Praca zmianowa to powszechne zjawisko w wielu gałęziach przemysłu, służbie zdrowia oraz w usługach transportowych. Jej występowanie uwarunkowane jest określonymi procesami technologicznymi, które nie mogą być przerwane z uwagi na specyfikę produktu, oraz stosowaniem drogich urządzeń, których wykorzystanie jest bardziej efektywne, jeżeli są stale w ruchu.
Objawami zespołu nietolerancji pracy zmianowej są między innymi zaburzenia snu, chroniczne zmęczenie, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zaburzenia psychoneurotyczne, dolegliwości sercowo-naczyniowe, większe spożycie alkoholu, kawy, leków uspokajających i nasennych.
Definicje pracy zmianowej i nocnej zawarte są w międzynarodowych aktach prawnych, m.in. w Konwencji nr 171 Międzynarodowej Organizacji Pracy i Zaleceniu nr 178 z czerwca 1990 r. Dyrektywie Unii Europejskiej 93/104/EC z 1993 r. i Zaleceniu Światowej Organizacji Zdrowia z 1994 r. (Konferencja w Pekinie). Według nich praca w porze nocnej oznacza każdą pracę wykonywana w okresie nie krótszym niż siedem następujących po sobie godzin, włączając okres pomiędzy godzinami 24:00-05:00. Termin „praca zmianowa” odnosi się do jakiejkolwiek metody organizacji pracy w systemie zmianowym, kiedy to pracownicy zastępują siebie nawzajem na tych samych stanowiskach pracy według pewnego wzoru, łącznie z wzorem rotacyjnym; praca zmianowa może być ciągła lub nie, wiążąca się z potrzebą pracy o różnych porach doby, przez pewną liczbę dni w tygodniu.
Termin „pracownik zmianowy” oznacza jakiegokolwiek pracownika, którego rozkład pracy stanowi część pracy w systemie zmianowym. Powyższa definicja pracy nocnej nie jest identyczna z definicją obowiązującą zgodnie z Kodeksem Pracy, dział szósty, art.151(stan prawny 10 maja 2004), w której to § 1. Praca nocna obejmuje 8 godzin między godzinami 21 :00 a 07 :00, § 2. Pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej 1/4 czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną, jest pracującym w nocy.
Wielu pracowników uważa, że praca zmianowa wpływa negatywnie na ich stan zdrowia oraz na życie rodzinne, część pracowników natomiast preferuje ten rodzaj pracy, gdyż umożliwia im uzyskanie większej liczby godzin czasu wolnego. Badania prowadzone od wielu lat na całym świecie niejednoznacznie określają skutki zdrowotne pracy wykonywanej w różnych porach doby. Występują trudności w zbieraniu i interpretacji danych dotyczących tego zagadnienia, które mogą być spowodowane tym, że istnieje wiele czynników zakłócających, które mogą mieć potencjalnie większe działanie patologiczne niż sama praca zmianowa. Poza tym występuje duża różnorodność w organizacji zmian, jak również różnice w charakterze wykonywanej pracy na poszczególnych stanowiskach oraz zjawisko naturalnej selekcji pracowników.
Wieloaspektowość zagadnienia pracy zmianowej powoduje, że w wielu przypadkach kadra zarządzająca nie orientuje się, jakie działania o charakterze profilaktyki techniczno-organizacyjnej, dobrane do specyfiki pracy i przedsiębiorstwa, należy zastosować w celu zmniejszenia zarówno uciążliwości pracy nocnej i zmianowej, jak i jej potencjalnych skutków zdrowotnych. W wielu publikacjach dotyczących tego tematu podkreśla się, że pracy nocnej i zmianowej nie należy traktować jako czynnika o bezwzględnym znaczeniu patologicznym. Nie ma też schorzeń, które można przypisać wyłącznie działaniu zmieniających się godzin pracy. Jednak można przytoczyć wiele dowodów na to, że praca nocna i zmianowa jest czynnikiem sprzyjającym, przyspieszającym lub nasilającym występowanie i przebieg wielu schorzeń i stanów patologicznych. Dotyczyć to może przede wszystkim zaburzeń snu, chorób układu pokarmowego, zmian w układzie krążenia - włączając w to chorobę niedokrwienną serca i nadciśnienie tętnicze, zaburzeń metabolicznych, zaburzeń układu immunologicznego oraz zaburzeń o charakterze nerwicowym. Negatywny wpływ na regulację hormonalną organizmu uważany jest przez niektórych autorów za potencjalny czynnik mogący sprzyjać rozwojowi nowotworów hormonozależnych, np. raka sutka. Praca w nietypowych zmieniających się porach doby może powodować zaburzenia procesu reprodukcyjnego - zmiany w cyklu miesiączkowym, w przebiegu ciąży (poronienie samoistne, poród przedwczesny, obniżenie masy ciała noworodków), przyspieszenie wystąpienia menopauzy oraz obniżenie płodności. Poza wymienionymi skutkami zdrowotnymi, należy również zwrócić uwagę na zaburzenia w sferze życia rodzinnego i funkcjonowania społecznego pracowników zmianowych, prowadzących życie wbrew naturalnym rytmom, według których żyją ich rodziny. Jak wskazują liczne badania, tolerancja pracy zmianowej uzależniona jest od indywidualnego chronotypu. Zaledwie 10 proc. pracowników w pełni toleruje pracę zmianową, 20 proc. osób rozpoczynających ten rodzaj pracy rezygnuje w krótkim czasie ze względów zdrowotnych, natomiast pozostałe 70 proc. osób pracujących w tym systemie odczuwa różnego rodzaju dolegliwości. U niektórych pracowników może wystąpić zespół nietolerancji pracy zmianowej (ZNPZ). Objawami tego zespołu są: zaburzenia snu, chroniczne zmęczenie, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zaburzenia psychoneurotyczne, dolegliwości sercowo-naczyniowe, zaburzenia funkcjonowania społecznego, negatywna postawa wobec pracy zmianowej, obniżenie ogólnej satysfakcji życiowej, nasilenie palenia tytoniu, większe spożycie alkoholu, kawy, leków uspokajających i nasennych.
Zaburzenia zarówno w jakości, jak i ilości snu są nieuniknione w systemie pracy zmianowej, zwłaszcza gdy obejmuje on pracę nocną. Wynikają z deficytu snu w okresie pracy na zmianach nocnych i gorszej jakości wypoczynkowej snu w godzinach dziennych. Z badań dotyczących tego problemu wynika, że sumaryczna tygodniowa liczba godzin snu u pracownika zmianowego jest średnio mniejsza o 5-7 godzin w porównaniu z czasem snu osób pracujących tylko w dzień. Niedostatek snu skutkuje występowaniem uczucia senności w pracy, zwłaszcza podczas nocnej zmiany (co może zwiększać ryzyko wypadkowe), przewlekłym zmęczeniem, negatywnym wpływem na długość życia, zwiększonym ryzykiem wystąpienia zespołu bezdechu sennego. Trudno jest jednoznacznie określić optymalną długość snu, gdyż indywidualne potrzeby poszczególnych osób w tym zakresie są bardzo różne. Jednak czas snu nie powinien być krótszy niż 5 godzin w ciągu doby, ponieważ stwierdzono, że jest to granica od której zaczynają się początkowo umiarkowane zaburzenia sprawności psychofizycznej i narastanie senności. Dalsze skracanie snu te zaburzenia pogłębia, a ewidentne uszkodzenie sprawności psychofizycznej i poziomu czujności występuje, gdy czas snu ograniczony jest do 2 godzin. Dlatego też osoby pracujące w systemie zmianowym muszą spać według ustalonego rozkładu w celu stworzenia rytmu ułatwiającego sen w ciągu dnia. Powinny one próbować różnych modeli pracy i snu, aby móc określić jaki jest dla nich najlepszy. Ogromnie ważna jest drzemka popołudniowa, która wpływa regenerująco na organizm, dlatego należy ograniczyć ilość dodatkowych obowiązków w późniejszej części dnia. Jak wynika z badań własnych, kierujący miejskim transportem, którzy pracują w systemie zmianowym, często korzystają z tego rodzaju wypoczynku. Nie zakłóca im to rytmu dobowego i działa korzystniej niż kawa. Bardzo istotna jest również rola rodziny w zapewnieniu odpowiedniego wypoczynku osoby pracującej w systemie zmianowym. Zadbanie o spokojny i długi sen będzie miało pozytywny wpływ na ogólny stan zdrowia, samopoczucie i zdolność do pracy członka rodziny zatrudnionego w takim systemie.
Zmienne pory przyjmowania posiłków, trudności z zapewnieniem odpowiedniej jakości pożywienia w nocy i ogólnie bardziej stresujące warunki pracy w nocy to także przyczyna częstszego występowania schorzeń przewodu pokarmowego w grupie pracowników zmianowych. Przejawia się to zaburzeniami apetytu, dyspepsją (przewlekły lub nawracający ból w nadbrzuszu), zgagą, nieregularnością wypróżnień, wzdęciami, nieżytem błony śluzowej żołądka co może prowadzić do choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Uczucie zmęczenia i deficyt snu powoduje, że pracownik zmianowy często sięga po kawę i papierosa, które pomagają mu w czuwaniu.
Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia schorzeń układu pokarmowego pracownik powinien w miarę możliwości należy utrzymywać modele regularnych posiłków. Zaleca się, aby pracujący na zmianie popołudniowej spożywali główny posiłek w środku dnia, a nie w środku zmiany roboczej. Pracujący na zmianie nocnej powinni spożywać lekkie posiłki w ciągu całej zmiany oraz umiarkowane śniadanie. Tym sposobem nie będą zbyt głodni śpiąc w ciągu dnia, a dolegliwości trawienne będą minimalne. Poza tym należy zwracać szczególną uwagę na rodzaj spożywanych produktów żywnościowych. W diecie warto uwzględniać wodę niegazowaną, spożywać dużo warzyw, owoców, chudego mięsa, drobiu, ryb, produktów mlecznych i pełnoziarnistych. Należy ograniczyć spożycie soli, kofeiny i alkoholu, a także unikać tłustych produktów żywnościowych, szczególnie w nocy.
Analizując problem pracy zmianowej z punktu widzenia chorób sercowo-naczyniowych, można stwierdzić, że ten rodzaj pracy wywiera pośredni wpływ również na powstawanie chorób serca. Zmienne godziny pracy naruszają rytmikę procesów fizjologicznych i nasilają intensywność działania czynników ryzyka tych chorób. Takie parametry hemodynamiczne, jak ciśnienie krwi czy częstość skurczów serca są uzależnione od rytmu dobowego. Wielu autorów podkreśla, że ten rodzaj pracy może pośrednio zwiększać ryzyko choroby niedokrwiennej serca i nadciśnienia tętniczego i że ryzyko to rośnie wraz ze stażem pracy zmianowej. Dlatego niezmiernie ważną rzeczą jest, aby pracownicy zmianowi uczestniczyli w różnych programach profilaktycznych promujących zdrowy styl życia i utrzymanie odpowiedniej sprawności fizycznej. Bardzo ważna jest również dobra organizacja życia pozazawodowego. Wspólny czas spędzony z partnerem i dziećmi, odpowiedni relaks i wypoczynek wpływają korzystnie na obniżenie poziomu stresu i stan psychofizyczny osoby pracującej w systemie zmianowym. Natomiast brak regularnych kontaktów towarzyskich może prowadzić do uczucia samotności i izolacji. Przedłużające się okresy obniżenia nastroju i złego samopoczucia mogą prowadzić do stanów depresyjnych.
Świadczy to o tym, że praca zmianowa może w sposób pośredni wpływać negatywnie na zdrowie i kondycję psychiczną osób zatrudnionych w takim systemie. Najlepszym rozwiązaniem problemu pracy zmianowej byłoby jej wyeliminowanie, ale w większości przypadków jest to praktycznie niemożliwe. Natomiast działania profilaktyczne można przeprowadzić dwukierunkowo: poprawa organizacji pracy - zaprojektowanie optymalnego harmonogramu, edukacja kadry i zastosowanie nowoczesnych technologii oraz działania skierowane na indywidualnego pracownika - udzielanie pomocy pracownikowi w zakresie lepszych warunków snu, zdrowszej diety i redukcji stresu zawodowego.
Optymalizacja zmian i harmonogramów jest najefektywniejszym sposobem redukcji problemów zdrowotnych i zwiększenia bezpieczeństwa pracy. Należy podchodzić indywidualnie do każdego stanowiska, uwzględniając jego specyfikę i zakres wykonywanych czynności. Jeżeli jest to konieczne, warto zasięgnąć opinii u odpowiednich specjalistów. Pracownicy powinni być informowani o zmianach w harmonogramie z odpowiednim wyprzedzeniem czasowym, aby mogli zaplanować swoje czynności pozazawodowe. Tam gdzie jest to możliwe, należy zapewnić pracownikowi odpowiednie warunki do odpoczynku. Pracodawcy powinni zwrócić szczególną uwagę na te czynniki środowiska pracy, które mogą negatywnie wpływać na zdrowie pracownika i minimalizować ich wpływ np. obniżając poziom stresu zawodowego. Należy szkolić pracowników w zakresie radzenia sobie ze skutkami pracy zmianowej i zapobiegania jej negatywnemu oddziaływaniu.
Wykorzystanie wiedzy dotyczącej takiego planowania czasu pracy, aby był on odpowiednio dostosowany do możliwości psychofizycznych pracownika oraz działania profilaktyczne podejmowane zarówno przez pracodawców, jak i samych pracowników mogą przynieść również korzyści ekonomiczne przedsiębiorstwu w postaci np. obniżenia absencji chorobowej i zwiększenia wydajności pracy.
Izabela Szymańska
BHP semestr II
PRACA KONTROLNA
PRZEDMIOT: Podstawy ergonomii i fizjologii pracy
TEMAT PRACY: ,,Wpływ pracy nocnej na zdrowie człowieka ”
WYKŁADOWCA: Anna Butkiewicz
AP EDUKACJA
Policealna Szkoła Zawodowa
ul. Św. Wojciecha 3/3a