ochrona i kształtowanie równowagi krajobrazowych systemów ekologicznych

KSE

układ lądowych i wodnych ekosystemów o różnym stopniu naturalności i antropogenicznego przekształcenia powiązanych wzajemnie serią związków funkcjonalno - przestrzennych ze sobą oraz z abiotycznym i antropogenicznym otoczeniem

czynniki stabilizujące i destabilizujące KSE

stabilizujące:

• stabilność stosunków klimatycznych (temperatura, wilgotność, długi okres wegetacji)

• stabilność stosunków wodnych

• duża powierzchnia podstawowych przyrodniczych jednostek przestrzennych

• duża powierzchnia i znaczna zwartość przestrzenna ekosystemów oraz ich krajobrazowych kompleksów

• złożona struktura wewnętrzna i duża różnorodność biologiczna ekosystemów

• obecność dużej liczby struktur o charakterze węzłów ekologicznych

• liczne i silne powiązania obwodów węzłowych siecią ciągów i korytarzy ekologicznych oraz dobra drożność tych korytarzy

• dobrze rozwinięta sieć szerokich, łagodnych stref ekotonowych łączących sąsiadujące ze sobą ekosystemy, w szczególności bogata sieć ekotonów woda-ląd

• znaczna biomasa ekosystemów lądowych (duży udział torfowisk i lasów w krajobrazie)

• użytkowanie gospodarcze zasobów przyrody na skalę nie przekraczającą ich naturalnego odnawiania się

destabilizujące

• znaczna zmienność stosunków klimatycznych

• zmiany stosunków wodnych

• rozdrobnienie struktury przestrzennej KSE, zwłaszcza rozbicie ich przez układy zurbanizowane

• duży udział struktur o charakterze monokulturowym

• obecność znacznej liczby struktur o charakterze barier ekologicznych i stref śmierci wielu gatunków

• spadek różnorodności siedlisk i uproszczenie składu gatunkowego ekosystemów

• dominacja ekosystemów ostrych o charakterze antropogenicznym (strefy przejścia są często bogatsze gatunkowo od ekosystemów ponieważ zawierają gatunki z obu ekosystemów, które dany ekoton łączy)

• introdukcja gatunków obcych rodzimym biocenozom

• użytkowanie zasobów przyrody ponad naturalne zdolności ich odradzania się

formy ochrony i zasady kształtowania KSE

schemat Diamonda

- większy ekosystem jest stabilniejszy, lepiej tworzyć duże obszary niż małe

- zwarty kompleks jest stabilniejszy i bogatszy gatunkowo niż kila rozdrobnionych o tym samym charakterze (jeśli uwzględnimy rolę stref ekotonowych, może się okazać, że układ rozdrobniony może mieć większą różnorodność gatunkową)

- większą różnorodność i stabilność mają podobne do siebie układy ekotonowe położone blisko siebie niż wyspy krajobrazowe, lepiej tworzyć lokalne lub regionalne zespoły obszarów chronionych niż pojedyncze obszary chronione

- zwarty układ jest lepszy niż pasmo (ale wyjątek stanowią doliny rzeczne - sprzyjają migracji gatunków), niekorzystny w pobliżu obszarów o presji antropogenicznej

- ekosystemy połączone korytarzami ekologicznymi są lepsze niż izolowane - kształtując system obszarów chronionych należy dbać o jego ciągłość przestrzenną i zróżnicowanie funkcjonalne

- kształt zwarty układów ekologicznych jest lepszy niż silnie rozczłonkowany (mniejsza powierzchnia styku z obszarem zewnętrznym i mniejsza powierzchnia presji) - nie sprawdza się na obszarach o braku antropopresji, tworzą się duże obszary ekotonowe, często bogatsze gatunkowo

aby zachować możliwie pełną różnorodność KSE niezbędna jest duża różnorodność form ochrony krajobrazu

ustawa o ochronie przyrody stwarza możliwości tworzenia na obszarze Polski następujących form ochrony przyrody

• parki narodowe

• rezerwaty przyrody

• obszary Natura 2000 (siedliskowe i ptasie)

• parki krajobrazowe

• obszary chronionego krajobrazu

• użytki ekologiczne

• zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

• stanowiska dokumentacyjne

• strefy ochronne miejsc rozrodu ginących gatunków zwierząt

• korytarze ekologiczne

• pomniki przyrody

mają różne zadania i pełnią różne funkcje w systemie ochrony przyrody

różnorodność ta zapewnia zróżnicowanie przedmiotu i zakresu ochrony oraz metod i technik jej wykorzystywania oraz zróżnicowanie form udostępniania i użytkowania chronionych zasobów i walorów przyrody

poszczególne formy obszarów chronionych powinny tworzyć system ciągły przestrzennie i zróżnicowany funkcjonalnie tak, aby poszczególne ogniwa tego systemu mogły się wzajemnie przyrodniczo zasilać oraz wspierać i uzupełniać swoje funkcjonowanie

niestety wiele danych wskazuje że cele i zadania stawiane przed systemem jako całością oraz przed wieloma jego ogniwami nie są należycie realizowane

naturalna chłonność turystyczna - maksymalna ilość osób, które mogą wypoczywać na danym terenie nie powodując degradacji jego walorów przyrodniczych

jednym z rozwiązań odgrywających istotną rolę w kształtowaniu równowagi KSE są wytyczne ekologiczno-krajobrazowe, są one stosowane m.in. w planach ochrony obszarów Natura 2000 we Francji, w planach krajobrazu w Niemczech oraz w planach zagospodarowania przestrzennego w Anglii

postulat ich wprowadzenia w Polsce w planach ochrony przyrody i zagospodarowania przestrzennego jest wysuwany od kilku lat

• płaty leśne i kępy zadrzewień na zewnętrznej stronie meandrów rzek - stabilizacja brzegu

• po drugiej stronie tereny otwarte (rozmieszczenie oświetlenia, zróżnicowanie gatunków - światłolubne-cieniolubne), przestrzeń dla przepływu wód powodziowych, płaty leśne nie powinny zajmować więcej niż 50% powierzchni dna doliny

strukturę i funkcjonowanie KSE można odwzorować za pomocą różnych modeli koncepcyjnych, każdy wyraża jedynie wybrane aspekty bardzo złożonej rzeczywistości

- należy posługiwać się całą serią modeli i podejmować próby ich zintegrowanej interpretacji w odniesieniu do konkretnego badanego miejsca

chcąc chronić i urozmaicać KSE należy synergicznie wspomagać możliwie liczne czynniki stabilizujące oraz likwidować lub minimalizować czynniki destabilizujące te układy