Unia lubelska
Unia lubelska (1569). Jednym z największych wspólnych osiągnięć Zygmunta Augusta i egzekucjonistów była unia Polski z Litwą. Początkowo jednak ten postulat ruchu egzekucyjnego budził szczególną niechęć monarchy. Uważał on bowiem Wielkie Księstwo Litewskie za dziedzictwo Jagiellonów i pragnął utrzymać tam ustrój patrymonialny, zapewniający znacznie większy zakres władzy królewskiej. Także możnowładcy litewscy zdecydowanie przeciwstawiali się unii w obawie przed żądaniami egzekucjonistów, godzącymi zarówno w ich przywileje gospodarcze i polityczne, jak i w tradycje państwowe Litwy.
Po latach jednak Zygmunt August stał się gorącym zwolennikiem związku Polski z Litwą. Wobec niechętnego stanowiska magnatów litewskich, którzy opuścili nawet sejm w Lublinie (1569), król odwołał się do sejmików Wielkiego Księstwa. Obietnice: równości praw obywatelskich, czynnego udziału we wspólnym sejmie oraz pomocy Polski w obronie wschodnich granic Litwy, zadowoliły szlachtę litewską i ruską. Jednocześnie sejm lubelski wcielił do Królestwa Podlasie, Wołyń i Ukrainę (Bracławszczyznę i Kijowszczyznę), a związek "wolnych z wolnymi i równych z równymi" wychodził naprzeciw dążeniom ziemiaństwa i magnaterii ruskiej, których przedstawiciele chętnie zasiedliby w senacie i izbie poselskiej Rzeczypospolitej.
Pod naciskiem rycerstwa dostojnicy litewscy powrócili na sejm i ostatecznie osiągnięto porozumienie. "Już Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nieróżne i nierozdzielne ciało, a także nieróżna, ale jedna spólna Rzeczpospolita" - czytamy w akcie unii. Odtąd Polskę i Wielkie Księstwo Litewskie miały łączyć: wspólna elekcja władcy, jeden sejm, obowiązek wspólnej obrony granic, wspólna polityka zagraniczna, ta sama moneta i jednolity system celny. Jednocześnie zachowano odrębne urzędy, od ministerialnych w dół, osobne wojsko, skarb i system prawny.
Unia lubelska stworzyła wielonarodową Rzeczpospolitą, złożoną z dwóch równoprawnych członów - Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego, a trwałość tego związku potwierdziły dwa następne stulecia wspólnych dziejów.
Wraz z dziełem jednoczenia ustrojowego podjęto w Wielkim Księstwie Litewskim prace nad uregulowaniem stosunków prawnych. W 1588 r. opublikowano zbiór praw, zwany III Statutem litewskim, w którym przy zachowaniu własnego systemu prawnego przejęto pewne prawa i instytucje koronne. Uważany za wspaniały przykład wysokiej wiedzy prawniczej jego twórców, statut ten obowiązywał na Litwie aż do 1840 r.