3.Bohater romantyczny i pozytywistyczny a bohater utworów literatury współczesnej.
Literatura współczesna wydaje się
nam zagadkowa, ciemna, pełna niepokoju i lęku. Jest dla nas często niezrozumiała i pełna obrazów niczym zgoła nie połączonych. Jaka jest tego przyczyna? Można zauważyć, że podłożem zmian zachodzących w literaturze jest otaczająca nas rzeczywistość, która zaczęła charakteryzować się powszechnym zamętem i chaosem. Przedwojenny świat pełen ładu i uporządkowanych norm został zastąpionym światem pełnym niepokoju i poczucia zagrożenia. W XX wieku świat zmienił się bardzo wyraźnie, minęły dawne ustroje państwowe i cywilizacyjne, a człowiek zmienił swoje prawa, normy, ideały oraz miejsce i funkcje w społeczeństwie. Na tę sytuację bardzo ostro zareagowała sztuka poprzez bunt i odrzucenie wszystkich dotychczasowych konwencji. Przez całe stulecia proza i poezja dążyła do odtwarzania i naśladowania rzeczywistości, starała się wyrazić określone treści psychiczne i emocjonalne. Teraz, w nowych warunkach obserwację rzeczywistości miała zastąpić wyobraźnia i wizje autora, a więc nie odtwarzanie lecz kreowanie stało się charakterystyczną cechą literatury współczesnej. Poezja wywodziła się z nierealnych marzeń i urojeń sennych niepodporządkowujących się jakimkolwiek zasadom. Utwór składa się z fantastycznych, dziwnych i oderwanych od rzeczywistości obrazów niemających ze sobą żadnego logicznego związku. Nie wyraża on także uczuć, ale swobodne fantazje i marzenia, jednak nie romantyczne, gdyż tematyka utworów współczesnych oddaliła się od sfery doznań i wzruszeń romantycznych, nie wyraża także żadnych myśli, uczuć i stanów emocjonalnych świadomości. Dlatego można powiedzieć, że literacka twórczość współczesna wyrosła z protestu przeciw poezji romantycznej i neoromantycznej. Jednak, czy tak do końca można się z tym godzić, czy przez swoje wyzwolenie literatura współczesna nie powraca właśnie do idei romantycznej rewolucji i buntu. Przykładem jest twórczość Władysława Broniewskiego, uważanego za największego ówczesnego poetę rewolucyjnego, który stworzył własny model poezji walczącej. Jego poezja poza tym ma wątki i motywy takie jak miłość, przyroda i śmierć. Jednak najczęstszym motywem jest nostalgia żołnierza - wychodźcy, który powraca z różnych stron, różnymi drogami do swojej ojczyzny, podobnie jak bohater w dobie romantyzmu. Tak jak Słowacki, który w swym słynnym hymnie „Smutno, mi Boże” przedstawił swoją wygnańczą wędrówkę po świecie, bez jakiejkolwiek nadziei ujrzenia ojczyzny, a jego żal jeszcze bardziej potęgują wspomnienia rodzinnego kraju wywołane na widok lecących bocianów. Tak samo w poezji Broniewskiego przygnębiającą atmosferę wywołaną goryczą z powodu poniesionej klęski w kampanii wrześniowej potęgują jeszcze bardziej wspomnienia widoków leżącej w gruzach Warszawy i pejzaży polskich. Przykładem tutaj może być wiersz „Zamieć”. Przywoływane są tu krajobrazy orientalne, które tułaczowi przemierzającemu śniegi Sybiru i libijskie pustynie przypominają o utraconej ojczyźnie. Żołnierzem tułaczem, jest także sam Broniewski, który walczył pod Monte Cassino, Tobruckiem, wraz z armią Andersa szedł na Daleki Wschód. Dlatego echa romantycznej tęsknoty, utraty domu w skutek tragicznej sytuacji społecznej dobitnie odbijają się w jego twórczości. Analogię do ballad Adama Mickiewicza widzimy w wierszu „Ballady i romanse” Broniewskiego. Bohaterką wiersza jest błąkająca się po gruzach dziewczyna, która szuka ciepła i opieki. Jednak ona tak samo jak bohaterka ballady „Romantyczność” Mickiewicza, nie jest rozumiana przez społeczeństwo, jest osamotniona i porzucona. Punktem kulminacyjnym jest jej śmierć z rąk SS-manów. Broniewski ukazuje w tym wierszu niepokój o losy swoich najbliższych, o cały kraj, a jest on tak wielki i dręczący jaki niegdyś był dla romantyków.
Straszny kataklizm wywołany II wojną światową nie zdołał wykreślić z literatury polskiej wszystkich dzieł romantycznych poetów. Wręcz przeciwnie jest to okres odrodzenia się tyrteizmu w poezji. W szczególności poetami romantycznymi są przedstawiciele „pokolenia Kolumbów”, do których należy między innymi Krzysztof Kamil Baczyński. W jego poezji występuje bohater zbiorowy i są to młodzi żołnierze, którzy „dorośli w czasie”, dla których dwadzieścia lat miało pomieścić dojrzewanie, miłość i starość. Bohater ów przedstawiony w utworze „Pokolenie” podobnie jak romantyczny walczy w obronie ojczyzny, poświęca jej całe swoje życie i ginie za swój kraj. Jednak nie zna pychy i buntu, jest pokorny, przyjmuje swój los i przeznaczenie tak jak Konrad Wallenrod, „z żalem, lecz męstwem”. Baczyński unika krzyczenia o niesprawiedliwość swojego losu, lecz ukazuje spokojnie i dobitnie gorycz, ból i cierpienie całej ziemi ojczystej oraz żołnierza, który za nią ginie. Bohater ten nie jest przywódcą milionów tak jak Konrad z III części „Dziadów”, ale „kolumną na grobie pieśni własnych”, strzegącą swoich wartości. W ujęciu Baczyńskiego są to młodzi ludzie o takich samych uczuciach jak my, którzy cierpią, boją się i płaczą, którzy chcą żyć i kochać.
Bardzo wiele nawiązań do romantyzmu posiada „Tango” Mrożka. Już sama forma dramatu rodzinnego połączonego z polityczno - społecznym nawiązuje do „Nie - Boskiej komedii” Krasińskiego. Podobnie jak w „Panu Tadeuszu” pojawia się para zakochanych, a ich ślub ma być formą rozwiązania konfliktów. Jednak na plan pierwszy wysuwa się wzór romantycznego bohatera - Artura. Jest on skłócony z otaczającym go światem, nie jest w stanie w nim żyć, gdyż wszelkie moralne konwencje zostały złamane. Pragnie powrotu ładu i konserwatywnego porządku oraz chce sam zbawić świat. Gdy pomysł tradycyjnego ślubu nie daje oczekiwanych rezultatów i odrodzenia utraconych niegdyś wartości, Artur zaczyna poszukiwać nowych idei. W swoim monologu przypomina Konrada z Wielkiej Improwizacji. Chce zbawić świat poprzez panowanie nad ludzkim losem, życiem i śmiercią mówi:
„Ja jestem silny. Spójrzcie na mnie,
jam jest koroną waszych marzeń ...”
Skoro zdołaliśmy rozstrzygnąć analogie i różnice bohatera romantycznego i współczesnego należy zastanowić się nad miejscem ideologii pozytywistycznych w literaturze współczesnej. Idee pozytywistyczne kojarzą się nam z realnym, praktycznym i przystającym do życia działaniem. Tak racjonalistycznie pojmowany światopogląd opierał się na zaufaniu do nauki i rzeczywistości. Ukształtowało to w literaturze pewien gatunek nieodzownie związany z pozytywizmem. Jest to powieść, której kompozycja polegała na ukazywaniu doniosłych wydarzeń z życia bohatera, związanego ściśle z naturą i przyrodą. Powieść miała więc styl jasny, rzeczowy, ścisły w określaniu i nazywaniu rzeczy. Jednak tradycyjny model powieści zaczął podlegać procesowi przemiany i rozkruszania. Przyczyny tego procesu wynikają z tych samych wydarzeń, co dla całej sztuki. Przede wszystkim wyczerpały się możliwości tematyczne powieści. W literaturze zaczęto dążyć do tworzenia nowych światów oderwanych od rzeczywistości i już nienaśladujących i opisujących życie. Bohater pozytywistyczny zmieniał także swoją rolę. Powierza mu się zadanie narracji, to on opowiada i relacjonuje wydarzenia, a nie jak dotychczas wszechwiedzący narrator. Bohater także przedstawia swoje punkty widzenia i uwagi na dany temat. Postać często uczestniczy w jakimś błahym zdarzeniu, co ma wywołać reminiscencje dawno minionych lat. Myśli bohatera opisywane są podobnie jak w utworach pozytywistycznych, czyli z naturalistyczną doskonałością, chociaż nasz bohater nie jest wyraźnie określony. Ukazywany jest w coraz innym świetle, powodując w końcu zagubienie jego tożsamości.
Do najobszerniejszych powieści XX wieku w literaturze polskiej należą „Noce i dnie” Marii Dąbrowskiej i „Sława i chwała” Iwaszkiewicza. Maria Dąbrowska napisała „Noce i dnie” w okresie upadku powieści, a mimo to odniosła ogromny sukces. Jedną z przyczyn kariery utworu była jego przenikliwość i szczegółowa analiza psychologiczna bohaterów, która była zawsze słabym punktem powieści polskiej, gdyż charakter bohaterów w powieści pozytywistycznej poznawaliśmy przez akcję lub dyskusję. Bohaterowie „Nocy i dni” są najzupełniej zwyczajnymi ludźmi. O udziale Niechcica w powstaniu i jego tragicznych przeżyciach Dąbrowska jedynie napomyka uciekając od idealizacji swoich postaci, tak jak czynili to powieściopisarze pozytywistyczni. Bohaterowie ukazani są jako pospolite postacie niczym się niewyróżniające.
Powieść Iwaszkiewicza „Sława i chwała” nawiązuje w swej formie do powieści realistycznej. Bohaterem tego utworu jest inteligencja polska, ukazana w czasie przełomowych wydarzeń dla Polski. Autor śledzi kształtowanie się jej uczuć patriotycznych wobec ojczyzny na przestrzeni czterdziestu lat.
Z moich dotychczasowych rozważań wynika, że typ bohatera romantycznego i pozytywistycznego nie jest skazany na śmiertelne zejście z kręgu literatury współczesnej.
Do wybitnych osiągnięć dramaturgicznych Różewicza należy zaliczyć niewątpliwie „Kartotekę”. Utwór ten nawiązuje już w swojej formie do dramatu romantycznego. „Kartoteka” zbudowana jest z luźnych scen ułożonych niechronologicznie, z tą jednak różnicą, że gdy bohaterowie romantyczni wygłaszali wzniosłe monologi, to w „Kartotece” zostały one zastąpione błahymi scenkami, można by powiedzieć, że prawie bez znaczenia.. Jest to jednak chwyt autora, który poprzez ukazanie różnego rodzaju obrazów ma na celu dokonanie szczegółowej penetracji świata wartości bohatera. Dzięki temu udaje nam się określić, że bohater ten należy do tragicznego „pokolenia Kolumbów” Przed wojną miał on ułożony system wartości, tak jak w uporządkowanej kartotece. W skutek doświadczeń i przeżyć wojennych kartki w kartotece rozleciały się, pomieszały się i stworzył się bałagan, nad którym bohater nie potrafi zapanować. Można zadać sobie pytanie, czy jest on podobny do bohatera romantycznego? U bohatera romantycznego i „Kartoteki” pod wpływem pewnych przeżyć i doświadczeń dokonuje się wewnętrzna przemiana. Różnica polega na tym, że gdy bohater romantyczny po przemianie odnajduje swój świat wartości, sens życia i cel działania, to u bohatera „Kartoteki” zachodzi sytuacja całkiem odwrotna. Gdy Kordian czy Konrad Wallenrod kierują się uczuciami i patriotyzmem, to dla bohatera Różewicza takie wartości jak wiara i miłość tracą całkowicie znaczenie i zmienia się ich hierarchia..
Bardzo wyraźnie zarysowuje się typ bohatera romantycznego w „Małej apokalipsie” Tadeusza Konwickiego. Utwór ten ukazuje destabilizację świata, całkowitą degenerację społeczną i moralną w kraju totalitarnym. Ów kryzys wartości widzimy oczyma bohatera wędrującego po mieście, przyglądającego się manifestom robotników, młodzieży, oglądającego transmisje telewizyjne ze zjazdów przywódców partyjnych i ich wystąpień. Bohater jest tu zarazem everymanem i bohaterem romantycznym. Nie znamy bliżej jego imienia ani twarzy, jest osamotniony i kieruje się wielką misją zbawienia świata. Brak mu jednak romantycznego zapału i namiętności, jest niezdecydowany. Swoje posłannictwo przyjmuje obojętnie, bez ducha walki i wiary. Wynika to z otaczającej go rzeczywistości, z istniejącego systemu..
Czy typ pozytywistycznego działacza realizującego program pracy u podstaw, wykształcony i umiejący liczyć się z realiami mógłby być zlekceważony i niezauważony przez współczesnych?
Obecna sytuacja literatury współczesnej dążącej do oderwania się od rzeczywistości, ucieczki od wszelkich konwencji i norm jest przyczyną wzrostu poszukiwań i niepokoju naszej epoki. Jednak należy się spodziewać, że literatura odnajdzie wkrótce swą równowagę i powróci do swoje funkcji obrazowania i interpretowania losu człowieka. Wynika to z faktu, że nie zostały wyczerpane wszystkie tematy, nie wszystko zostało powiedziane, a obrazy minionych bohaterów pozytywistycznych i romantycznych wydają się po prostu potrzebne i niezastąpione. Współczesny człowiek wobec zamętu epoki czuje się bezradny, zupełnie zagubiony, dlatego pragnie odnaleźć w literaturze wzory i modele postępowania, pragnie w coś uwierzyć i wyjaśnić dręczące go pytania, wątpliwości oraz zrozumieć swoje miejsce w rzeczywistości. Żadna nauka „... nie może tego zrobić, jedynie literatura przedstawiająca swoje typy bohatera i otaczającą ich rzeczywistość, która pomoże dopełnić wiedzę o współczesnym człowieku i świecie.”