WYKORZYSTANIE ĆWICZEŃ RELAKSACYJNO- WYOBRAŻENIOWYCH NA ZAJĘCIACH Z DZIEĆMI.

Nie tylko na dorosłych, ale również na dzieci działa wiele źródeł wywołujących napięcie organizmu. S. Siek (1982) wymienia dwa najważniejsze rodzaje napięć, a mianowicie napięcie fizjologiczne, którego źródłem są lęki i niepokoje oraz napięcie pochodzące z niezaspokojonych potrzeb psychicznych. Stosowanie ćwiczeń relaksacyjnych pozwala na uwolnienie się od stresu. 

Dla dzieci, zwłaszcza wykazujących odchylenia od norm rozwojowych znajomość i umiejętność wykorzystywania tych ćwiczeń ma ogromne znaczenie. Bardzo często sytuacje, w których znajdują się, zarówno w szkole, jak i w rodzinie dostarczają im wielu napięć. 

Szkoła ze swoimi wymaganiami przekracza możliwości takiego ucznia w związku z czym staje się źródłem lęku. Również rodzina, zwłaszcza ta pozostająca w stanie konfliktów wywołuje znaczące napięcie psychiczne związane z zaspokojeniem podstawowych potrzeb psychicznych, co często zagraża dalszemu prawidłowemu rozwojowi osobowości dziecka.

Środowisko rówieśnicze młodego człowieka nie jest również wolne od napięć, w szczególności odbija się ono na bardziej wrażliwych dzieciach, które każdą nawet niewinną uwagę biorą do siebie. Przeżywając emocje strachu, lęku, złości, gniewu, zazdrości może to w konsekwencji wywołać niekorzystny stan napięcia emocjonalnego.

Właśnie uczenie dzieci ćwiczeń relaksacyjnych wpływających na zmniejszenie stanu napięcia psychicznego, powodujących odprężenie, jak również poprawiających samopoczucie jest bardzo potrzebne i sądzę, że wręcz nieodzowne we współczesnej edukacji dzieci. 

Stosowane techniki relaksacyjno-wyobrażeniowe są specjalną grupą metod terapeutycznych i psychoedukacyjnych, których celem jest wywołanie i pogłębienie u osób ćwiczących stanu rozluźnienia psychofizycznego, zwanego stanem relaksu. Stan relaksu pojawia się jako:

• rozluźnienie mięśni;

• relaks psychiczny (wyciszenie uczuć i myśli, uspokojenie);

• regulacja pracy układu nerwowego.

W trakcie wykonywania ćwiczeń, te stany relaksu są ze sobą powiązane, jednak mogą też występować odrębnie.

Wykorzystywanie ćwiczeń relaksacyjno-wyobrażeniowych w czasie zajęć przynosi ćwiczącym określone korzyści, a mianowicie pozwala regulować poziom napięcia stresowego, szybko regeneruje siły ( odpręża, dodaje energii i siły do dalszej pracy), łagodzi niepokój (wprowadza miłą i pogodna atmosferę), zwiększa kontakt z własnym organizmem (ciałem, uczuciami i myślami)- uczy panować nad swoim ciałem i emocjami, poprawia koncentrację uwagi i zapamiętywanie, rozbudza wyobraźnie, rozwija aktywność słowną.

Dzięki tym właściwościom można z dużym powodzeniem wykorzystywać stan relaksu w procesie dydaktycznym. Właśnie w pracy z dziećmi o obniżonej sprawności umysłowej stosowanie wszelkich technik relaksacyjnych i odprężających daje bardzo dobre rezultaty terapeutyczne.

Do najłatwiejszych a zarazem podstawowych technik relaksacyjno-wyobrażeniowych należą:

1. Proste ćwiczenia relaksacyjne, takie jak rozluźnienie mięśni całego ciała (metoda Jacobsona); Uczenie relaksacji wg Jacobsona polega na wykonywaniu określonych ruchów rękami, nogami, tułowiem, twarzą w celu napinania i rozluźniania kolejnych grup mięśni. Relaksacji- czyli nawyku rozluźniania własnych mięśni uczymy się stopniowo. Po serii systematycznych ćwiczeń, rozwija się umiejętność automatycznego odprężania mięśni. Zastosowanie technik relaksacyjnych Jacobsona w stosunku do dzieci polega na wykonywaniu przez nie celowych ruchów wymagających przeplatania dwóch stanów: napinania i rozluźniania mięśni w czasie zabawy, którą można nazwać "zabawą w słabego i mocnego". Wówczas, gdy bawimy się w silnego, mocno naprężamy nasze mięśnie np. rąk, a rozluźniamy je wówczas, gdy bawimy się w słabego. Umiejętność odczuwania wrażeń płynących z mięśnia rozluźnionego jest szczególnie ważna dla dzieci nadpobudliwych, gdyż większość z nich nie zdaje sobie sprawy z tego, że mięśnie znajdują się w stanie stałego napięcia. "Zabawę w silnego i mocnego", będącą wersją relaksacji dla dzieci wzorowaną na metodzie Jacobsona, warto stosować jako technikę poprzedzającą relaksację opartą na treningu autogennym.

2. Trening autogenny J. Schultca; W związku z tym, iż metoda ta wymaga dojrzałości systemu nerwowego, nie nadaje się w oryginalnej wersji dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, nie należy jej również stosować w stosunku do dzieci. Jednak okazuje się ,że możliwe jest wykorzystanie pewnych zasad treningu autogennego w relaksacji dzieci już w wieku przedszkolnym oraz dzieci upośledzonych umysłowo. Tę możliwość dostrzegła A. Polender w wykorzystaniu mechanizmu identyfikacji i dobrze rozwiniętej u dzieci sugestywności. Podstawową koncepcję, na której autorka oparła projekt zmodyfikowanego treningu autogennego dla dzieci, było odpowiednie dostosowanie instrukcji do właściwości rozwojowych dziecka. Z uwagi na to treść instrukcji została związana z bajkami o zwierzętach, z którymi dzieci najchętniej się identyfikują. Słuchając opowiadania np. o zmęczonym piesku czy misiu, identyfikują się z nim, naśladują go poddając się sugestii zawartej w słowach nauczyciela. Wykonują w związku z tym wszystkie polecenia treningu odprężającego. Anna Polender zaznaczyła, że utrzymanie labilnej uwagi dziecka przez czas ćwiczeń wymaga pozytywnej motywacji z jego strony. Z uwagi na to prowadzący ćwiczenia powinien nawiązać z dzieckiem więź emocjonalną oraz wytworzyć odpowiednią atmosferę. Pomaga temu udramatyzowanie akcji opowiadania. Wywołanie na początku lekkiego napięcia emocjonalnego, po czym zwolnienie go, wprowadzenie uczucia spokoju i bezpieczeństwa.

3. Ćwiczenia wyobraźni (wizualizacja), czyli wyobrażenie sobie określonych tematów w stanie rozluźnienia. Wizualizacja krajobrazów (np. morza, gór, lasów, jezior) połączona z sugestiami spokoju, rozluźnienia, bezpieczeństwa i dobrego nastroju. Ćwiczenia te stymulują rozwój myślenia obrazami, ich stosowanie może pomóc opanować nowy materiał oraz uczyć kreatywności. Chodzi o indywidualne wyobrażenia, każdego dziecka, w związku z czym zwracamy się do niego bezpośrednio. Można po zakończeniu ćwiczenia poprosić dziecko o opowiedzenie lub narysowanie obrazu, który mu się pojawił. Przekazanie przez ucznia swoich spostrzeżeń, wrażeń związanych z pojawiającymi się obrazami pozwala na samodzielne formułowanie myśli, z czym właśnie uczniowie upośledzeni umysłowo mają problemy, a w ten oto sposób można je stymulować. 

Metodyka stosowania ćwiczeń relaksacyjno-wyobrażeniowych w pracy z dziećmi.

Ćwiczenia relaksacyjno-wyobrażeniowe prowadzi się tak, iż osoba prowadząca podaje określone instrukcje rozluźniające, natomiast dzieci leżąc lub siedząc, ważne by miały zamknięte oczy, wykonują je. Prowadząc te ćwiczenia należy postępować rozważnie i ostrożnie, najlepiej etapami przyzwyczajać grupę do ćwiczeń, zaczynając od prostych do bardziej złożonych. Należy pamiętać o ty ,iż techniki te nie są prostymi, choć sprawiają takie wrażenie.

Kilka zasad, które pozwolą stosować ćwiczenia, aby były bezpieczne i przyniosły konstruktywne efekty.

1. Zasada ćwiczenia bezpiecznego. Należy nauczyć dzieci, aby ćwiczyły ostrożnie i uważały na swoje przeżycia. Gdy podczas jakiegokolwiek ćwiczenia pojawi się u nich początek stanu negatywnego, natychmiast musza przerwać ćwiczenie, koniecznie powiedzieć o tym nauczycielowi, który powinien zmienić kierunek ćwiczenia.

2. Zasada ćwiczenia swobodnego. Gdy podczas ćwiczenia pojawi się przyjemne uczucie, przeżycie, należy pójść za nim nie trzymać się na siłę instrukcji ćwiczenia.

3. Zasada czasu ćwiczeń. Na początku należy stosować krótki, kilkuminutowy czas ćwiczenia z dziećmi, zwiększyć go gdy grupa nabierze doświadczenia. 

4. Zasada zamkniętych oczu. Powinno się ćwiczyć z zamkniętymi oczyma, lecz gdy niektóre dzieci odczuwają pewien opór, mogą wykonywać ćwiczenia z półotwartymi oczyma, a zamknąć je wówczas, gdy przyjdzie im na to ochota w czasie kolejnych ćwiczeń. 

5. Zasada omówienia przebiegu ćwiczeń. Należy, omówić przebieg ćwiczeń z dziećmi choćby po to, aby zorientować się, co przeżywały, czy czuły się dobrze, swobodnie i bezpiecznie.

Trudności jakie mogą pojawić się u dzieci na początku ćwiczeń to:

• myśli przeszkadzające

• przeszkadzające dźwięki

• zniecierpliwienie, jest to sygnał, że dziecko przymusza się do ćwiczeń, natychmiast należy przerwać ćwiczenie, gdy się pojawi i powrócić, gdy przyjdzie dziecku na nie ochota.

Przykłady ćwiczeń i zabaw relaksacyjno-wyobrażeniowych do przeprowadzenia wśród dzieci i młodzieży.

Ćwiczenia oddechowe

Ř "Szukamy naszego oddechu" w pozycji stojącej z zamkniętymi oczyma , wciągamy powietrze nosem, wypełniamy nim brzuch, liczymy do trzech i powoli wypuszczamy.

Ř "Ropuszka" siedzimy wyprostowani, jedna ręka na brzuchu, a druga na udzie, stopy blisko siebie oparte o podłogę. Powoli nabieramy nosem powietrza, wypełniamy nim nasz brzuch, przytrzymujemy chwilę, a następnie wypuszczamy ustami.

Ř "Powolny oddech" dziecko leży nogi lekko rozwarte, ręce ułożone wzdłuż ciał, dłonie zwrócone ku górze. Dziecko spokojnie oddycha (4 min.)

Ćwiczenia oddechowo-głosowe

Ř "Pukanie" nauczyciel opukuje dłońmi dziecko wzdłuż kręgosłupa, wprawiając w wibrację wymawiane głoski, dziecko wymawia głoskę "U" i inne samogłoski.

Ř "Uwaga na piłkę" ćwiczenie w parach , dzieci naprzeciw siebie przy stole, trzymają się za ręce, tworząc ograniczoną przestrzeń, dmuchają po niej piłeczkę pingpongową lub styropianową, która nie może upaść na ziemię.

Ćwiczenia uspokajające i koncentrujące

Ř "Ekologia" dzieci stoją w parach, dotykają się plecami, stanowią pień drzewa, natomiast ręce to gałęzie poruszające się na wietrze. Nauczyciel opowiada o pięknym drzewie, dzieci poruszają gałęziami i liśćmi, aż do chwili kiedy na skutek zanieczyszczenia środowiska drzewo obumiera.

Ř "Czarodziej" zabawa w kole, dzieci podaję sobie wyobrażoną kule i mówią "daję ci" np. długopis, ciastko, a osoba obdarowana wykonuje krótka pantomimiczną scenkę na ten temat.

Ř " Zabawa w parach" dzieci siedzą jedna osoba za druga w kole, osoba siedząca z tyłu wystukuje rytm na plecach, a druga wyklaskuje go.

Ćwiczenia odprężające

Ř "Punkty na myślenie" dzieci masują palcami połączenia obojczyka z mostkiem, druga ręka spoczywa na brzuchu.

Ř "Skaczący balon" dzieci odbijają balon, który powinien jak najdłużej utrzymywać się w powietrzu.

Ř "Rola" dzieci stoją w kole odwrócone plecami do środka koła, na hasło wejdź w rolę np. piosenkarki, tancerza itp. Wszyscy odwracają się do środka i nieruchomieją. Można w ten sposób przedstawiać nie tylko postacie, zawody ale również uczucia np. miłość, gniew, złość. Wszystkie przedstawione postacie lub uczucia można omówić, np. Co podoba się tobie bardziej.....?, Po czym poznać można miłość, złość? itp.

Ćwiczenia wyobraźni

Stymulują rozwój myślenia obrazami, stosowanie ich może pomóc w opanowaniu nowego materiału oraz uczyć kreatywnego myślenia. Po zakończeniu ćwiczenia prosimy dzieci o opowiedzenie lub narysowanie obrazów, które pojawiły się, przysłuchujemy się im, nie komentujemy. Opowiadanie dzieci o swoich spostrzeżeniach, przeżyciach i wrażeniach związanych z pojawiającymi się obrazami daje możliwość samodzielnego formułowania myśli a z tym uczniowie niepełnosprawni maja duże kłopoty. 

I. "Podróż", cel - rozluźnienie

Instrukcja: Usiądź lub połóż się wygodnie, zamknij oczy. Dzisiaj wybierzemy się w podróż samochodem twoich marzeń. Ten cudowny pojazd może jeździć, latać, pływać i nurkować. Stoi teraz przed tobą, przyglądasz mu się ze zdziwieniem. Podchodzisz bliżej, widzisz otwarte drzwi i zaciekawiony wsiadasz do środka. Oglądasz samochód i masz ochotę wybrać się na przejażdżkę. Siadasz i zapalasz silnik. Pojazd porusza się wolno naprzód. Nabierasz pewności siebie i jedziesz szybciej. Masz dużo czasu, możesz przyglądać się wszystkiemu, co widzisz lub słyszysz. Nadchodzi czas powrotu. Widzisz już miejsce, z którego wyruszyłeś. Samochód zwalnia. Zatrzymujesz go. Widzisz i przyglądasz mu się. Żegnasz się ze swoim samochodem i powoli wracasz do nas. Poruszasz palcami, ramionami i nogami. Otwierasz oczy, budzisz się.

II. "Czarodziej", cel: nauczenie dzieci relaksu przy uruchomieniu schematu ciała.

Instrukcja: Jestem dobrym czarodziejem. Potrafię uśpić różne części twojego ciała.** Zamykam twoje oczy. **

Dwa małe okienka twojej twarzy. Twoje oczy zasypiają. Wiem, że pozostałe części twojego ciała są jeszcze rozluźnione.**

Głaskam twoje policzki. I twoje policzki też zasną.**

A teraz jednym ruchem magicznej pałeczki, dotknę twojego prawego ramienia i natychmiast poczujesz, że i ono zasypia. *

Poczujesz jak staje się miękkie, jakby było z materiału. (w tym momencie czarodziej dotyka palcami w dość zdecydowany sposób ramienia dziecka) 

A teraz uśpię twoją rękę.** ( dotyka ręki dziecka)

Dotykam twojej lewej ręki i czujesz, jak i on zasypia.*

Zasypia i jest to bardzo przyjemne uczucie. **Ty jesteś całkowicie obudzony, ale twoja twarz i obie ręce już śpią. Ty czujesz i jesteś bardzo uważny, i widzisz swoje uśpione ręce, one zasną bo ty tego chciałeś, chciałeś żeby zasnęły i żeby czarodziej ich dotknął.**

Dotykam twojej klatki piersiowej i ona zasypia.*

Dotykam twego brzucha i cały twój brzuch razem ze wszystkim co jest w środku, zasypia.***

Dotykam twoich nóg ( należy dotknąć tuż nad kolanami) i twoje nogi zasypiają. 

Dotykam twojej prawej strony i od razu czujesz cały sen, który jest w niej.**

Dotykam twojej lewej nogi i ona zasypia.**

Dotykam twojej prawej stopy i ona także zasypia.**

A teraz, kiedy już wszystkie części twojego ciała są uśpione, ale wiem, że ty mnie słyszysz, zaśpiewam ci piosenkę, byś dobrze poczuł senność w swoim ciele, tak jak dzieci, które naprawdę zasypiają.***( należy zaśpiewać wymyśloną piosenkę) 

Jeśli chodzi o wychodzenie z ćwiczenia czarodziej mówi: Teraz po kolei obudzę pajacyka. I ponownie dotyka poszczególne części ciała zaczynając od stóp, prosząc, by dziecko pokazało, jak obudzone są już nóżki, poruszając nimi łagodnie. (potem poruszają kolanami, podnoszą jedną rękę i następnie drugą, a na końcu dotykamy gałek ocznych i mówimy: Teraz jesteś całkiem obudzony).

IV. "Szalik" usiądź prosto postaw obie nogi na podłodze. Wyciągnij do przodu obie ręce, wyobraź sobie, że trzymasz w rękach szalik. Poczuj jaki jest w dotyk? Pomyśl chwilę jak wygląda twój szalik? Przystaw go do policzków, poczuj jaką ma fakturę, czy jest szorstki czy miękki? Przysuń do nosa, powąchaj jak pachnie. Owiń nim sobie szyję. Poczuj jego miękkość i ciepło. Połóż szalik przed sobą i wyobraź sobie napisane słowo "szalik". Gdy je zobaczysz możesz otworzyć oczy.

V. "Jezioro" , tekst terapeutyczno-relaksujący

Po jeziorze pływa żaglówka, kilku kajakarzy cierpliwie poruszało wiosłami. Na skraju polanki wśród drzew kilka samochodów, przy nich namioty, porozstawiane krzesełka, leżaki, fotele i stoliki, całe turystyczne gospodarstwo zmotoryzowanych. 

Ścieżka nad jeziorem robi się coraz węższa, wreszcie zmienia się w bagnisty brzeg, pełen kudłatych mchów, pod których jawi się woda.*** Maliny rosnące po obu stronach ścieżki wyciągają groźnie swoje kolczaste gałęzie. *** Po obu stronach zatoczki gęstwina trzcin, a w nich pełno ptasiego krzyku. Kaczki, kurki wodne, nurki*** Małe pisklęta pływają w pobliżu trzcin, dozorowane przez matki. Miejsce tu spokojne, przez turystów nawiedzane, więc ptaki czują się dobrze i bezpiecznie. W głębi jeziora widać dwie wysepki pokryte gęstą roślinnością*** Tu przy brzegu na płyciźnie woda jest ciepła, a gdy wejść dalej, aż do miejsca gdzie piasek dna ustępuje splątanym wodorostom, robi się przyjemnie chłodno.

Wymieniłam tylko kilka przykładów ćwiczeń relaksacyjno-wyobrażeniowych, odsyłam zainteresowanych do literatury pomocnej mi w opracowaniu referatu. Gorąco zachęcam do stosowania opisanych ćwiczeń na zajęciach, które sprawiają, że dzieci częściej się uśmiechają, chętniej wypowiadają się oraz wykonują proponowane im ćwiczenia i zadania. Zajęcia z dziećmi o charakterze relaksującym , są najodpowiedniejsze do zregenerowania sił psychofizycznych, odreagowania wszelkiego rodzaju stresów i napięć nerwowych towarzyszących nauce.

Literatura:

- Borecka I., Piotrowska L.(1992) Zastosowanie biblioterapii i muzykoterapii w procesie dydaktyczno-wychowawczym i terapii pedagogicznej, Wałbrzych, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny,

- Dey J. (1997) Twórcza wizualizacja dla dzieci. Poznań , Zysk i s-ka Wydawnictwo,

- Paul- Cavallier F. J. (1992) Wizualizacja, Poznań, Dom Wydawniczy REBIS,

- Schenk Ch. (1996) Relaksacja- sposób na stres. Warszawa, Wydawnictwo J&BF,

- Teml H. (1997) Relaks w nauczaniu. Warszawa, WSiP

opracowanie: pedagog-mgr Ilona Szady

---