Marcin Łukaszewski, Muzykologia Kościelna UKSW, Rok IV
Karol Szymanowski (1882-1937)
Podstawowe informacje o życiu i twórczości
opracowano na podstawie:
1. Encyklopedia Muzyczna PWM, część biograficzna pod red. E. Dziębowskiej, PWM, Kraków
2. J.M. Chomiński, Studia nad twórczością Karola Szymanowskiego, PWM, Kraków 1969
3. Tadeusz A. Zieliński, Liryka i ekstaza. Szymanowski, PWM, Kraków 1997
1882, 6 października - urodził się Karol (zwany w domu „Katot”) Szymanowski w Tymoszówce (Ukraina, powiat czehryński); ojciec: Stanisław Korwin-Szymanowski - jego pradziadek Dominik Szymanowski był szambelanem Stanisława Augusta; matka - Anna z Taubów (wnuczka Karola Aleksandra von Taube, barona z Kurlandii).
Czworo rodzeństwa: Anna (Nula, najstarsza, malarka), Feliks (pianista, także komponował), Stanisława (śpiewaczka), Zofia (Zioka, poetka, autorka tekstów do kilku kompozycji Sz.).
Życie w Tymoszówce i w Elizawetgradzie. W domu pielęgnowano tradycje narodowe i patriotyczne. Początki nauki muzyki i gry fortepianowej w domu pod okiem ojca i ciotki Marii Zbyszewskiej, później w szkole muzycznej Gustawa Neuhausa w Elizawetgradzie.
1901-1904 - studia (prywatne) w Warszawie u Marka Zawirskiego (krótki kurs harmonii) oraz Z. Noskowskiego (kontrapunkt i kompozycja).
Noskowski doceniał talent Szymanowskiego, ale wyżej cenił innych swoich uczniów. Szymanowski z kolei miał o twórczości profesora niskie mniemanie; mimo dedykacji Wariacji h-moll dla Noskowskiego, nie wytworzyła się między nimi głębsza więź. Mimo to studiował pilnie, o czym świadczy liczba m.ni kilkudziesięciu fug.
W okresie studiów poznał Szelutę, Fitelberga, Różyckiego - uczniów Noskowskiego, a później także Kochańskiego i Rubinsteina, którego poznał 1904 w Zakopanem. Wtedy też poznał Witkacego. Z Witkiewiczem odbył 1905 podróż do Włoch.
Pod koniec lata 1904 był w Niemczech. m.in. w Bayreuth, gdzie słyszał i zachwycił się Tristana i Śpiewaków norymberskich
1912 - podpisanie kontraktu z Universal Edition w Wiedniu
1914 - wyprawa do Włoch, na Sycylię i północnej Afryki
1921-1922 - tournee koncertowe do USA, Londynu i Paryża
od 1922 - częstsze pobyty w Zakopanem
1927 - obejmuje stanowisko dyrektora Konserwatorium Muzycznego w Warszawie
1930-1932 - zostaje rektorem Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie
1930 - otrzymuje tytuł doktora honoris causa UJ w Krakowie
1933-36 częste wyjazdy za granicę: koncertowe i dla poratowania zdrowia
1937, 29 marca - zmarł w Lozannie, pochowany w krypcie kościoła na Skałce w Krakowie
Twórczość Szymanowskiego dzieli się tradycyjnie na trzy okresy stylistyczne, w których kompozytor ulegał różnym wpływom i inspiracjom.
I okres, ok. 1900-1914, odznaczający się wpływem twórczości Chopina, Skriabina (wczesnego) i późnych romantyków, zwłaszcza Wagnera, R. Straussa i M. Regera. Okres postromantyczny i młodopolski
Głównie muzyka instrumentalna, liczne utwory fortepianowe: Preludia op. 1 (dziewięć, 1899-1900), Cztery etiudy op. 4 (1900-1902)- inspiracje Chopinem i Skriabinem, Wariacje b-moll op. 3 (1903), Wariacje na polski temat ludowy h-moll op. 10 (1904), dwie sonaty fortepianowe: c-moll op. 8 (1903-1904) i A-dur op. 21 (1910-11), Sonata na skrzypce i fortepian d-moll op. 9 (1904).
Etiudy i preludia zdradzają wpływy 12 etiud op. 8 i 24 preludiów op. 11 Skriabina, które powstały niewiele wcześniej niż młodzieńcze utwory Szymanowskiego. Uderza wyjątkowa wrażliwość harmoniczna i bogactwo inwencji. Ze stylem Skriabina wiąże je głównie typ ekspresji - tęsknej, bolesnej, przejmującej.
Zarówno etiudy, jak i preludia zajmują w historii muzyki niebagatelne miejsce jako nowa, oryginalna kontynuacja drogi wytyczonej przez Chopina.
Muzyka fortepianowa (we wszystkich okresach) należy bezsprzecznie do głównych działów twórczości Szymanowskiego
Stosunek Szymanowskiego do Chopina kształtował się przez pryzmat Skriabina.
Ujawniają się początkowo także wpływy R. Straussa i Regera.
Rozwinięta technika wariacyjna, zarówno w cyklach wariacyjnych, jak i w pozostałych utworach cyklicznych - sonatach fortepianowych i dwóch symfoniach: f-moll i B-dur.
II sonata fortepianowa i II symfonia mają budowę dwuczęściową. Duża ruchliwość tonacyjna - sposób eksponowaniu tematów pierwszej części zbliża się do pracy tematycznej, druga część - rozbudowane rozmiary, technika wariacyjna.
Utwory pisane w okresie studiów wydają się zamknięte w akademickich formach wariacji, sonaty i fugi. Zieliński twierdzi, że utwory są „chłodniejsze” uczuciowo i bardziej skrępowane niż wcześniejsze, „tymoszowieckie” preludia i etiudy. Świadczy choćby o tym zamieszczenie fugi w finale Wariacji h-moll. Oba cykle wariacji weszły jednak na stałe do repertuaru pianistów.
Dzieła orkiestrowe: Uwertura koncertowa op. 12 (1904-05, przeinstr. 1913), I Symfonia f-moll op. 15 (1906-1907), II Symfonia B-dur op. 19 (1909-1910)
Uwertura - styl R. Straussa. Styl „niemiecki” w II sonacie i II symfonii. Oba pisał podczas pobytów w Tymoszówce. Zaplanował je zaraz po napisaniu I sonaty i I symfonii, z których nie był zadowolony.
Liczne pieśni do słów poetów młodopolskich: Tetmajera (6 pieśni op. 2, 1898?-1902), Berenta, Micińskiego, Kasprowicza. w Trzech fragmentach z poematów Jana Kasprowicza (1902) - cytat pieśni Święty Boże. Duża aktywność partii fortepianu decyduje o wyrazowości pieśni.
Pieśni op. 2 są najwcześniejszym znanym, zachowanym zbiorem pieśni Szymanowskiego (wcześniejsze do sł. Nietzschego i Verlaine'a nie zachowały się).
Tetmajer roztacza w swoich tekstach typowy dla Młodej Polski klimat smętku, pesymistycznej symboliki, motywy tęsknoty, snów, mgieł, śmierci itp.
Według Zielińskiego:
„Młody Szymanowski odpowiedział na te wiersze muzyką równie melancholijną o bardzo indywidualnym, przytłumionym i ciemnym kolorycie, zarazem dość powściągliwą w środkach - daleką od dźwiękowej i emocjonalnej wybujałowości utworów fortepianowych z tego czasu”. Pieśni op. 2 mają rysy delikatnej liryki, natomiast powstałe w 1902 Trzy fragmenty z poematów Jana Kasprowicza stanowią mocny, poruszający dramat. „Szymanowski ujął swe pieśni w formę rozbudowanych fresków-poematów o zmiennym tempie i fakturze, przechodzących od patetycznego śpiewu do quasi-ludowej surowości”.
Okres ten zamykają Pieśni miłosne Hafiza op. 24 (1911) do parafraz Hansa Bethgego wg tekstów arabskich wierszy perskiego poety Hafiza (sześć z fortepianem - op. 24, a osiem z orkiestrą - op. 26 - kolorystyka instrumentalna, specyficzny dobór środków wykonawczych (harfa, czelesta, fortepian, idiofony).
Znaczenie pierwszego okresu.
Zdaniem Chomińskiego:
„Znaczenie pierwszego okresu twórczości Szymanowskiego polega na tym, że okres ten stanowi klucz do całej jego twórczości. Szymanowski mimo ciężkiej walski wewnętrznej przez całe życie nie zerwał całkowicie więzi, jakie łączyły go z muzyką XIX w. Nie wdając się w dyskusję na temat romantyzmu, należy stwierdzić, że wszystkie okresy twórczości kompozytora wykazują znaczne analogie pod względem doboru form, gatunków, ich traktowania, typu emocji, roli niektórych elementów, głównie melodyki i dynamiki”.
Dzieła z tego okresu, mimo odczuwania w nich pewnych wpływów, są dojrzałe i głębokie.
II okres, ok. 1914-1923, wykazujący zainteresowanie Szymanowskiego impresjonizmem oraz kulturami Wschodu i starożytności
Inspiracje i wpływy: podróże do Włoch, na Sycylię, do Afryki (1914). Droga powrotna przez Paryż i Londyn; zetknięcie z muzyką Debussy-ego i Ravela. Utwory z tego okresu noszą cechy impresjonistyczne.
III Symfonia Pieśń o nocy op. 27 na tenor, chór i orkiestrę (1914-1916). Drogę do jej powstania utorowały Pieśni miłosne Hafiza. Teksty III symfonii: średniowieczna poezja perska. Budowa trzyfazowa, ze scherzem jako ogniwem centralnym. Czysto brzmieniowa rola chóru (powtarzanie partykuły „ach”). Impresjonistyczny rodzaj instrumentacji, silne zróżnicowanie poziomów dynamicznych.
Mity na skrzypce i fortepian op. 30 (1915), ded. Kochańskiemu. Źródło Aretuzy, Narcyz, Driady i Pan. Efekt brzmieniowy, jaki osiągnął Szymanowski w tym cyklu określany bywa, jako „współczesny liryzm” lub „efekt powietrza”. Interesujące i specyficzne potraktowanie partii skrzypiec i fortepianu; migotliwa partia fortepianu; skrzypce - nie ma tradycyjnej kantyleny, ale rodzaj continuum melodycznego, rozwijającego się w całej przestrzeni skalowej skrzypiec; rysy melodyki orientalnej; płynne zmiany rejestrów, bogata ornamentyka i różnorodna artykulacja; ruchliwość agogiczna; kolorystyczna jakość partii skrzypcowej.
Metopy op. 29, Maski op. 34 - na fortepian. Metopa - płaskorzeźba przedstawiająca sceny mitologiczne; tytuły trzech kolejnych metop wywodzą się z Odysei Homera (Wyspa syren, Calypso, Nauzykaa).
Maski - muzyczne parodie trzech postaci. Części: Szeherezada, Tantris (Tritan w przebraniu błazna), Serenada Don Juana.
W tym okresie powstają ponadto: 12 etiud op. 33, III sonata op. 36 (zasadniczo jednoczęściowa, ale daje się w niej wyodrębnić cztery ogniwa sugerujące czteroczęściowy układ cyklu sonatowego); I koncert skrzypcowy op. 35, I kwartet smyczkowy op. 37; Pieśni muezina szalonego op. 42 ds. J. Iwaszkiewicza.
Okres inspiracji kulturą Orientu zamyka opera Król Roger op. 46 (1918-24) z librettem Iwaszkiewicza. Akcja: Sycylia, XII w.
III okres, od ok. 1923 roku, określany mianem „narodowego”
Wpływ na zmianę stylistyki: twórczość Strawińskiego, pobyty w Zakopanem, które skierowały zainteresowania Szymanowskiego w stronę folkloru podhalańskiego (góralskiego), który stał się zasadniczą kanwą jego dzieł powstałych w ostatnim okresie twórczym. Na wzrost zainteresowania się folklorem wpływ miała także podobna tendencja w twórczości Bartóka, Strawińskiego, Janacka. Obok folkloru podhalańskiego ważne miejsce zajął folklor kurpiowski (Pieśni kurpiowskie, będące opracowaniem ludowych autentyków w publikacji W. Skierkowskiego Puszcza kurpiowska w pieśni).
Wprowadza elementy ludowe zarówno w muzyce instrumentalnej, jak i wokalno-instrumentalnej: pieśniach, chóralnych, oraz dużych formach. Cenił właściwości tonalne, ukształtowania rytmiczne, oryginalność, surowe piękno polskiej muzyki ludowej, specyficzna, oryginalna maniera wykonawcza. Zainteresowanie folklorem i sposoby jego stylizacji na gruncie muzyki Szymanowskiego spowodowały dążenie do uproszczenia faktury, klarowności, przewagę myślenia harmonicznego, zerwanie z chromatyką na rzecz diatoniki i modalizmów.
Zainteresowanie stylem narodowym, dążenie do wypracowania jego specyficznego rodzaju na gruncie polskim, które szczególnie silnie oddziaływało na twórczość Szymanowskiego po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku.
Powstają w tym czasie zróżnicowane gatunkowo i obsadowo dzieła. Wszystkie je łączy narodowy charakter: Słopiewieni ds. Tuwima op. 46bis, cykl 20 mazurków fortepianowych op. 50 - ciekawe stylizacje muzyki góralskiej na gruncie mazurka: ciekawe rozwiązania harmoniczne, nuty stałe, figury ostinatowe, współbrzmienia kwintowo-kwartowe, rozwarstwienie tonalne wynikające z samodzielności melodyki i harmoniki; brzmienie mazurków dalekie od tonalności dur-moll.
Harnasie na tenor, chór i orkiestrę op. 55. Najbardziej czytelny wpływ muzyki góralskiej. Materiał muzyczny obejmuje przetwarzane cytaty muzyki góralskie oraz własne melodie Szymanowskiego. Przebieg - trzy obrazy: Hala, Wnętrze chałupy, Hala. Tańce (Marsz zbójnicki, Taniec zbójnicki, Taniec góralski, Cepiny, Napad Harnasiów) i obrzędy, mało rozbudowana akcja. Nuta sabałowa, utrzymana w skali podhalańskiej. Libretto powstało przy współudziale zakopiańskiego małżeństwa Heleny i Mieczysława Rytardów, a także pewnych rad udzielił Iwaszkiewicz. O oryginalności dzieła decyduje połącznie melodii ludowych, charakteryzujących się dużą prostotą z nowoczesną, XX-wieczną harmoniką. Znacząca rola dętych i perkusji; duży dynamizm rytmiczny. W niektórych fragmentech wyczuwa się brzmienie kapeli góralskiej.
Stabat Mater op. 53 (1926) na głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę. Tekst łacińskiej sekwencji, przełożony na polski przez Józefa Jankowskiego. Podział na sześć odcinków. Poszczególne odcinki cechuje zmienność obsady wykonawczej i opracowania muzycznego. Obok nowatorskich rozwiązań harmonicznych stosuje też archaizmy: wąskozakresowe rozwijanie melodii, uproszczenia harmoniczne w miejscach kadencjonowania; IV cz. a cappella (Spraw niech płaczę z Tobą razem, Krzyża zamknę się obrazem).
Styl neoklasycyzujący. Reprezentują go: II kwartet smyczkowy op. 56 (1927), IV Symfonia koncertująca op. 60 (1932), II koncert skrzypcowy op. 61 (1933). W czasie powstawania tych dzieł neoklasycyzm był najpopularniejszym kierunkiem na świecie. W każdym z tych utworów łączy Szymanowski elementy dawne i nowe. Pierwsze części każdego cyklu - nawiązanie do formy sonatowej. Obecność materiału ludowego: temat ronda (cz. III) symfonii koncertującej jest oberek, solo fortepianowe - mazurek, druga cz. II kwartetu - nawiązania do muzyki góralskiej.
Cechy stylu Szymanowskiego: zjawisko złożone i zróżnicowane, w którym przenikają się elementy ekspresjonizmu, impresjonizmu, neoklasycyzmu, żywotne wciąż echa romantycznej uczuciowości, a także indywidualne przymioty stylistyki tego kompozytora.
Zdaniem Chomińskiego:
„Przyjęty dotychczas podział jego twórczości na trzy okresy, usprawiedliwiony kryteriami stylistycznymi, zawiera w rzeczywistości dwie orientacje estetyczne. Jedna, starsza, wyrasta z tradycji muzyki XIX-wiecznej i ma swe oparcie w linii rozwojowej biegnącej od Beethovena do R. Straussa. Druga, młodsza, bierze swój początek w przemianach estetycznych dokonujących się w muzyce francuskiej i rosyjskiej na przełomie XIX i XX wieku, a których konsekwencje prowadzą do przemian stylistycznych u różnych kompozytorów”.
U Szymanowskiego zmiana orientacji następuje ok. 1914 roku, o czym świadczy korespondencja oraz działalność publicystyczna od 1920 roku.
Niezależnie jednak od pozostawania w orbicie wpływów innych twórców, zwłaszcza w początkowym okresie twórczości, utwory Szymanowskiego posiadają wyraźny, indywidualny rys. Często ceni się bardziej utwory z II i III okresu twórczości Szymanowskiego, pomijając dzieła z I okresu. Zdaniem Chomińskiego, takie utwory, jak II Sonata czy II Symfonia stanowią ważne ogniwo w rozwoju muzyki polskiej.
1
5