OGNIEM I MIECZEM- HENRYK SIENKIEWICZ
Powieść "Ogniem i Mieczem" stanowi pierwszą część trylogii Henryka Sienkiewicza, w skład której wchodzą jeszcze "Potop" i "Pan Wołodyjowski". Pierwodruk "Ogniem i mieczem" ukazywał się w odcinkach czasopiśmie "Słowo" w latach 1883-1884. Początkowo miał powstać tylko ten jeden tom powieści, która pierwotnie miała nosić tytuł "Wilcze gniazdo" i obejmować walki polsko-kozackie. Pełne wydanie książkowe ukazało się w 1984 roku.
Fakty historyczne a powieść:
W XVII wieku ukraińscy Kozacy byli mocno uciskani w ramach pańszczyzny przez polską szlachtę i magnaterię oraz możnowładców, których nazywano "królewiętami kresowymi". Dlatego Kozacy, pod wodzą Bohdana Chmielnickiego postanowili się zbuntować i rozpoczęli walkę narodowo-wyzwoleńczą, której trudno odmówić uzasadnienia. Henryk Sienkiewicz jednak ich wolnościowe dążenia traktuje jako bunt skierowany przeciwko prawowitej władzy Polaków i przedstawia poczynania Kozaków jako prymitywne rzezie i rozboje, ogólnikowo natomiast przedstawia rzeczywistą sytuację Kozaków i ich marzenia o wolności. Walki ukraińsko-polskie ocenia jako haniebną, bratobójczą wojnę domową, a nie walkę w słusznej sprawie, jaką po części była. Henryk Sienkiewicz, sam wywodząc się ze szlachty, solidaryzuje się z polską szlachtą i magnaterią, która tytułowym "ogniem i mieczem" miała zdusić zbuntowany lud. Dlatego Polaków ukazuje jako patriotów walczących w słusznej sprawie obrony granic. Taka linia ideowa utworu wiąże się również z misją "ku pokrzepieniu serc", jaka przyświecała pisarzowi. Starał się przypomnieć narodowi czasy jego świetności i potęgi, gdy dzięki sile oręża odnosił chwalebne zwycięstwa, jak te spod Zbaraża i Beresteczka. Henryk Sienkiewicz przedstawia przekrojowy obraz szlachty, jako warstwy społecznej. Pokazuje ideały, jakie jej przyświecały, jej męstwo i oddanie polskiej sprawie. Wywodziło się z niej znakomite rycerstwo, na którym opierała się wówczas militarna siła kraju.
Bohaterowie:
- książę Jarema Wiśniowiecki, postać historyczna, potężny magnat na Ukrainie, został przedstawiony w powieści jako znakomity wódz, doświadczony i zdolny polityk oraz szlachetny rycerz, odważny i pełen siły, niepokonany wojownik bez skazy, cieszący się miłością żołnierzy, dobry i czuły jak ojciec dla poddanych, bezwzględny pogromca buntowników, ojciec przyszłego króla Rzeczypospolitej, Michała Korybuta Wiśniowieckiego.
- Bohdan Chmielnicki, postać historyczna, ukraiński bohater narodowy, negatywnie i tendencyjnie przedstawiony w powieści jako barbarzyński zabójca, mający na uwadze tylko własne, prywatne dobro, zarozumiały i pyszny tyran, podstępny zdrajca, gotowy sprzymierzyć się z wrogiem dla własnej korzyści.
- Jan Skrzetuski, porucznik w służbie księcia Jeremy Wiśniowieckiego, podziwiający go jako wodza i polityka oraz szczerze mu oddany i bardzo przez niego ceniony. Jego zadanie jest stłumieniem powstania Kozaków. Przedstawiony jest jako idealny rycerz, szlachetny i prawy, wyznający chrześcijańskie zasady, gotów poświęcić życie w imię wartości, takich jak Bóg, Honor i Ojczyzna. Dobro państwa przedkłada nad własne korzyści i szczęście osobiste, dlatego rozłącza się z ukochaną, gdy musi stanąć na polu walki. Jego nazwisko zaczerpnął Henryk Sienkiewicz ze źródeł historycznych, według których noszący takie nazwisko rycerz, zdołał wydostać się podczas oblężenia Zbaraża, a także brał udział w walkach pod Beresteczkiem. Jest to kluczowa postać powieści. Jego nazwisko pojawi się też na kartach następnego tomu trylogii.
- Bohun, kozacki pułkownik, o niejasnym pochodzeniu i tajemniczej przeszłości, jednak cieszący się u nich wielką sławą i poważaniem. O jego wyczynach krążyły legendy, a nawet układano o nich pieśni. Jego waleczność, odwaga i męstwo wzbudzają szacunek także u wrogów. Dumny, zapalczywy i porywczy, namiętnie zakochany w Helenie, nie cofa się przed niczym, by ją zdobyć. Porywa ją, myśląc, że uda mu się zmusić ją do wzajemnej miłości. Na zawsze pozostanie jej wierny, choć ona wybrała innego, postanowił odbudować zrujnowane Rozłogi.
- Helena Kurcewiczówna, córka księcia Wasyla, stronnika Michała Wiśniowieckiego (ojca Jeremy), zmuszonego do ucieczki z powodu fałszywego oskarżenie o zdradę. Osierocona przez matkę Helena, pozostawała pod opieką wuja Konstantyna, a później jego żony. Jest to niezwykle piękna dziewczyna, w której szaleńczo zakochany jest Bohun oraz Skrzetuski, którego uczucie odwzajemnia. Wątek miłosny w powieści został oparty na schemacie trójkąta, gdzie na drodze dwojga kochanków (Heleny i Jana Skrzetuskiego) staje ten trzeci (Bohun). Ten ostatni jako nieprzejednany rywal Skrzetuskiego stara się uniemożliwić ich szczęście. Dodatkowo Jan Skrzetuski musi na jakiś czas rozłączyć się z ukochaną, gdyż wzywają go obowiązki wobec ojczyzny. Oczywiście po wielu perypetiach następuje szczęśliwe zakończenie.
- Onufry Zagłoba, typowy polski szlachcic reprezentujący również liczne wady tej warstwy. Mistrz podstępów i forteli, dzięki którym nieraz ratuje z opresji swoich przyjaciół. Jego postać wprowadza do powieści spory ładunek komizmu. Zagłoba pojawia się we wszystkich częściach Trylogii, w ostatniej z nich ("Panu Wołodyjowskim") jest już niemal dziewięćdziesięcioletnim starcem. Z natury pyszałkowaty i tchórzliwy, potrafi wykazać się męstwem.
Streszczenie:
Wszystkie części Sienkiewiczowskiej "Trylogii" są awanturniczymi romansami rozgrywającymi się na tle znaczących wydarzeń z historii siedemnastowiecznej polski. Celem powieści pisanych "ku pokrzepieniu serc" było przypomnienie polskim czytelnikom czasów, w których Polacy potrafili, mimo ciężkiej sytuacji i wielkiego zagrożenia zjednoczyć się i zwycięsko walczyć z wrogiem. Fikcjonalne postaci przeplatają się z autentycznymi wodzami, królami, zdrajcami ojczyzny a ich losy rozgrywają się wokół trzech wielkich konfliktów zbrojnych siedemnastego wieku- kozackiego powstania na Ukrainie, Potopu Szwedzkiego oraz wielkiej wojny polsko-tureckiej. Pierwsza część "Trylogii" zatytułowana jest "Ogniem i mieczem". Jej głównym bohaterem jest Jan Skrzetuski, który wraz z przyjaciółmi- Onufrym Zagłobą, Michałem Wołodyjowskim i nadludzko silnym Longinem Podbipiętą walczy z oddziałami zbuntowanego Chmielnickiego na Ukrainie, oraz z tajemniczym, zakochanym w wybrance serca Skrzetuskiego- Helenie- Bohunem.
Powieść Sienkiewicza, pierwotnie zatytułowana była "Wilcze gniazdo" i ukazywała się drukiem, jako powieść w odcinkach w krakowskim "Czasie" oraz na łamach wydawanego w Warszawie "Słowa". Jako druk książkowy wydana została w 1884 roku.
Akcja zawiązuje się w roku 1647 w dorzeczu Dniepru, na Dzikich Polach- południowo-wschodnich krańcach ówczesnej Rzeczypospolitej
Pod koniec 1647 r. na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej, tzw. Dzikich Polach, nad rzeką Omelniczek, dopływem Dniepru. Powracający z wojaczki Skrzetuski ratuje życie napadniętemu przez zbójników rycerzowi. Na odchodnym ten wyjawia mu swoje imię- Bohdan Chmielnicki- i obiecuje odwdzięczyć się kiedyś Skrzetuskiemu za ratunek.
Trwa zima, nadchodzi nowy, 1648 rok. Skrzetuski poznaje Helenę Kurcewiczową. Młodzi zakochują się w sobie bez pamięci, a Skrzetuski wymusza na opiekunach dziewczyny, że oddadzą mu ją za żonę. Opiekunowie nie chcą się zgodzić, wcześniej obiecali rękę Heleny porywczemu, okrutnemu kozakowi, który zapałał do dziewczyny wielką namiętnością- Bohunowi.
Skrzetuski dowiaduje się, że uratował życie poszukiwanemu w całej Rzeczpospolitej zdrajcy. Udaje się na Ukrainę, aby wraz z wojskami polskimi walczyć z powstańcami. Dostaje się w niewolę Chmielnickiego i kozaków. Wojna nie przebiega pomyślnie dla Polaków, w wyniku zdrady Krzeczowskiego polskie wojsko poniosło sromotną klęskę z Ukraińcami w bitwie pod Żółtymi Wodami oraz, niedługo potem, pod Korsuniem. Kozacy zapisali się w pamięci Polaków jako niezwykle okrutni wojownicy, maltretujący jeńców, organizujący potworne egzekucje i tortury.
Sienkiewicz nie ocenia jednak jednoznacznie powstania kozackiego. Obie strony walczyły o swoje racje. Dyskurs wartości i dwóch prawd historycznych objawia się w pełni w rozmowie Chmielnickiego z uwięzionym Skrzetuskim. Prawda jest taka, że szlachta polska była równie okrutna i niesprawiedliwa dla Ukraińców, kozacka szlachta i rycerstwo nie otrzymali równych praw ze szlachtą polską, byli traktowani przez polskich magnatów jak chłopstwo. Ukraińcy zwracali uwagę, że sprzymierzeni Litwini otrzymali od króla wszelkie prawa i przywileje szlacheckie. Przez to czuli się lekceważenie i pokrzywdzeni. Magnateria polska, która na żyznej Ukrainie miała swoje wielkie majątki, bojąc się utraty wpływów na tych ziemiach blokowała wszelkie starania Ukraińskiej szlachty. Tym właśnie Chmielnicki usprawiedliwia przez Skrzetuskim zbrojne wystąpienie przeciw Polakom. Ten jednak- mimo, że uznaje racje Ukraińców, nie popiera środków, jakie przedsięwzięto w drodze do celu. Skrzetuski wie, że wszelka wojna, zwłaszcza wojna domowa, wystąpienie przeciwko uznanemu królowi bardzo osłabia kraj, ojczyznę, jej skutki mogą być dla niej ogromnie niebezpieczne w przyszłości. Wszelkie spory należy rozwiązywać polubownie, przy stole, nie na polu bitwy. Zdesperowani Ukraińcy nie widzą już jednak innego wyjścia, a za swoje krzywdy mszczą się w okrutny sposób na polskich jeńcach.
Tymczasem w domu Heleny pojawia się Bohun, który dowiedziawszy się o złamaniu danego mu słowa i obietnicy danej Skrzetuskiemu morduje mieszkańców Rozłogów. Pozwala też swoim żołdakom i okolicznym chłopom poddanym właścicielom Rozłogów na spalenie i złupienie majątku. Dzięki przebywającemu w Rozłogach Zagłobie, Helenie udaje się uciec z rąk Bohuna. Razem ze sprytnym rycerzem udającym ślepego żebraka, przebrana za niemego chłopca-przewodnika dziewczyna ucieka w poszukiwaniu swojego ukochanego. W tym czasie rozwścieczony Bohun rozpoczyna pościg za uciekinierami.
Polska polityka wobec Ukraińców przeżywa kryzys. Umiera król Władysław IV, uznawany przez kozaków władca. Jarema Wiśniowiecki zwołuje wojsko do Łubni. Sprawujący władzę na czas bezkrólewia regimentarze chcą układać się z Ukraińcami, iść na ustępstwa wobec ich żądań, byle zakończyć wyniszczające kraj powstanie i bratobójczą walkę. Jeremi Wiśniowiecki staje na przeciwnym stanowisku, nie chce ustępować kozakom. Jak sam mówi, żadne układy z Ukraińcami nie przyniosą skutku, bo to naród dziki, jedynym środkiem jest walka "ogniem i mieczem". Książę nie chce jednak wywoływać kolejnego buntu i podporządkowuje się decyzjom tymczasowej władzy. Kiedy ich recepta na pokój nie sprawdza się, za namową Jeremiego decydują się na wojnę.
Helena wraz z Zagłobą zmierzają do Baru. Twierdza jednak okazuje się już zdobyta przez kozaków. Nieszczęsna dziewczyna ponownie dostaje się w ręce Bohuna. Ten umieszcza ją pod opieką wiedźmy Horpyny, w ukrytej w jarze nad Waładynką siedzibie czarownicy i jej wiernego sługi- Czeremisa.
W tym samym czasie Skrzetuski- nie przestając myśleć i szukać ukochanej Heleny, wypełnia misję powierzoną mu przez Wiśniowieckiego, dowiaduje się o stanie wojska kozackiego, sam także stara się wywołać wśród nich popłoch, siejąc pogłoski o rychłym pojawienia się księcia z armią.
Wołodyjowski odbija Zagłobę z rąk Bohuna. Pojedynkuje się z kozakiem, mocno go raniąc.
Posłujący wraz z wojewodą Kisielem na Ukrainę Skrzetuski doprowadza do zawarcia tymczasowego pokoju z Chmielnickim. Obie strony wiedzą jednak, że jest to zgoda słaba i chwilowa. Wszyscy szykują się do oczekiwanej wojny.
Wołodyjowski i Zagłoba, przy pomocy Rzędziana dowiadują się gdzie Bohun ukrył Helenę i dzięki podstępowi wykradają ją Horpynie.
Rozpoczyna się wojna. W czasie oblężenia twierdzy w Zbarażu Longinus Podbipięta, wielki i silny rycerz, który złożył niegdyś śluby czystości, że nie ożeni się, zanim trzech łbów kozackich jednym cięciem nie strąci z karków (a uczynić to miał swoim olbrzymim rodowym mieczem pamiętającym jeszcze bitwę pod Grunwaldem) wreszcie bohatersko dopełnia danego słowa. Niestety, w walce traci życie. Skrzetuskiemu udaje się wydostać z oblężonego miasta i zawieźć królowi informację o ataku kozaków.
Dzięki Wołodyjowskiemu i Zagłobie Skrzetuski może połączyć się z ocaloną Heleną.
Dobrze kończy się także wątek wojenny. Z akcji zawartej w Epilogu dowiadujemy się o zwycięskiej bitwie rozegranej pod Beresteczkiem i ucieczce wielkiego chana. Bohun zostaje następcą Chmielnickiego, kozackim wodzem. Umiera w Rozłogach.
Tło historyczne powieści
Konflikt zbrojny, na którego tle rozgrywa się akcja "Ogniem i mieczem" dotyczy sytuacji na siedemnastowiecznej Ukrainie i relacjach polsko-kozackich w tamtym okresie. Kozacy spotykali się z lekceważeniem i ogromnym wyzyskiem ze strony polskich magnatów posiadających rozległe i bogate majątki na ziemiach ukraińskich. Traktowani byli jak pańszczyźniani chłopi, bez praw, bez ziemi, podczas gdy magnateria żyła w dostatku i przepychu, określana mianem "książąt kresowych". W walce o władzę i przywileje kozacy wstąpili jednak na drogę okrutnego w swych skutkach buntu. Sienkiewicz krytykuje jawne, zbrojne wystąpienie przeciwko prawowitemu władcy. W dodatku, w opisywanych wydarzeniach okazuje się, że faktycznym motywem walki była chęć bezwzględnej zemsty na Polakach, co przejawiało się w okrutnych rzeziach Polaków, niechęci do pojednania i prowadzenia rozmów pokojowych, w potwornych egzekucjach, rozbojach, grabieżach i podpaleniach (doskonale widać to w scenie mściwego spustoszenia Rozłogów przez poddanych chłopów i wojsko.). Najgorszym rysem tej walki był jednak, dla Sienkiewicza, fakt, że była to wojna domowa, bratobójcza, wszyscy bowiem należeli do Rzeczpospolitej, wszyscy uznawali jedną koronę, króla, ojczyznę. Sienkiewicz opowiada się po stronie magnaterii, której działania nie było dobre i sprawiedliwe wobec kozaków, jednak po ich stronie stało prawo. Przede wszystkim chce pokazać dzielną polską szlachtę walczącą o spokój i bezpieczeństwo ojczyzny, szlachtę kresową, reprezentowaną m.in. przez Skrzetuskiego, Wiśniowieckiego. Najważniejszym dobrem jest jedność, spokój i bezpieczeństwo ojczyzny. Tak widział historii siedemnastowiecznej Polski autor powieści. Do swoich przekonań dostosowuje przedstawiany obraz wydarzeń, chcąc pokazać Polskie rycerstwo i szlachtę jako ludzi prawych, praworządnych, walczących jedynie o dobro swojej ojczyzny i bezpieczeństwo korony. Taki wizerunek narodu polskiego miał podnieść ciemiężonych przez zaborcę współczesnych Sienkiewiczowi Polaków, miał im przypomnieć o chwilach chwały, gdy orzeł biały dumnie powiewał nad zwycięskim polem bitwy. To po stronie Polaków stoi moralne zwycięstwo. Konflikt wewnątrzspołeczny między Polakami i Ukraińcami urasta do rangi symbolu i ostrzeżenia- bratobójcza walka i konflikty mogą jedynie osłabić ojczyznę, przyczyniają się do jej upadku. Tak jak ciągłe niesnaski wewnątrz narodu polskiego doprowadziły niegdyś do jej upadku, tak teraz- w czasach Sienkiewicza- mogą zablokować jej odrodzenie.
Mając na uwadze idealizację Polski i Polaków podporządkowuje jej sposób kreacji postaci historycznych biorących udział w akcji- Jarema Wiśniowiecki- ukazany został przez Sienkiewicza jako wspaniały polityk, patriota i wódz, o niezwykłej szlachetności serca, pokorze wobec władzy królewskiej. To niezrównany wojownik, odważny, silny i szlachetny. Dla swojej armii jest niczym ojciec, to przyszły ojciec króla (po abdykacji Jana Kazimierza królem został wybrany Michał Korybut Wiśniowiecki). W rzeczywistości jednak Wiśniowiecki był jednym z okrutnych ukraińskich magnatów, bez mrugnięcia okiem wyzyskujący rdzennych mieszkańców Ukrainy, których miał za nic. Znany był ze swojej pychy, egoizmu, despotycznie sprawowanej władzy, kierowaniu się w swojej polityce i postępowaniu jedynie prywatą.
Bohdan Chmielnicki natomiast- dziś na Ukrainie uznawany za narodowego bohatera przedstawiony został jako wcielenie zła. To okrutny, barbarzyński morderca, kierujący się własnym dobrem i żądzą władzy, posługujący się kłamstwem, podstępem, nie szanujący korony ani prawa.
Romansowy wątek powieści rozgrywa się w miłosnym trójkącie, tworzonym przez Jana Skrzetuskiego, Helenę Kurcewiczównę oraz Bohuna. Obaj mężczyźni do szaleństwa kochają przepiękną dziewczynę, ta jednak ofiarowuje swoje serce pięknemu Skrzetuskiemu, odrzucając uczucie namiętnego, porywczego kozaka. Bohun stara się pokrzyżować małżeńskie plany młodych, porywa dziewczynę, morduje jej opiekunów, mści się za odebranie mu prawa do ukochanej kobiety. Sienkiewicz promuje jednak uczucie szczere, proste i jasne, połączone z walką o ojczyznę, jakie kwitnie w sercu niewinnej dziewczyny i młodego polskiego rycerza. Helena rozumie, że Skrzetuski musi ją zostawić i ruszać na ratunek swojej ojczyźnie. Jego wysiłek zostaje jednak nagrodzony-na końcu młodzi zostają połączeni.
Wszystkie trzy postaci tego wątku są fikcyjne. Jan Skrzetuski (imię i nazwisko zaczerpnął Sienkiewicz z materiałów historycznych o nazywającym się w ten sposób rycerzu, któremu udało się przedostać z informacjami ze Zbaraża do króla) jest postacią, w której losach zbiegają się wszystkie wątki powieści. Łączy sprawę narodową z wątkiem romansowym. Skrzetuski jest wiernym dowódcą wojsk księcia Wiśniowieckiego, który stanowi dla niego wzorzec rycerza i polityka. Służąc pod księciem stara się stłumić powstanie, które uważa za bezprawne wystąpienie buntowników przeciw prawowitej władzy.
W postaci Skrzetuskiego realizują się również podstawowe elementy etosu rycerskiego- rycerz jest bogobojnym chrześcijaninem, przedkładającego ojczyznę, honor ponad życie i osobiste szczęście. Dlatego, zamiast szukać porwanej Heleny, mścić się na Bohunie, Skrzetuski najpierw wypełnia swój obowiązek wobec ojczyzny, nie odstępując Jaremy Wiśniowieckiego i wykonując jego polecenia.
Zupełnie inną postacią jest kozacki pułkownik, rywal Skrzetuskiego- Bohun. To prawdziwy romantyczny, porywczy kochanek, owiany tajemniczą aurą kozackich pieśni. Nikt nie zna jego przeszłości, nikt nie potrafi go okiełznać. Kocha namiętnie i bezwarunkowo. Dla uczucia Heleny gotów jest służyć Kurcewiczom, dziewczynę ten okrutny wojownik otacza nabożną czcią, nie śmie jej dotknąć. Jednak gdy okazuje się, że Kurcewicze go zdradzili, bez litości zabija i matkę i synów, pali i grabi Rozłogi. Mimo utraty Heleny nigdy nie przestał jej kochać. Gdy ta zostaje żoną Skrzetuskiego porzucony Bohun odbudowuje Rozłogi ze zgliszczy i tam dożywa swoich dni.
Helena jest sierotą- córką stronnika Jaremy- księcia Wasyla Kurcewicza. Gdy ją poznajemy przebywa pod opieką demonicznej ciotki i jej dwóch synów w majątku nieżyjącego brata swojego ojca- Konstantyna Kurcewicza. To ona jest prawowitą dziedziczką Rozłogów, które pod opieką brata zostawił jej zmuszony do ucieczki po niesprawiedliwym oskarżeniu o zdradę ojciec. Wdowie marzy się jednak przejęcie Rozłogów dla własnych potomków, dlatego nie sprzeciwia się żądaniom Bohuna i obiecuje mu rękę dziewczyny w zamian za odstąpienie starań o Rozłogi. Helena, w momencie spotkania ze Skrzetuskim ma osiemnaście lat. Jest niezwykle piękna, wobec jej urody żaden mężczyzna nie pozostaje obojętny. Jej serce wybiera Skrzetuskiego, wobec Bohuna pozostaje dumna i chłodna.
1