Pojęcie „sztuka ludowa”, jako pierwszy - Gianbattista Vico - w odniesieniu do rodzaju poezji:
a) hellenistyczna - przeładowana ozdobnikami, zdegenerowana cywilizacyjnie, nieszczera
b) homerycka (ludowa) - prosta, „męski” charakter wypowiedzi (brak ozdobników), zwart, prosty styl (w pozytywnym rozumieniu), silne emocje, szczerość.
Herder: sztuka ludowa=sztuka mieszkańców wsi.
Cechy:
- jest esencją narodu przechowywaną przez lud,
- twór anonimowy, zbiorowej twórczości,
- cechy ludów są cechami narodowymi (np. Słowianie są łagodni i prostolinijni)
Przyczyny zainteresowania sztuka ludową:
1) Estetyczne
Bunt impresjonistów. Artyści poszukują alternatywy dla akademickich kanonów. Zawód realizmem. Konwencja akademicka nie pokazuje rzeczywistości. Realizm wcale nie jest realistyczny! => Artyści nie przestają wierzyć w uniwersalne piękno, ale zaczynają go szukać gdzie indziej. => Forma i kolorystyka sztuki były dla nich egzotyczne, a przez to atrakcyjne. => fascynacja malowniczością i dekoracyjnością sztuki ludowej. Później (w międzywojniu) samą formą.
Artyści poszukują nowego narzędzia. Miał nim być „styl ludowy”, czyli zbiór cech formalnych sztuki ludowej => dyskusja nad stylem ludowym.
2) ideologiczne
związanie sztuki ludowej z ideologią narodową
Modernizacja (urbanizacja industrializacja) - migracje ze wsi do miast=> miasto-nowe, wieś-stare, wieś=tradycja => rozwój wielkich miast, tworzenie się nowych wspólnot => TRADYCJA legitymizuje nowe wspólnoty, łączy ludzi nie połączonych związkami krwi.
Pocz. XXw. - akademickie badania nad sztuką ludową.
Różne teorie związane ze sztuką ludową (czym jest, jak ją definiować, ze względu na co charakteryzować):
E. Frankowski (84-62) - sztuka ludowa=stworzona przez lud (kryterium twórcy)
inni - rzeczy, które podobały się mieszkańcom wsi, mieli je w swoich domach (kryterium odbiorcy)
Ksawery. Piwocki (01-74) - sztuka ludowa zaczęła się historycznie, była i skończyła się.
M. Gładysz (03-84) - estetyka ludowa. Badania wśród górali śląskich (hafciarek, snycerów, kowali). Metody psychologiczne. Najbardziej podobały się im układy symetryczno-rytmiczne, szczególnie symetria środkowa i orientacja góra-dół. Chodzi o porządek - jest wartością estetyczną, jest też dobry i pożyteczny.
J. Grabowski (01-77) - przede wszystkim forma (styl ludowy). Ludowość to cecha ahistoryczna.
Roman Reinfuss (10-98) - sztuka ludowa ma być robiona na wsi i wg stylu ludowego
Jacek Olędzki (33-04) - estetyka ludowa, kategoria swojskości:
- piękne=znane
- piękne=żywe
- piękne=dobre=pożyteczne
TECHNIKI GRAFICZNE (03.11)
rodzaj druku:
- płaski (np. litografia) - lata 90. XVIIIw. - pozwala na efekt światłocienia
- wklęsły (np. miedzioryt) - od XVIw.
- wypukły (np. drzeworyt) - od XIVw. - nóż, dłuto i deska:
- langowa - wzdłuż, miękka
- sztorcowa - w poprzek, twarda, trudniejobrobić,
ale większa ilość odbitek
bukszpan - lepsze drewno - oszczędzanie desek - przenośny biznes
cięcie:
- czarne - tło czarne, linie białe - wydłubano tylko linie
- białe - tło białe, linie czarne - wydłubano wszystko to co białe - dużo więcej trzeba wydłubać.
Zazwyczaj używano czarnego. Białego użył Wowra (współczesny „artysta ludowy”, bo nie wiedział jak się robi drzeworyty)
Dyskusja nad historycznym pochodzeniem drzeworytu:
- Ksawery Piwocki - ze średniowiecza - drzeworytem malowano w księgach. Później wyodrębnił się z tekstu jako druk ulotny.
- J. Grabowski - z XVIIw. - kartownicy (twórcy kart do gry) i kołtryniarze (twórcy kołtryn) produkujący dla drobnej i średniej szlachty - kołtryny to tapety, imitacje drogich tkanin - na dużych arkuszach papieru odbijano wizerunki
data na wizerunku przedstawiającym inny święty wizerunek w świętym miejscu jest datą pobytu artysty w tym miejscu.
OBRAZY (10.11)
OŚRODEK CZĘSTOCHOWSKI
2 ośrodki:
-partacki (partacze) - dla wsi (bogatych chłopów i drobnej szlachty)
cechowy - pozostałość: warsztaty indywidualne -> manufakturowe - dla biednych.
Gidle - ostatni nocleg przed Częstochową - Matka Boska Gidelska - orał chłop pole i woły uklękły, bo zobaczyły obraz - chłop odświętnie ubrany - strój postaci identyfikuje pozycję społeczną - w obrazie zastosowano schemat częstochowski - dwie strefy: niebiańska i ziemska i dwóch patronów.
realizm w przedstawianiu narzedzi - żeb chłopi docenili dzieło.
Kwiaty - dekoracja obrazu - uwielbienie
OŚRODEK MAŁOPOLSKI
Nie ma dużych sanktuariów.
leserunek - farba tworząca wrazenie przezroczystości - trudne, ale efektowne
Matka Boska Saletyńska - cud w la Salette - 1846r. - 2 dzieci
MALARSTWO NA SZKLE (17.11.)
W XVII i XVIIIw. odbiorcy: mieszczanie (często protestanci) - głównie północ i zachód (Szwajcaria, Francja)
Do małych pomieszczeń (bo same były małe).
Szkło błyszczy i jest gładkie - łatwo wyczyścić - czyste wnętrze=świadectwo czystości moralnej pani domu
Technika:
Szybę trzeba odtłuścić, nanieść kontur (od ręki, albo patron), tył można zamalować farbą lub nakryć opłatkiem.
Koniec XVIII w. - zmiana stylu i treści - 3d, pozory ruchu, dynamika - bo odbiorca się zmienił
Im dalej na wschód tym grubszy kontur i bardziej „zamaszyste” malowanie i tło ciemniejsze.
Wątki chrystologiczne - wzorowane na miedziorytach.
Na Podhalu - malarstwo na szkle od lat 40. - wcześniej były tam obrazy na szkle, ale nie wiadomo, czy je malowano.
dwaj patroni od pożaru:
- św Wawrzyniec - Wielkopolska
- św Florian - Małopolska
IKONY (01.12)
787r. II Sobór Nicejski uznaje kult obrazów - koniec ikonoklazmu
Do Kazia Wielkiego nie było w Polsce prawosławnej hierarchii koscielnej, on przyłączył Ruś.
1569r. - Unia Lubelska - pytanie o prawa duchowieństwa wschodniego do rządzenia państwem
1596r. - Unia Brzeska
1649 - Unia na Słowacji (wtedy: górne Wegry)
1692 - diecezja Zamojska w Unii (ostatnia)
1720 - Synod w Zamościu - można budować cerkiew bez ikonostasu
latynizacja - zmieniło się pojęcie o tym, na czym polega liturgia
Unia pod zaborami
Pod Ruskimi:
- w Rosji od razu od razu out
- w Królestwie Polskim dopiero w 1875r.
Zamość - kiedyś nie chciał Unii, a teraz nie chce odstąpić - zidentyfikowanie Unii z polskością
Pod Habsburgami:
- władza sprzyja unitom (taktyka „dziel i rządź”)
- odwrócenie od latynizacji
- rebizantynizacja
- etnicyzacja wiary (Ukraińcy)
1923 - odrodzenie Unii, parafie unickie w strukturach Kościoła Rzymskokatolickiego
po 1939 - oprócz Kostomłotów wszyscy do ruskich i out.
Ikonostas (od góry):
DEESIS
PROROCY
IKONY ŚWIĄTECZNE
RZĄD APOSTOLSKI
DRZWI DIAKOŃSKIE, KRÓLEWSKA BRAMA, IKONY NAMIESTNE
Analogion - przed ikonostasem, tam stoi ikona, która ma swój dzień
Muszą być obowiązkowo:
- Deesis
- Namiestne - a tam ikona patronacka, może być tam też Jezus Pantokrator, Matka Boska Hodegetria, św Mikołaj
Ikona kanoniczna - zgodna z kanonami
z jednej deski. Na zewnątrz „pole” (obramowanie), wewnątrz wydłubany „kowczeg” (tło). Trzeba było gruntować, żeby był gładki.
Źródła natchnienia ikonografa:
- Pismo Swięte
- Pisma Ojców Koscioła
- Liturgia
- Stare ikony - musieli wedrować, żeby je oglądać - powstawały podręczniki: „Hermeneja”, „Podlinnik”
Podręczniki bywały w klasztorach - tam ich uczono
Zaczynano od nimbu (aureoli).
Najwazniejsze: nagie części ciała i oczy - je MUSIAŁ pisać mistrz.
ikonie nadawano imię, czyli podpis
Ikony ludowe - czy to ikony?
teologia: nie, to obrazy cerkiewne
ludzie: to normalne ikony
Mandylion - chusta od Jezusa dla króla Edessy, Abgara.
achejropojeton - nierukotwornyj - świetny apotropejon - orginał: Edessa->Konstantynopol - w bramach miejskich.
W prawosławiu - w Bramie Królewskiej (w cerkwi)
W XVIIIw. - zanika u Unitów, zastępuje go chusta św Weroniki
KAFLE I GARNCARSTWO(15.12)
KAFLE
zwieksza powierzchnię ogrzewania pieca
garnkowe i miskowe płytowe
przesdstawienie: świat cudowności, egzotyki, jarmarku
kafle huculskie - wyrabiane w ośrodku na Pokuciu
GARNCARSTWO
zaspokajało 90% zapotrzebowania na naczynia
METODY USZCZELNIANIA:
- siwienie (siwaki)
- hartowanie
- polewanie - ceramika czerwona - proszek z krochmalu lub zawiesina z gliny, wody i tlenka ołowiu - w wyższej temperaturze rozpuszcza się i oblepia sciany szkliwienie
dekoracja:
- ornament, ryty
- fladrowanie - trzeba polewać i nakładać farbę jednocześnie
pseudomajolika - przełom jest rudy - jasne tło, kolorowe dekoracje
w prawdziwej majolice (fajansie) przełom jest biały
FIGURY (06.01)
twórcy - bogoroby
figura - z jednego kawałka drewna - składanie kawałków to zabawka
drewniane - podstawowy surowiec - każdy umiał w drewnie robić
rzeźby drewniane, a szczególnie Chrystus frasobliwy - stereotyp sztuki ludowej - bo tam najwięcej smaczków dla wykształconego mieszczucha - szczególnie forma - ale przez samych twórców forma nie była konceptualizowana, chodziło tylko o treść i żeby dzieło było „prawdziwe, czyli zgodne z pierwowzorem
Jacek Olędzki - teoria regionalizmu - na formę rzeźby drewnianej ma wpływ typ osadnictwa i historia terenu
2 typy regionów:
- wcześnie zasiedlone (Wielkopolska, Małopolska, płd. Mazowsze) - dobrze rozwinięte osadnictwo, stare parafie, twórcy mają kontakt z warsztatami, bogata ikonosfera kształtuje gusta mieszkańców, tworzą się charakterystyczne formy wzorcowe, rzeźba ludowa zdradza wpływy historyczne (z kościoła).
- późno zasiedlone - osadnictwo rozproszone, mało parafii, miast, wsi - artyści to samouki, brak dostępu do warsztatów, ubóstwo ikonosfery, brak wzorców rzeźba drewniana jest tu samorodna.
Matka Boska Skępska - Skępe (Ziemia Dobrzyńska) - to jest Maria Służebnica Świątyni, tylko przykryta - wersja ludowa: tak jak ją widzi pielgrzym - stożkowata suknia, półksiężyc, korona. Z dawnego, średniowiecznego wzorca pozostała tylko twarz - owalna, wysokie czoło, wąskie oczy - średniowieczny ideał urody.
Chrystus Frasobliwy - skąd? - najpierw badacze: romantyzujące interpretacje, że cierpi jak chłop - ale w wysokiej sztuce od XVw. - „Mała Pasja”-rozważania o Męce Panskiej, na okładce Frasobliwy - medytacja na Kalwarii - kiedyś była taka stacja Drogi Krzyżowej, tylko Sobór Trydencki jej nie uwzględnił, kiedy kanonizował ten obrzęd.
Jędrzej Wowro - był ludowy, ale znalazł go etnograf - znalazł nowy rynek i zmienił styl - wymyślał, łączył elementy
Szwej z Wierzbicy - bida w domu - to się nauczę obrabiać drewno - kupił gospodarstwo, dorobił się i przestał rzeźbić - widać, że pozycja zamożnego gospodarza jest ważniejsza niż rzeźbienie figur, nie ma czegoś takiego jak artysta, to jest rzemiosło.
RZEŹBA KAMIENNA (12.01)
Mało materiału. Tylko na południu dużo - piaskowce i wapienie.
Potrzebny warsztat narzędziowy - każdy rzeźbiarz był kamieniarzem.
Krakowskie i Śląsk
gęsta sieć miejska
fabryki świętych
katalogi
Kieleckie
też gęsta sieć, ale rzeźba już inna - kamień podstawowym budulcem - obeznanie z kamieniem - warsztaty samouków na wsi
Łemkowszczyzna
od XVIw. wydobywa się tu kamień w kamieniołomach, ale rzeźba kamienna od XIXw.
Bo to grekokatolicy - we wschodnim chrześcijaństwie rzeźba jest niekanoniczna,
skąd więc ona? - pierwsze nagrobki chłopskie, emigracja Łemków, praca, kontakt z rzymskimi katolikami - płaskość przedstawienia, złote tło=światło.
okres przed i po Szatyńskim
DROBNA ARCHITEKTURA SAKRALNA (19.01)
Geneza formy:
- krzyże pokutne - od średniowiecza - przy drodze - pokuta dla bogatego szlachcica
- latarnie zmarłych - późne średniowiecze - przy cmentarzach i kościołach - edykuła (taka miniaturowa chatka) na słupie, palono w niej ogień - punkt orientacyjny - forma przeszła na kapliczki w XV i XVIw.
od 2 poł. XVIw. - nie robią już w miastach kapliczek, a na wsi coraz wiecej
Kapliczki wotywne za wygraną pod Guzowem (1607) w Grotomicach.
Po Powstaniu Listopadowym - carski zakaz budowania kapliczek
Klasyfikacja:
- krzyże
- figury (na postumencie)
- kapliczki postumentowe (otwarte na 1 stronę)
- kapliczki słupowe (otwarte na 4 strony)
- kapliczki skrzynkowe (małe, na drzewkach)
- kapliczki domkowe - magazyn rzeczy świętych, trzeba narysować w postaci planu
- kapliczki kubaturowe - można wejść
Lokalizacja powodem fundacji:
- w centrum obejścia wsi - apotrpejon
- na polu - na nabożeństwo poswięcenia pól
- nad wodą - żeby nie wylało
- drogowskaz (te same kapliczki wzdłuż jednego traktu
- granica
- cmentarz zaraźniczy - szczególnie płd Polski (obecnie często jest tam las)