Pojęcie, źródło powstania zobowiązania i elementy zobowiązania.
Zobowiązanie definiuje się powszechnie jako stosunek prawny, polegający na tym, że jedna osoba (wierzyciel) jest uprawniona do żądania spełnienia świadczenia, natomiast druga (dłużnik) obowiązana jest to świadczenie spełnić. Uprawnienie wierzyciela określa się jako wierzytelność, a obowiązek dłużnika jako dług.
Źródłem powstania zobowiązania może być ;
- czynność prawna dwustronna,
- czynność prawna jednostronna (np. przyrzeczenie publiczne - art. 919 i n. k.c.),
- czyn niedozwolony (art. 415 k.c.),
- bezpodstawne wzbogacenie art. 405 i n. k.c.),
- decyzja administracyjna,
- inne zdarzenie.
W strukturze zobowiązania jako stosunku prawnego wyróżnia się następujące elementy:
- podmioty stosunku prawnego,
- ich prawa i obowiązki składające się na treść stosunku zobowiązaniowego,
- przedmiot - świadczenie.
W doktrynie prezentowane jest również stanowisko, że koniecznymi składnikami każdego zobowiązania są:
- podmiot uprawniony,
- podmiot zobowiązany,
- obowiązek spełnienia świadczenia, uprawnienie do uzyskania tego świadczenia - bez wyodrębnienia samego świadczenia.
Podmiotami stosunku prawnego mogą być podmioty prawa cywilnego: osoby fizyczne, osoby prawne oraz zgodnie z art. 33 ¹ § 1 k.c. jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną.
Co do podmiotów zobowiązania klasyczna reguła może podlegać szeregu modyfikacjom i odstępstwom od zasady jeden wierzyciel - jeden dłużnik. Może więc w zobowiązaniu występować wielu wierzycieli , wielu dłużników lub jednocześnie wielu dłużników i wielu wierzycieli. Wielość podmiotów może być następstwem różnego rodzaju zdarzeń prawnych m.in. wyrządzenia szkody przez kilka osób, dziedziczenia. Do zobowiązania może być także włączony podmiot określany jako osoba trzecia - w przypadku umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 k.c.), umowy o zwolnienie dłużnika od obowiązku świadczenia (art. 392 k.c.), umowy o świadczenie na rzec osoby trzeciej (art. 393 k.c.). Także obok dłużnika może występować podmiot, który będzie obok dłużnik zobowiązany do spełnienia świadczenia, w sytuacji gdy dłużnik świadczenia nie spełni (umowa poręczenia z art. 87 k.c.). W stosunku zobowiązaniowym mogą też występować więcej niż dwie strony - przy umowie spółki cywilnej, jeżeli umowę zawrze co najmniej trzech wspólników.
Wierzytelność i dług.
Uprawnienie wierzyciela określa się terminem wierzytelności. Wierzytelność jest swoistym prawem podmiotowym, które w stosunku zobowiązaniowym przysługuje wierzycielowi. Służy ono do zaspokojenia interesów wierzyciela - które najczęściej będą miały charakter majątkowy, choć mogą mieć także charakter niemajątkowy. Ponieważ wierzytelność skierowana jest tylko do dłużnika, a nie każdej osoby, stad ma charakter prawa podmiotowego względnego, skutecznego inter partes, w przeciwieństwie do prawa podmiotowego bezwzględnego skutecznego przeciwko każdej osobie, erga omnes.
Obowiązki dłużnika określa się mianem długu. Dług można inaczej określić jako zespół obowiązków dłużnika w stosunku do wierzyciela. Wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokojenie interesu wierzyciela, określanego jego prawem podmiotowym. Zgodnie z art. 354 § 1 k.c. dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno - gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Taki sposób również wierzyciel powinien współdziałać przy wykonywaniu zobowiązania art. 354 § 2 k.c.)
Dłużnik ma nie tylko obowiązek spełnienia świadczenia, lecz także odpowiada swoim majątkiem za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania - tak rozumianą odpowiedzialność dłużnika należy oddzielić od pojęcia długu. Pojęcie odpowiedzialności wytworzyło się w związku z możliwością wierzyciela dochodzenia należnego mu świadczenia wbrew woli dłużnika, wtedy gdy ten dobrowolnie nie spełnia ciążącego na i zobowiązania.
Odpowiedzialność dłużnika za dług ma zawsze charakter majątkowy, a dłużnik nigdy nie odpowiada swoją osobą i wolnością. Co do zasady dłużnik odpowiada swoim majątkiem , zarówno obecnym jak i przyszłym - jest to tzw. nieograniczona odpowiedzialność dłużnika - odpowiedzialność osobista). Pewne ograniczenia tej odpowiedzialności wynikać mogą wyłącznie z wyłączeń od egzekucji przez przepisy egzekucyjne.
Zobowiązanie, w którym występuje dług i wierzytelność , a brak jest odpowiedzialność - to tzw. zobowiązanie niezupełne - naturalne. Jest to takie zobowiązanie, w którym wierzyciel nie dysponuje możliwością jego przymusowego wyegzekwowania. Np. zobowiązanie przedawnione. Jednakże spełnienie tego świadczenia przez dłużnika nie oznacza, że jest ono nienależne, nie rodzi też po stronie wierzyciela obowiązku zwrotu.
Dług i wierzytelność są ze sobą skorelowane - treść każdego z tych elementów da się ustalić poprzez określenie treści drugiego z nich. Jednocześnie z dług z wierzytelnością są ze sobą ściśle i nieodłącznie związane - w konsekwencji nie może istnieć dług bez wierzytelności i na odwrót.
Treść zobowiązania nie jest ukształtowana raz na zawsze . Charakteryzuje się ona określoną dynamiką i zmiennością. Wyraża się to w tym, że w czasie trwania zobowiązania mogą pojawić się nowe uprawnienia i obowiązki. Uprawnienia i obowiązku mogą też ulec przekształceniu lub wygasnąć.