„Ogniem i mieczem” to pierwsza część Trylogii Sienkiewicza, która opisuje wydarzenia jakie miały miejsce w XVII wiecznej Polsce i na Ukrainie. Głowiny bohater to Jan Skrzetuski, rycerz w służbie księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Wraca z poselstwa na Ukrainie, ratując życie Bohdanowi Chmielnickiemu, który wpadł w zasadzę (zorganizowaną przez buntowników) na Dzikich Polach.
W drodze towarzyszy mu spotkany przypadkiem rycerz Longin Podbipięta. Poznają kniaziową Kuncewiczową i jej bratanicę Helenę. Młodzi zakochują się w sobie, jednak Helena zaręczona jest wbrew swojej woli z pułkownikiem kozackim w służbie Polski - Bohunem. Skrzetuski przed wyjazdem do Łubiów zmusza Kuncewiczową do przyrzeczenia ręki Heleny.
Skrzetuski udaje się do Kudaku, wpada w niewolę u Tatarów, z której ratuje go Chmielnicki. Rewanżując się za uratowanie życia na Dzikich Polach. W tym czasie na wieść o zaręczynach Heleny i Skrzetuskiego Bohun wpada w złość, razem ze swoim oddziałem kozaków i z Zagłobą jadą do Rozlóg. Morduje Kuncewiczów a kozacy podpalają majątek. Zagłoba wraz z Heleną uciekają w przebraniu. Docierają do Baru, gdzie Zagłoba pozostawia Helenę. Trwają walki Kozaków z Polakami.
Po klęsce wojska polskich pod Korsuniem ksiaże Jeremi każe się stawić wszystkim oddziałom w Łubniach. Umiera król Władysław IV. Skrzetuski i Zagłoba spotykają się, poznajemy również pana Wołodyjowskiego wszystkich trzech połączy przyjaźń. Bohun zdobywa Bar i porywa Helenę, ukrywając ją u czarownicy Horpyny. Rycerze postanawiają odzyskać Helenę jednak bunt Kozaków jest tak duży, że muszą walczyć o ojczyznę. Skrzetuski dowiaduje się, że Helena może przebywać w Kijowie, bez wahania przyłącza się do poselstwa, które zmierza do Chmielnickiego.
W Lipkowie, w karczmie Zagłoba i Wołodyjowski spotykają Bohuna. Wołodyjowski ma okazje zaprezentować swoje umiejętności w pojedynku z Kozakiem, jednak nawet po przegranej Bohun nie wyjawia miejsca ukrycia Kuncewiczówny. W tym czasie Skrzetuski dowiaduje się, że Helenę zamordowało pospólstwo w Kijowie, tą informacją dzieli się z przyjaciółmi. Jednak służący Skrzetuskiego Rzędzian dzięki, przebiegłości wydobywa od rannego Bohuna prawdziwe miejsce ukrycia Heleny. Rycerze uwalniają Kuncewiczównę, zostają osaczeni przez Tatarów.
Rzędzian i Helena uciekają natomiast reszta przyjaciół postanawia odciągnąć od nich pościg. Dzięki atakowi wojsk polskich wszystkim udaje się przeżyć. Docierają do Zbaraża, gdzie przebywa już Skrzetuski i Podbipięta. Nie chcą informować przyjaciela o odnalezieniu Heleny, ponieważ nie posiadają żadnych informacji od Rzędziana, nie są pewni czy przeżyli. W Zbarażu Wiśniowiecki obejmuje dowództwo nad wojskami polskimi. Następuje oblężenie Zabrza twierdza przez wiele tygodni się broni. Podbipięta w czasie walki ma okazje zrealizować przysięgę (przysiągł sobie, że nie ożeni się dopóki jednym ciosem miecza nie zetnie trzech głów Tatarów).
Tak jak kiedyś jego przodek tak, teraz Longin dokonuje tego czynu. Sytuacja twierdzy jest tragiczna Wiśniowiecki zmuszony jest wysłać wiadomość do Króla Jana Kazimierza, który nadchodzi z odsieczą z prośbą o szybszą pomoc. Jest to trudne zadanie, nikt do tej pory nie zgłosił swojego udziału. Zagłoba, Wołodyjowski, Skrzetuski i Podbipięta. postanawiają się podjąć tego zadania. Pierwszy idzie Podbipieta. Niestety nie udaje mu się przejść zostaje ujęty i zabity.
Następny udaje się Skrzetuski przez wiele dni przedziera się przez obóz wroga, dociera do lasu stamtąd udaje mu się dotrzeć do króla stacjonującego w Toporowie. Wyczerpany przekazuje królowi wiadomość i traci przytomność. Król mimo sprzeciwu dworzan, którzy radziliby pozyskać więcej informacji o sytuacji w jakiej znajduje się twierdza, postanawia ruszyć na pomoc. Skrzetuski po kilku dniach odzyskuje przytomność przy łóżku, czuwa jego sługa Rzędzian.
Dowiaduje się, że Helena przeżyła i mimo wyczerpania postanawia ruszyć na spotkanie z ukochaną. Przyjaciele spotykają się w Toporowie, udało się uratować Zbaraż, zawarto pokój. Wszyscy postanawiają ruszyć na powitanie Heleny. Zagłoba informuje Skrzetuskiego, że złapano Bohuna, który mimo podpisanego rozejmu zaatakował wojska polskie. Wiśniowiecki oddaje Kozaka w ręce Skrzetuskiego, ten postanawia go uwolnić. Bitwa pod Beresteczkiem wojska polskie pod dowództwem księcia Jeremiego Wiśniowieckiego i hetmanów polskich Kalinowskiego, Potockiego i Czarneckiego, pokonali Kozaków i Tatarów. Bohunowi udało się przeżyć, osiadł w Rozłogach.