" Elementy higieny psychicznej w pracy z młodzieżą

niepełnosprawną ".

Rozdział I. Osobowość młodzieży niepełnosprawnej w świetle badań

eksperymentalnych.

1. Badania nad osobowością niewidomych i niedowidzących.

Z przedstawionego zarysu badań eksperymentalnych nad osobowością młodzieży niewidomej zdaje się wynikać, że młodzież tę charakteryzuje negatywny obraz siebie, zaniżona samoocena, zmniejszone poczucie bezpieczeństwa, lękliwość, napięcie emocjonalne wyrażające się m.in. w reakcjach agresywności, wzmożona drażliwość, niekiedy zubożenie sfery emocjonalnej, otamowanie niektórych potrzeb psychicznych a zwłaszcza dominowania, prestiżu i uznania. W pracach i badaniach polskich autorów odbija się też tendencja występująca u niektórych autorów zagranicznych. Dotyczy to zwłaszcza badań nad obrazem siebie, lękiem i poczuciem bezpieczeństwa. Są autorzy, którzy zdecydowanie podkreślają występowanie u młodzieży niewidomej poczucia mniejszej wartości i zaniżonej samooceny ( Grzegorzewska, Sękowska, Ruszczyc, Majewski ). Są i jednak tacy, którzy uważają, że osobowość młodzieży niewidomej i niedowidzącej nie różni się w zasadzie od osobowości młodzieży widzącej. Stanowisko takie reprezentuje m.in. Dembo, Wright, Sommers, Zunich i Land. Rozbieżne stanowiska w tym względzie jeszcze bardziej skłaniają do podjęcia szerszych badań eksperymentalnych w tym zakresie.

2. Badania nad osobowością głuchych i niedosłyszących.

Analiza wyników badań dokonana w tym punkcie pozwala wyciągnąć wniosek, że charakterystycznym dla młodzieży głuchej zdaje się być gorszy rozwój inteligencji, niższy poziom uspołecznienia, negatywny obraz siebie, silniejsza dyspozycja do reagowania lękiem i innymi negatywnymi emocjami. Obserwowano również częstsze występowanie zachowań specyficznych dla osób źle przystosowanych, o niedojrzałej osobowości. Do zachowań takich możemy zaliczyć : wycofywanie się z kontaktów społecznych, zmniejszoną odporność psychiczną, nadpobudliwość, zahamowanie, zaniżoną samoocenę, osłabienie kontroli reakcji emocjonalnych i popędowych, egocentryzm, wrogie nastawienie do autorytetów, podejrzliwość, nieufność oraz zmniejszony krytycyzm w stosunku do siebie i innych.

3. Badania nad osobowością inwalidów z dysfunkcją narządu ruchu.

Na podstawie przedstawionych badań rysuje się pewien obraz osobowości inwalidów fizycznych z dysfunkcją ruchu. Dominującymi cechami struktury osobowości tej grupy zdają się być :

- negatywny obraz siebie,

- zaniżona samoocena,

- poczucie mniejszej wartości ze skłonnościami do kompensacji i nadkompensacji.

Obraz potrzeb psychicznych rysuje się w tych badaniach dość niejasno. Z niektórych można by wnioskować, że specyficzne dla inwalidów z dysfunkcją ruchu są potrzeby : stowarzyszania się, doznawania opieki i oparcia, ale także izolowania się od kontaktów interpersonalnych z ludźmi zdrowymi. Autorzy badań wskazują na wielkie nasilenie potrzeby agresywności i dominowania, ale także na silną potrzebę bezpieczeństwa oraz na zmniejszone poczucie bezpieczeństwa. Daje to obraz potrzeb pozostających we wzajemnych konfliktach. Niektóre badania wskazują na istnienie silnej potrzeby poznawczej oraz na komplikacje w ekspresji i zaspokojeniu potrzeby seksualnej. Na podstawie badań możemy też wnioskować o postawach inwalidów wobec innych osób. Warto zwrócić uwagę na częste występowanie postawy roszczeniowej, potępianie rodziców i ludzi zdrowych, a także istnienie silnych postaw zależności i domagania się usług. Co się tyczy emocji i nastrojów, to większość badaczy jest zgodna, że emocją dominującą w tej grupie jest obniżony nastrój, a najczęściej występującą zdaje się być lęk i niepokój. Na podstawie przeglądu badań eksperymentalnych autorzy wyprowadzają kontrowersyjne opinie na temat jakości ekspresji emocjonalnej. Jedni wskazują na nadpobudliwość emocjonalną młodzieży niepełnosprawnej fizycznie z dysfunkcją ruchu, a inni na jej zahamowanie.

4. Badania nad osobowością jąkających się.

Przedstawiony zarys badań eksperymentalnych nad osobowością dzieci i młodzieży jąkającej się, zresztą bardzo nielicznych zarówno w literaturze polskiej jak i światowej, zdaje się sugerować, że charakterystyczne dla jąkających się dzieci i młodzieży są :

1/ zaniżona samoocena oraz poczucie mniejszej wartości,

2/ negatywny obraz siebie,

3/ brak akceptacji siebie,

4/ zwiększony poziom agresywności,

5/ zmniejszone poczucie bezpieczeństwa,

6/ istnienie konfliktu potrzeb psychicznych, a zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa i agresywności, potrzeby uległości i podporządkowania z potrzebą niezależności i autonomii.

Charakterystyczne dla młodzieży jąkającej się zdają się być także trudności przystosowawcze do grup społecznych, w których żyją. Wyrażają się one m.in. w osłabionej zdolności komunikowania się, nerwowości, braku wiary we własne siły, w rozdrażnieniu, szukaniu samotności, w przeżywaniu w skrytości swoich problemów oraz w przygnębieniu.

Rozdział II. Główne cele i zadania higieny psychicznej.

Higienę psychiczną rozumiemy w tej książce jako dziedzinę wiedzy z pogranicza psychologii, medycyny i pedagogiki, która uczy jak zachowywać zdrowie psychiczne, utrzymywać zadowolenie z życia i komfort psychiczny oraz zdolność skutecznego i sprawne

go działania, a także jak przeciwdziałać degradacyjnym zmianom osobowości. Metody oddziaływania higieny psychicznej można podzielić na dwie grupy :

- sposoby organizowania warunków egzystencji, tak aby sprzyjały zachowaniu zdrowia psychicznego,

- zabiegi psychoterapeutyczne.

Z badań prof. Bieleckiego wynika, że osobowość młodzieży niepełnosprawnej oscyluje w kierunku tego, co badacze nazywają osobowością niedojrzałą, infantylną, trudno przystosowującą się. Wynikałoby z tego, że główne zabiegi higieny psychicznej powinny być

skierowane na zwiększanie poczucia bezpieczeństwa, zmniejszanie napięć lękowych, łagodzenie napięć wewnętrznych pojawiających się bądź jako skutki przeżywanych stresów, bądź przeżywanych konfliktów. Występuje też silna potrzeba pracy nad zmienianiem negatywnego obrazu siebie, niskiej samooceny, poczucia mniejszej wartości. Młodzież ta wreszcie potrzebuje ukazania jej jakiejś szerszej perspektywy rozwoju własnej osobowości, skierowania stłumionych energii potrzeb w określone kanały pracy nad sobą i rozwoju własnej osobowości.

Rozdział III. Treningi relaksacyjne jako zabiegi higieny psychicznej.

1. Pojęcie i charakterystyka treningów relaksacyjnych.

Treningi relaksacyjne są ważną grupą zabiegów higieny psychicznej, psychoterapii czy różnych innych form terapii, ponieważ stanowią one jakby punkt wyjścia, ogniwo początkowe form psychoterapii i autopsychoterapii. Relaks rozumiemy ( za prof. Siekiem ) jako SPECYFICZNY SYNDROM REAKCJI DEMOBILIZUJĄCYCH, polegający na zmniejszeniu aktywności układu sympatycznego, rozluźnieniu mięśni, zwolnieniu rytmu oddychania i pracy serca, zmniejszeniu zużycia tlenu i tempa przemiany materii, wzroście fal Alfa w korze mózgowej. Tym reakcjom demobilizującym towarzyszą takie subiektywne odczucia jak " poczucie wewnętrznego spokoju ", " wewnętrznej ciszy ", " odprężenia ", " pogodzenia się ze światem ", " łagodna euforia " itp. Wszystkie te reakcje trwające określony czas nazywamy STANAMI RELAKSU. Różne sposoby czy metody uzyskiwania stanów relaksu nazywamy RELAKSACJĄ lub TRENINGAMI RELAKSACYJNYMI. Współcześnie stosuje się wiele różnych odmian treningów relaksacyjnych. Do najbardziej znanych i najczęściej stosowanych w Europie i Ameryce Północnej należą :

1. Relaksacja stopniowana Jacobsona,

2. Trening autogenny Schultza,

3. Medytacje Zen,

4. Medytacje i ćwiczenia jogi,

5. Specjalne ćwiczenia wyobraźni.

2. Medytacje wywodzące się z tradycji jogi i zen jako treningi relaksacyjne.

W/g Paska słowo " joga " oznacza wysiłek, połączenie, ujarzmienie, metodę, system. Jest wiele jog, ale najbardziej znana jest tzw. radża joga ( królewska ). Składa się ona z ośmiu stopni, obejmujących trzy zasadnicze kategorie :

- zakazy i nakazy dotyczące postawy etycznej człowieka,

- zestawy ćwiczeń gimnastycznych ( asany ) i oddechowych ( pranajama ),

- trzy rodzaje ćwiczeń psychicznych ;

a) zmierzające do nabycia umiejętności wyłączania percepcji zmysłowej,

b) ćwiczenia koncentracji,

c) ćwiczenia medytacji ( dhajana ), za pomocą których uzyskuje się głębokie przemiany

świadomości i osobowości, których szczytem jest stan zwany samadhi.

Słowo Zen ( jap. ) jest skrótem słowa " zenna " oznaczającym medytację, stanowiącą najwyższy stopień ćwiczeń jogi królewskiej. Główna różnica między medytacją Zen a Jogi polega na tym, że medytację jogi przeprowadza się z zamkniętymi oczyma, a medytację zen z otwartymi. Jednak wzrok musi być wtedy skierowany i skoncentrowany na jakimś przedmiocie na podłodze czy na jakimś punkcie na ścianie, znajdującym się w odległości 1 metra.

3. Medytacja w ujęciu Jose Silvy.

Silva nazywa ją Medytacją Dynamiczną ( sterowania życiem psychicznym ) łączy w sobie elementy medytacji transcendentalnej, autosugestii, aktywnej pracy wyobraźni ( tzw, wizualizacji ) i celowego wzbudzania określonych emocji. Nazywana jest dlatego dynamiczną, ponieważ człowiek uprawiający tę technikę nie jest bierny, lecz aktywnie steruje swoim życiem psychicznym po to, aby zmniejszyć własne napięcie psychiczne, lęk i rozwiązać konkretne problemy życiowe. Metoda proponowana przez Silvę pozwala poprawić własną pamięć, ułatwić uczenie się nowych rzeczy, pomaga rozwiązywać problemy pracy zawodowej, powoduje wzrost zaufania do siebie, poprawę samopoczucia. Z powodzeniem jest stosowana przy oduczaniu się palenia papierosów i w walce z otyłością. Korzystnie oddziaływuje na życie psychiczne ludzi z trudnościami przystosowania, neurotyków a nawet psychotyków.

Obejmuje ona kilka grup zabiegów :

- uczenie się techniki medytacji ( wprowadzenie się w stan głębokiego odprężenia

tzw. stan Alfa ),

- uczenie się aktywnego sterowania wyobraźnią, czyli tzw. wizualizacji ( najważniejsze

narzędzie dynamicznej medytacji- widzenie w wyobraźni ),

- uczenie się łączenia wizualizacji z celowo wyzwalanymi uczuciami i emocjami dla

rozwiązywania konkretnych problemów,

- uczenie się zabiegów specjalnych, np. oddziaływania na własne zdrowie, przywoływania

pożądanych zbiegów okoliczności, korzystnego oddziaływania na zdrowie innych.

4. Relaksacja stopniowana Jacobsona.

Stosuje się ją jako metodę wspomagającą leczenie chorób somatycznych, np. chorób żołądka, jelit, chorób reumatycznych, astmy. Często jest używana także w psychoterapii, zwłaszcza przy zmniejszaniu napięcia lękowego i zmniejszania stresów życia codziennego. Uczenie się techniki relaksacji Jacobsona w pierwszym etapie to wykonywanie szeregu specjalnie opracowanych ćwiczeń fizycznych, polegających na napinaniu i rozluźnianiu różnych grup mięśni. Przez rozluźnianie różnych grup mięśni dokonywane w określonym porządku i kolejności człowiek uczy się spostrzegać różnice wrażeń jakie płyną z mięśni napiętych i rozluźnionych. Kiedy nauczy się spostrzegać te różnice, łatwiej uczy się nawyku rozluźniania dużych partii mięśni i wprowadzania organizmu w stan relaksu. Po dokonaniu kilkuset takich prób dochodzimy do umiejętności rozluźniania różnych grup mięśni własnego ciała bez wykonywania żadnych ruchów, na bodziec jakim jest dla organizmu nasz zamiar, nasza chęć czy myśl. Dlatego nazywa się stopniowana, bo uczymy się stopniowo. Zjawisko rozprzestrzeniania - gdy nauczyliśmy się odprężać jakieś dwie czy trzy grupy mięśni, to z chwilą gdy zaczyna się rozluźniać jedna z tych grup, zaczynają się odprężać i pozostałe grupy. Relaksacja zróżnicowana - jakaś grupa mięśni jest aktualnie w stanie napięcia, gdy inne pozostają rozluźnione.

5. Technika relaksacji Jacobsona w modyfikacji Morrisa.

Można się jej nauczyć w czasie 2-3 seansów z terapeutą, z tym, że oprócz ćwiczeń z instruktorem trzeba ćwiczyć samemu parę razy dziennie po 10-15 minut. Obejmuje ona 39 ćwiczeń po ok. 10 sekund każde. Między ćwiczeniami robi się pauzy trwające od 10 do 15 sekund.

Rozdział IV. Niektóre sposoby zmniejszania napięcia lękowego.

1. Pojęcie i charakterystyka reakcji lękowych.

Większość psychologów traktuje lęk jako specyficzne syndromy reakcji mobilizujących,

dla których charakterystyczne jest to, że :

- mają specyficzne, przykre zabarwienie,

- związane są ze wzrostem pobudzenia i aktywności autonomicznego układu nerwowego,

- odczuwane są świadomie jako napięcie, nerwowość, obawa, poczucie aktualnego lub przyszłego zagrożenia.

Środki obrony przed lękiem można podzielić na kilka grup ;

- rozładowywanie lęków w jakiejś fizycznej czy psychicznej aktywności,

- zastępowanie lęków, wobec których jesteśmy bezradni takimi, którymi możemy

manipulować,

- zmienianie sposobu widzenia siebie i świata,

- zastępowanie reakcji lękowych reakcjami przeciwstawnymi lękom, blokującymi lęki,

- bronienie się przed lękami przez narażanie się na inne silne lęki.

2. Zmniejszanie napięcia lękowego metodą desentyzacji.

Polega, najogólniej biorąc, na zastępowaniu reakcji lękowych, pojawiających się na skutek działania jakiegoś bodźca, reakcjami relaksu. Reakcja relaksu jest sprzeczna fizjologicznie z reakcją lęku, dlatego znosi lęk.

3. Zmniejszanie napięcia lękowego przez oswajanie się z niebezpieczeństwem

w myśli i wyobraźni. Techniki implozywne.

Wyobrażenie sobie tego, co budzi w nas lęk, po to aby zmniejszyć w przyszłości siłę i częstość reakcji lękowych, stosuje się współcześnie jako jedną z technik psychoterapii. Metodę tę określa się jako technikę implozji, " zanurzenia " w lęk. Przeprowadza się z pacjentem dokładny wywiad i uszeregowuje się sytuacje, których on się boi. Ustala się sytuacje, które wywołują lęk najsłabszy, aż do tych, które wywołują lęk najsilniejszy. Następnie poleca się podopiecznemu, aby zaczął wyobrażać sobie sytuację, która wywołuje najsłabszy lęk. Kiedy w miarę wyobrażania sobie określonej sytuacji lęk zaczyna słabnąć, prosi się o wyobrażanie sobie następnej sytuacji. Zawsze chodzi o to, aby pacjent odczuwał możliwie najsilniejszy lęk w czasie wyobrażania sobie określonej sytuacji, której boi się w życiu codziennym.

4. Zmniejszanie napięcia lękowego przez wzbudzanie tak zwanej intencji

paradoksalnej.

Polega to na tym, aby w stanie, w którym odczuwamy lęk dotyczący jakiegoś naszego zachowania w jakiejś sytuacji i kiedy bardzo boimy się tej sytuacji, wzbudzić w sobie pragnienie, aby stało się to, czego najbardziej się boimy. Ważne jest też, aby wzbudzenie takiego pragnienia łączyło się z jakimiś śmiesznymi obrazami naszego zachowania w sytuacji lękowej, abyśmy dostrzegli humorystyczny aspekt lękowej sytuacji. Zachodzi tu proces podobny jak w terapii racjonalno-emocyjnej, kiedy przestajemy się czegoś bać, bo doszliśmy do wniosku, że nie jest to znów takie ważne.

Rozdział V. Przeciwdziałanie niekorzystnym skutkom stresów

życia codziennego.

1. Niektóre zachowania i reakcje ludzi przeżywających stresy codziennego życia.

W/g teorii Seylego stres jest nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie. Przykładem takich "żądań" jest bronienie się przed zimnem, gorącem, wirusem itp. W typowym syndromie reakcji stresowych, zwłaszcza stresu silnego lub trwającego dłużej, wyróżnia się dzisiaj trzy fazy :

1. Fazę reakcji alarmowych,

2. Fazę oporności i odporności,

3. Fazę załamania i wyczerpania.

Wszystkie sytuacje i bodźce, stawiające człowiekowi jakieś żądania i wymuszające na nim reakcje mobilizacyjne, czyli stresowe, nazywa się stresorami. Typowe reakcje i zachowania człowieka przeżywającego stresy to ; poirytowanie, ciągłe kompulsywne myślenie o własnej pracy i jej problemach, podekscytowanie, niecierpliwość, drażliwość, płytki i przerywany sen, kłopoty z zaśnięciem, nacisk do częstego oddawania moczu, nagłe wybuchy gniewu lub płaczu, ciągły pośpiech, skurcze i tiki twarzy, nieregularna praca serca, wzrost napięcia mięśni szkieletowych, bóle i kłucia w klatce piersiowej, zaburzenia trawienia, brak apetytu, wstręt do działania, niepokój ruchowy itp. Obok wspólnych "odczynów reagowania" na sytuacje stresowe, występują reakcje indywidualne, warunkowane strukturą osobowości człowieka.

2. Przeciwdziałanie niekorzystnym skutkom stresów życia codziennego

przez stosowanie treningów relaksacyjnych.

Do walki ze stresami życia codziennego można stosować różne odmiany treningów relaksacyjnych : trening autogenny Szultza, relaksację stopniowaną Jacobsona, różne odmiany ćwiczeń jogi i medytacji transcendentalnej.

3. Zmniejszanie napięć stresowych przez zmianę nastawień do siebie, ludzi

i świata, przez zmianę "filozofii życiowej".

Seyle pisze, że najlepszym sposobem unikania wielu stresów jest jednanie sobie przychylności i życzliwości ludzi, pielęgnowanie uczuć szacunku i podziwu, odczuwanie wdzięczności i życzliwości, unikanie wrogości, żądzy odwetu, pogoni za własną doskonałością, pożądania zawsze i wszędzie aprobaty i odczuwanie nadmiernego lęku przed naganą innych. Techniki zmiany filozofii życiowej zmierzają do zmiany przekonań, skali wartości, zmiany sposobu patrzenia na świat i siebie. Noszą one nazwy "terapii poznawczych", "treningów racjonalnego sterowania sobą", "zmian struktur poznawczych" czy "zmian nawyków poznawczych ". Najbardziej zwartą i konsekwentną terapią tego typu jest racjonalno-emocyjna terapia Ellisa. Dobrym zabiegiem autopsychoterapeutycznym może być przejrzenie listy kilkunastu nieracjonalnych idei i krótkiego komentarza do nich opracowanych przez amerykańskiego terapeutę Walkera, który poleca trzeźwe, krytyczne myślenie na temat zasad naszego postępowania, jako metodę redukcji napięcia psychicznego.

Rozdział VI. Praca nad formowaniem dojrzałej, dobrze przystosowanej

osobowości.

1. Przykłady dojrzałych modeli, dobrze przystosowanych osobowości.

Współcześnie istnieje dziesiątki różnych modeli dojrzałej, zdrowej, dobrze przystosowanej osobowości. Większość z nich zgodna jest co do tego, że zdrowa osobowość oznacza :

- akceptowanie siebie takim, jakim się jest, godzenie się z własnymi brakami i ułomnościami, godzenie się z tym że nie jest się takim jak najbardziej prestiżowe postaci społeczeństwa, w którym się żyje,

- spontaniczność reagowania, poczucie humoru, "świeżość spojrzenia",

- poczucie więzi i wspólnoty z ludźmi, zdolność do nawiązywania bliższych związków z ludźmi : przyjaźni, miłości,

- autonomia działania, zdolność oporu wobec niewłaściwych pod względem etycznym czy światopoglądowym nacisków innych ludzi, sytuacji życiowych,

- zdolność zaspakajania podstawowych potrzeb psychicznych bez poczucia winy, cieszenie się drobnymi radościami życia,

- wgląd w siebie, posiadanie skrystalizowanej filozofii życiowej,

- zdolność do praktycznego działania, radzenia sobie z codziennymi problemami życia.

Allport wymienia trzy grupy właściwości składających się na dojrzałą osobowość :

1. Posiadanie dobrze rozwiniętego i rozbudowanego obrazu siebie,

2. Nabywanie obiektywnych postaw wobec siebie, wyrażających się w umiejętności wglądu w siebie, w znajomości siebie i poczuciu humoru,

3. Posiadanie własnego, skrystalizowanego światopoglądu.

Maslow pisze, że człowiek dojrzały to taki, który ujawnia poczucie bezpieczeństwa, czuje się członkiem wspólnoty, w której żyje i jest przekonany, że grupa, w której żyje, akceptuje jego osobowość i działanie. W stosunkach z ludźmi zachowuje się naturalnie i reaguje spontanicznie. Jest odprężony, wolny od obronnej "drażliwości", nie jest agresywny, umie się szczerze i naturalnie śmiać. Posiada realistyczny obraz siebie. Jego skala wartości i normy moralne są stabilne.

2. Kreutza metoda formowania osobowości.

Kształcenie charakteru rozumie Kreutz jako nabywanie umiejętności wpływania na swoje przyszłe postępowanie.

Metoda formowania charakteru proponowana przez niego opiera się na n/w zasadach :

a) nie możemy wykonywać żadnej czynności dowolnej, jeśli nie pomyślimy o tym co

chcemy czy zamierzamy robić, jakoś sobie nie wyobrazimy tego czy okoliczności

z tym związanych,

b) z rzeczy przychodzących na myśl robi się te, które dla człowieka są pociągające,

wartościowe.

W pracy nad formowaniem charakteru trzeba powtarzać pewne czynności stale i systematycznie, aby powstały odpowiednie przyzwyczajenia i nawyki, które mogą na całe życie ułatwić pewne sposoby postępowania. Należy formować pożądane zachowania ( zalety ) i otamowywać niepożądane ( wady ). Główną techniką jest w tej metodzie trzeźwe namyślanie się nad swoim postępowaniem, analiza swojego zachowania, rozmyślanie nad swoim zachowaniem i przewidywanie go.

3. Psychocybernetyka Maxwella Maltza jako metoda formowania pozytywnego

obrazu siebie.

Założeniem tej metody jest przekonanie, że możemy zmieniać nasze mniemanie o sobie,

nasz obraz siebie, tak jak zmienia się program w komputerze.

Maltz zaleca trzy grupy zabiegów :

1. regeneracyjne oddziaływanie na obraz siebie ( wprowadzenie się w stan relaksu ),

2. budowanie wzorów optymalnego, skutecznego działania ( działamy skutecznie nie dlatego, że bardzo czegoś chcemy lub nie, ale dlatego, że umiemy bądź nie umiemy ujrzeć naszego sposobu działania w wyobraźni, nie umiemy sobie wyobrazić naszego działania ),

3. ochrona pozytywnego obrazu siebie ( usuwanie ze świadomości pesymistycznych myśli dotyczących siebie i własnego działania oraz negatywnych ocen samego siebie. Ważne przy tym jest nie tyle to czy uda nam się takie myśli usunąć z głowy, ale podjęcie wysiłku aby takie myśli usuwać. Powtarzające się wysiłki budują skuteczną barierę przed inwazjami niszczących energię myśli i obrazów. Nie pozwalamy na zalew naszej świadomości przez pesymistyczną, intelektualną i uczuciową tandetę ).

3

---