiązania do kraju, trudno mówić o polskim patriotyzmie. Miłość do niego wyraża się w pracy dla jej dobra, w poczuciu dumy narodowej. Kształtowanie uczuć emocjonalnych do ojczyzny musi iść w parze ze sferą intelektualną oraz działaniem. Słowne apelowanie do uczuć jest bezcelowe. W działaniu powstają przeżycia, które wiążą wychowanka z grupą, z terenem działania. Istotnymi elementami kształtującymi związek uczuciowy z ojczyzną są także czynniki wspólnoty kulturowej, jak: wspólny język, zwyczaje, obyczaje, tradycje, obrzędowość i symbolika. Obchody świąt narodowych, uroczystości szkolne i środowiskowe organizowane z pełnym ceremoniałem budzą nastroje wzruszenia i przeżycia. Skłaniają też do pogłębiania i poszerzania wiedzy tematycznej.
IV. Przygotowanie do ochrony zdobyczy i obronności kraju.
Ochrona naszego historycznego dorobku narodowego to poszanowanie dóbr kultury materialnej i duchowej oraz poszanowanie samej pracy. W praktyce może przejawiać się konsekwentnym przeciwdziałaniem wszelkim przejawom wandalizmu. Ważnym zadaniem jest też kształtowanie poczucia wspólnej troski o estetykę, piękno, ład i porządek w najbliższym środowisku. Dotyczy to miejsca zamieszkania, podwórka, dzielnicy i miasta. Każdy z tych elementów to przecież mniejszy lub większy skrawek naszej ojczyzny. Zadanie to sprowadza się również do opanowywania wiadomości, umiejętności z zakresu obronności i odnosi się do młodzieży starszej, którą obowiązuje służba wojskowa.
Realizacja wychowania patriotycznego w edukacji wczesnoszkolnej
Spośród celów, które w procesie wychowania patriotycznego dzieci młodszych powinniśmy realizować, należy przede wszystkim wymienić kształtowanie:
właściwego stosunku do symboli narodowych (godło państwowe, hymn, sztandar),
szacunku do wytworów kultury narodowej i wybranych tradycji narodowych i regionalnych (legendy, baśnie, obyczaje, zwyczaje, stroje, tańce),
emocjonalnego i intelektualnego stosunku dzieci do kultury regionalnej, zabytków własnej miejscowości, jej przeszłości, teraźniejszości i perspektywy rozwoju, do miejsc pamięci narodowej i bohaterów walk o wolną ojczyznę,
szacunku do ludzi pracy przez ukazywanie wartości tej pracy, wdrażanie do pracy na rzecz klasy, szkoły, środowiska,
przekonania, że najlepszym wyrazem miłości do ojczyzny jest osobista rzetelna nauka i praca, pobudzanie wrażliwości na własne zachowanie,
poczucie dumy z osiągnięć własnej miejscowości, regionu, kraju, z przynależności do Polski.
Uczniowie klas I - III nie są zdolni jeszcze do zrozumienia ogólnych pojęć dotyczących ojczyzny, jej przeszłości, ustroju itp. Ich uczucia powinny być budzone w odniesieniu do zjawisk konkretnych i bliskich. Dlatego organizując pracę z nimi należy korzystać z materiału, którego dostarcza nam najbliższe środowisko, zwracać uwagę na dostrzegalne efekty pracy ludzkiej, nauczyć rozróżniać to, co społecznie słuszne i dobre od tego, co niekorzystne dla dobra społecznego, wiązać dzieci emocjonalnie z przeszłością, tradycją, z ludźmi, których trzeba szanować. Dobór treści w wychowaniu patriotycznym jest bardzo ważny. Poznanie i przyswajanie wiadomości jest podstawą wyrabiania postaw umiłowania ojczyzny. Sama wiedza jednak nie wystarczy - musi być ona przepojona uczuciami. Trafne organizowanie przeżyć dzieci to główne zadanie wychowania patriotycznego w klasach początkowych. Oczywiście przeżyć związanych z konkretnymi formami działania wychowanków.
Sumienna realizacja wychowania patriotycznego w młodszym wieku szkolnym jest sprawą trudną, wymagającą subtelnej wnikliwości i zarówno dobrej znajomości psychiki dziecka, jak i aktualnych wydarzeń oraz sytuacji, które kształtują życie narodu. Na postawę dziecka wpływają bowiem - poza nauczycielami i rodziną - środki masowego przekazu i najbliższe otoczenie. Dlatego też, zaczynając pracę z klasą I należałoby zbadać poziom wiadomości o Polsce, przeznaczyć nieco zajęć na deklamację wierszyków, śpiewanie piosenek o naszym kraju, wykonanie rysunków, które mają być obrazem naszej Ojczyzny. Wyniki badań z tego zakresu informują, że uczniowie wyrażają na swoich rysunkach to, co mówiły im znane wiersze i piosenki. Z prac dzieci wynika, że nie przywiązują one dużej roli do symboliki narodowej. Na nielicznych tylko rysunkach pojawia się godło Polski.
Kształtowanie postawy patriotycznej może zachodzić w sytuacjach towarzyszących pracy na lekcjach, na zajęciach pozalekcyjnych, wycieczkach, imprezach, uroczystościach, podczas organizowania spotkań z ciekawymi ludźmi. Sama tematyka programowa, a szczególnie treści polonistyczne, historyczne, geograficzne zawierają niezwykle bogaty i przydatny do wychowania patriotycznego materiał.
Realizując treści programowe z kręgu tematycznego Ja i moja szkoła w klasie I, należypokierować uczniami tak, aby chętnie podejmowali czynności porządkowe w klasie i dobrze się z tych obowiązków wywiązywali. Uczulać ich trzeba na potrzebę dyscypliny, wzajemnej pomocy, a po krótkim pobycie w szkole powinni aktywnie troszczyć się o wygląd klasy, korytarzy i najbliższego otoczenia szkoły. Od pierwszych dni pobytu w szkole przyzwyczajać należy uczniów do wzajemnej pomocy, a czasem nawet wyrzeczeń dla dobra całej klasy.
W klasie II należy zwiększać zakres przydzielonych obowiązków, a klasę można podzielić na grupy. Każda z nich ma wykonywać powierzone jej czynności, opiekować się akwarium, dokarmiać ptaki, uaktualniać gazetkę, porządkować teren klasy i teren szkoły. Wykonując te drobne prace uczniowie z czasem zrozumieją, że klasa, szkoła i dom to część większego środowiska, a małe obowiązki są bardzo ważne, że w życiu liczą się nie tylko wielkie czyny. Dobitnie wskazywać trzeba skutki lekceważenia lub zaniedbywania obowiązków, np. niepodlewania kwiatów, nieprzestrzegania dyscypliny w klasie, na korytarzu.
Podczas pobytu w szkole uczniowie poznają obowiązki wszystkich jej pracowników. Starać się trzeba o to, by z szacunkiem odnosili się do wszystkich i szanowali pracę każdego.
Hasło programowe Patron szkoły jest bardzo ważne dla realizacji celów wychowawczych. Praca z patronem i sztandarem jest ośrodkiem posiadającym ogromne znaczenie. Symbole te wywołują u dzieci przeżycia i wzruszenia, wzbogacają ich doświadczenia, rozwijają wyobraźnię, zwiększają atrakcyjność życia klasowego i więzi uczniów z klasą i ze szkołą. Do postaci patrona trzeba wracać możliwie najczęściej, utrwalać ją w dziecięcej pamięci.
Moja miejscowość, mój region to hasło programowe pozwalające zapoznać wychowanków z charakterystyką najbliższej okolicy, z ukształtowaniem terenu, krajobrazem w różnych porach roku, z zabytkami, obiektami przemysłowymi, handlowymi i kulturalnymi; z historią miasta i regionu, legendami i opowiadaniami. W tym celu można organizować wycieczki, podczas których uczniowie zdobywają wiedzę pozasłowną, przeżywają różnego rodzaju emocje. Wiedza zdobyta na wycieczce jest szczególnie trwała, a wzmacnia ją dodatkowo właściwe wykorzystanie materiału po jej zakończeniu. Wiedza o swoim regionie, kraju rodzi z kolei uczucia sympatii, przywiązania do niego, dumę narodową. Można by rzec, że wycieczkowicz idzie najkrótszą drogą naturalnego procesu poznania.
Z hasłem programowym Moja miejscowość wiąże się też problematyka ochrony środowiska, która weryfikuje patriotyzm współczesnych Polaków. Odtruwanie ziemi, wód i dbanie o to, żeby chronić przyrodę jest na pewno jednym z najważniejszych obowiązków obywatelskich i patriotycznych. Te zagadnienia trzeba przybliżać dzieciom i wdrażać je do rzetelnej troski o środowisko. W czasach współczesnych niezwykle istotne jest, aby wychować młode pokolenie umiejące korzystać z zasobów przyrody w taki sposób, by przekazało je swoim następcom w nie gorszej postaci niż je otrzymało. Ukształtowanie takich postaw u uczniów będzie wyrazem ich zaangażowania patriotycznego.
Moja Ojczyzna to hasło programowe zawierające najobszerniejszą tematykę i najbogatszą w treści patriotyczne. Przybliżają je dzieciom symbole, barwy państwowe i hymn narodowy. Istotne znaczenie ma tu kształtowanie postawy szacunku dla symboli narodowych. Szkoła powinna wiązać uczuciowo wychowanków z nimi, zapoznać z ich historią i znaczeniem. Kontakt z nimi dla dzieci zawsze powinien być chwilą podniosłą. Zdarza się, że dzieci najmłodsze nie zawsze wiedzą jak mają się zachować w czasie uroczystości w szkole lub w miejscach publicznych podczas śpiewania hymnu, wznoszenia flagi na maszt, wprowadzania sztandaru lub składania hołdu poległym - szkoła musi ich tego nauczyć. Powinna stwarzać wiele okazji, podczas których eksponuje się symbole narodowe i szkolne.
Oprócz zagadnienia symboliki narodowej, treści programowe zawarte w kręgu tematycznym Moja Ojczyzna dotyczą szerszej wiedzy o kraju, jego stolicy i historii, legend, opowiadań itp. Bardzo wdzięczna rola w kształtowaniu postaw patriotycznych przypada baśniom, podaniom, legendom. Przybliżają one małym obywatelom bogate tradycje naszego narodu. Legendy dostarczają dzieciom wiadomości o świecie i wywołują wiele wzruszających przeżyć.
Uczniów zapoznawać należy również z wytworami kultury narodowej, której dziedzictwem są bogate zbiory muzealne, skanseny, galerie sztuki, miejsca pamięci narodowej. Opieka nad tymi ostatnimi będzie wyrazem szacunku i hołdu składanego przez uczniów powstańcom, bojownikom, ofiarom walk o wyzwolenie narodowe.
Następnym hasłem programu, które pozwala na wyrabianie poczucia dumy narodowej są Sylwetki wielkich Polaków. Zapoznając uczniów fragmentarycznie z życiem i osiągnięciami takich postaci, jak: Chopin, Kopernik, Matejko czy Piłsudski, nie można pominąć też współczesnych wielkich obywateli kraju - chociażby Jan Paweł II.
Uroczystości państwowe i wydarzenia aktualne z życia kraju, oto kolejna sposobność, która pomaga w formowaniu postaw patriotycznych. Udział w apelach, akademiach, ceremoniach szkolnych o charakterze patriotycznym wywołuje wzruszenia i pozostawia u uczniów przeżycia, czasem nawet na całe życie. Gdy uczniowie opanują już tremę, można ich przygotować do aktywnego udziału w imprezach szkolnych. Jedną z wielu możliwości w tym zakresie jest uczenie i śpiewanie pieśni patriotyczno-historycznych. Wspólny śpiew jest jednym z silnych przeżyć, nie tylko estetycznych, ale - co ważniejsze - emocjonalnych. Pieśni były zawsze potężnym środkiem oddziaływania wychowawczego i kształtowania postawy patriotycznej jednostki i grup, dlatego trzeba korzystać z możliwości, jakie one stwarzają.
Bardzo podobne możliwości tkwią w literaturze. Polska literatura dla dzieci od swego zarania służyła wychowaniu patriotycznemu. Przypomnijmy chociaż tak popularny Katechizm polskiego dziecka W. Bełzy. Klasyka polskiej literatury dla dzieci i młodzieży nosi właśnie znamiona wychowania patriotycznego, przekazywania tradycji, wzorców bohaterów narodowych. Obserwujemy to przede wszystkim w gawędach o przeszłości, w opowiadaniach historycznych, ale też w prozie obyczajowej oraz w poezji, która ukazywała piękno ziemi ojczystej (np. w wierszach Konopnickiej). Literatura wychowuje młode pokolenie, wpaja przywiązanie do rodzinnego krajobrazu, uczucie dumy narodowej i szacunku do przeszłości, jest w stanie pomóc w ukształtowaniu wrażliwych i ofiarnych obywateli kraju.
Obok wymienionych wyżej form, które ułatwiają kształtowanie postaw patriotycznych do najistotniejszych chyba należy również rozwijanie i pielęgnowanie polszczyzny, dbałość o kulturę języka ojczystego. W swojej codziennej pracy nauczyciele winni starać się oddziaływać na uczniów osobistym przykładem i zaangażowaniem. Pełne postawy można bowiem kształtować jedynie przy wykorzystaniu zintegrowanej dydaktycznej, wychowawczej i organizacyjnej działalności szkoły, wszystkich zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych.
Opracowała: mgr Urszula Saboczyńska - nauczycielka w Szkole Podstawowej Specjalnej nr 43 w Częstochowie,
BIBLIOGRAFIA
Biełkowska B., Ojczyzna w literaturze i życiu współczesnych małych Polaków, Poradnik Bibliotekarza 1995 nr 3.
Brodacka E., Kilka słów o wychowaniu patriotycznym, Edukacja i Dialog 1998 nr 8.
Cichy D., Frindt M., Program nauczania zintegrowanego w klasach 1-3 szkoły podstawowej, Warszawa 1999.
Grzybowska M., Kształtowanie postaw patriotycznych u dzieci w młodszym wieku szkolnym, Życie Szkoły 1983 nr 3.
Jóźwiak K., Wychowanie patriotyczne w szkole środowiskowej, Życie Szkoły 1979 nr 4.
Jundziłł I., O wychowaniu patriotycznym dzieci, Warszawa 1969.
Kadaj - Tłuszcz B. Uczyć patriotyzmu, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1987 nr 1.
Kalata F., Rola izb i ekspozycji pamięci narodowej w wychowaniu patriotycznym, Przysposobienie Obronne 1988 nr 1.
Kotłowski K., O wychowaniu patriotycznym, Nauczyciel i Wychowawca, 1966 nr 6.
Kowalik K., Kształtowanie postaw patriotycznych u uczniów klas niższych, Życie Szkoły 1975 nr 11.
Matias S., Rola wycieczki w wychowaniu patriotycznym, Wychowanie Obywatelskie, 1984 nr 5.
Pyrek J., Polski patriotyzm, Wychowawca 2000 nr 5.
Suwiński E., Uczyć patriotyzmu, Oświata i Wychowanie, 1988 nr 23.