Cystersi, Sacer Ordo Cisterciensis

zakon mniszy założony 1098 we Francji przez św. Roberta z Molesmes, który, dążąc do odnowy życia klasztornego w duchu pierwotnej reguły św. Benedykta, opuścił wraz z grupą uczniów opactwo benedyktyńskie w Molesmes i w miejscowości Cîteaux (łac. Cistercium) koło Dijon utworzył nowy klasztor, podniesiony następnie do rangi opactwa. 1099 papież nakazał Robertowi powrót do Molesmes, przekazując kierowanie opactwem Alberykowi, który 1100 uzyskał opiekę Stolicy Apostolskiej nad zakonem i stworzył jego pierwszą regułę (wówczas prawdopodobnie cystersi zmienili habit z czarnego na biały lub szary z czarnym szkaplerzem).

Cystersów obowiązywała surowa asceza, wprowadzili proste pożywienie, znacznie uprościli liturgię, odrzucając zmiany wprowadzone w opactwie Cluny, a także zrezygnowali z wszelkich beneficjów, czynszów i monopoli feudalnych, podejmując pracę na roli, będącą od tej pory głównym źródłem ich utrzymania.

Do rozkwitu zakonu, który bardzo szybko stał się rzecznikiem interesów papiestwa, przyczynili się opat Stefan Harding (1109-34) oraz św. Bernard z Clairvaux, którzy 1112 wstąpili do zakonu. 1113-15 powstały protoopactwa La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimondo, które następnie dały początek nowym opactwom. 1134 cystersi posiadali ponad 70 opactw, 1153 już 345, pod koniec XIII w. prawie 700. Około 1120 powstało pierwsze żeńskie opactwo cysterek (do Polski sprowadzone zostały 1203 i osadzone w Trzebnicy).

1120 cystersi osiedlili się we Włoszech, 1123 w Niemczech, 1128 w Anglii, rozprzestrzeniając się w połowie XII w. na większość krajów Europy, także Polskę, gdzie do końca XIII w. założyli ok. 25 bogato uposażonych klasztorów (m.in. w: Brzeźnicy-Jędrzejowie, Sulejowie, Wąchocku, Koprzywnicy, Mogile, Łeknie, Lądzie, Lubiążu, Henrykowie, Kołbaczu, Oliwie).

Spośród cystersów wywodzili się papieże Eugeniusz III (1145-53), Benedykt XII (1334-42), liczni kardynałowie i biskupi. Mnisi cysterscy, wbrew pierwotnym założeniom zakonu, pełnili funkcje legatów papieskich, a sam zakon zwalczał katarów, popierał, a nawet organizował krucjaty, a także zakładał zakony rycerskie (alcantara, aviz,calatrava, templariusze) o cysterskiej regule i występował po stronie papiestwa w walce z cesarstwem (popierał papieży Innocentego II i Aleksandra III przeciwko Fryderykowi I Barbarossie).

Pierwotne dążenie do ubóstwa wpłynęło również na pewien ascetyzm wczesnej sztuki cystersów, zasady te szybko uległy jednak rozluźnieniu. Cystersi, jako jedni z pierwszych w Europie, zastosowali w swej architekturze elementy wczesnogotyckie, m.in. sklepienie krzyżowo-żebrowe oraz ostrołukowe arkady.

W XIII w. odeszli ponadto od ścisłej reguły ubóstwa, przyjmując liczne nadania ziemskie wraz z ludnością zależną. Rozwinęli rolnictwo (intensywnie uprawiali winną latorośl), ogrodnictwo, sadownictwo, a także hodowlę owiec i zwierząt pociągowych. Z czasem stracili na znaczeniu, a ich liczba zmniejszyła się. Próby powrotu do pierwotnej, zaostrzonej reguły, podejmowane w XVII w., doprowadziły ostatecznie do wyodrębnienia się zakonu trapistów.

SZLAK BURSZTYNOWY

Już w czasach starożytnych na obszarze śródziemnomorskim znano i bardzo ceniono "żółty kamień", czyli bursztyn będący zastygłą żywicą drzew sprzed milionów lat.

Z opisów starożytnych pisarzy rzymskich i greckich wynika, iż do Rzymu przywożono bursztyn z odległego kraju Lugiów i Wenedów leżącego nad Bałtykiem (wówczas nazywanym Oceanem Północnym). Były to tereny obecnej Polski. Początkowo Rzymianie wymieniali swe wyroby na ten cenny kamień za pośrednictwem ludów znad Dunaju, z czasem jednak organizowali samodzielne wyprawy.

Około 2000 lat temu miała miejsce jedna z pierwszych takich wypraw, a opisał ją w I w n.e. Pliniusz Starszy. Jej bohaterem był pewien Rzymianin, którego cesarz Neron (rządy w latach 54-68) wysłał poza granice Imperium ku niezbadanym wybrzeżom Bałytku, by ten przywiózł mu bursztynowy skarb. Tak też się stało, podróżnik sprowadził duże ilości tego drogocennego kamienia.

Wydarzenie to sprawiło, iż wielu kupców wyruszyło traktami prowadzącymi na północ, które wkrótce zapełniły się jucznymi zwierzętami i wozami. Przebieg tech szlaków handlowych odtworzyć można obecnie na podstawie znalezisk archeologicznych, np. we Wrocławiu odkryto skład zawierający ok. 1500 kg tego cennego kamienia pochodzący z I wieku przed Chrystusem. Droga ta rozpoczynała się w północnych Włoszech, w Akwilei, następnie przecinała Alpy, dolinę Dunaju, po czym zwykle w rejonie Bramy Morawskiej lub Kotliny Kłodzkiej wchodziła na obszar dzisiejszej Polski, skąd przez Opole docierała do Kalisza nad Prosną, a dalej nad morze, gdzieś między Gdańskiem a Królewcem.

Możliwa była również trasa wodna, rzekami. Na południe od Ebląga archeolodzy odkryli drewniane pomosty, których najprawdopodobnie (jak wynika z datowań) używano w czasach wpływów rzymskich do pokonywania podmokłych terenów.

Nie istniał jeden konkretny trakt zwany bursztynowym szlakiem. Hasło to należy raczej rozumieć jako kierunek wymiany handlowej.

Rzymianie, którzy wyruszali na północ po bursztyn zaopatrywali się w rozmaite towary na wymianę, które mogły spodobać się barbarzyńcom i pozwolić bezpiecznie wrócić do domu. Prócz pieniędzy były to wełny, skóry, wyroby metalowe, ceramika, ozdoby, tkaniny czy wino. Wyraźny rozkwit bursztynowego handlu nastąpił w II połowie II i III wieku naszej ery.

***************************************************************************

• W szerszym znaczeniu określenie powiązań handlowych pomiędzy europejskimi krajami basenu Morza Śródziemnego, a ziemiami leżącymi na południowym wybrzeżu Bałtyku.

• W znaczeniu węższym przebieg tras zorganizowanych wypraw po bursztyn, nasilonych od I w. naszej ery.

Początkowo bursztyn był przedmiotem wymiany handlowej, w której pośrednikami byli Celtowie. Pierwsze zorganizowane wyprawy po elektron odbywały się w V w. p.n.e.. Nie docierały one jednak do wybrzeży Bałtyku dokonując transakcji z celtyckimi pośrednikami. Dopiero po podboju terenów nad środkowym Dunajem, Rzymianie rozwinęli od I wieku n.e. handel bursztynem na dużą skalę, organizując kilkoma drogami wyprawy z Panonii nad Bałtyk, szczególnie do Sambii. Szczytowy rozwój tego handlu przypada na III w. a od połowy IV w. wymiana stopniowo zamierała. Głównym ośrodkiem handlu bursztynem na terenie imperium rzymskiego była Akwileja.

Dokładny przebieg szlaku nie został jednoznacznie określony. Wiadomo jedynie, że wiódł początkowo przez Bramę Morawską, następnie skręcał na północ i przez Śląsk oraz Kujawy z brodem przez Wisłę w Otłoczynie koło Torunia prowadził nad Bałtyk. Jego przebieg prawie dokładnie pokrywa się z dzisiejszą budowaną autostradą A1.

Jego warianty są rekonstruowane na podstawie wzmianek starożytnych pisarzy ale głównie poprzez wyniki badań archeologicznych. Szlak znaczą znaleziska rzymskich monet, wyroby z brązu, ceramika rzymska (terra sigillata) i skarby bursztynu. Na szlaku leżał z pewnością dzisiejszy Wrocław. Na terenie jego osiedla Partynice znaleziono w XIX w. duży skarb bursztynu pochodzący z I w. naszej ery, ważący około 500 kilogramów. Chociaż jak to w takich wypadkach bywa, niektórzy mówią o 2 750 kg.

Z dużym prawdopodobieństwem można zaryzykować twierdzenie, że główna nitka szlaku, poczynając od przełomu tysiącleci biegła z Wiednia (Vindobony) przez Brno, Kłodzko, Wrocław, Kalisz, Toruń, Świecie do stolicy bursztynu Gdańska

SZLAK KOPERNIKA

Mikołaj Kopernik - największy astronom świata, który "wstrzymał słońce, ruszył ziemię". Urodzony w 1473 roku w Toruniu, już w 1497 zostaje przyjęty do kapituły warmińskiej i za pośrednictwem pełnomocników obejmuje kanonikat fromborski. Jest z nim związany przez 46 lat aż do śmierci w roku 1543. Przebywa kolejno w Lidzbarku Warmińskim, Olsztynie oraz Fromborku.

Zamek w Lidzbarku - historyczna rezydencja biskupów warmińskich - wzniesiony w latach 1348 - 1400. Wśród wielu wybitnych osobistości, które rezydowały na zamku, wymienić należy biskupów, Jana Dantyszka - poetę, Marcina Kromera - historyka, Ignacego Krasickiego - poetę i pisarza, mecenasa sztuki, twórcę ogrodów w otoczeniu oranżerii. Obecnie Oddział Muzeum Warmii i Mazur.

Olsztyński Zamek był niegdyś siedzibą administratora dóbr Kapituły Warmińskiej. Tu w latach 1516 - 1521 urzędował Mikołaj Kopernik, prowadząc swe prace naukowe. Teraz to siedziba Muzeum Warmii i Mazur, gdzie wśród najcenniejszych eksponatów jest tablica sporządzona przez Kopernika do badania rzeczywistej długości roku. W Olsztynie przy Wysokiej Bramie bierze swój początek Szlak Kopernikowski. Nieopodal zamku znajduje się pomnik Wielkiego Astronoma.

Frombork od końca XIII wieku stanowił duchową stolicę Warmii i siedzibę kapituły warmińskiej. Kompleks Wzgórza Katedralnego zaliczany jest do najwyższej klasy zabytków. Najcenniejsze obiekty to archikatedra, największy kościół gotycki na Warmii, pałac biskupi, dzwonnica, kurie stanowiące rezydencje kanoników, liczne kurie zewnętrzne usytuowane, a także siedem pięknych pałacyków i Wieża Kopernika. Tu Kopernik ukończył i wydał swe największe dzieło "O obrotach ciał niebieskich", tu zmarł i został pochowany w 1543 roku. Jego grób odnaleziono latem 2005 roku. W byłym pałacu biskupim znalazło siedzibę Muzeum Kopernika.

Dziś wielu turystów przemierza szlak Kopernika pieszo, rowerami bądź samochodami. Na trasie obok miejsc upamiętniających życie i działalność Wielkiego Astronoma, odkryjemy wiele innych zabytków związanych z kulturą czy historią tej ziemi. Warto odwiedzić Braswałd - wieś warmińską położoną 8 km na północ od Olsztyna. W latach 1517 - 1518 Mikołaj Kopernik osiedlał tu chłopów. W roku 1896 urodziła się tu regionalna poetka i nauczycielka Maria Zientara-Malewska. W XIV wieku w związku z cudownym odnalezieniem Przenajświętszej Hostii zakopanej w ziemi, głośnym miejscem pielgrzymek stało się Glotowo koło Dobrego Miasta. W połowie XIV wieku powstało tu Sanktuarium Najświętszego Sakramentu. Obok kościoła wierni zbudowali kalwarię (1878 - ;1894), na wzór wzgórza pod Jerozolimą, przedstawiającą stacje drogi krzyżowej. Pieniężno - dawniej zwane Melzak malowniczo położone w pobliżu rzeki Wałszy. W gmachu Seminarium Duchownego Ojców Werbistów siedzibą ma Muzeum Misyjno-Etnograficzne, którego bogate zbiory są świadectwem misji w wielu krajach świata. Zapraszamy do wędrówki śladami Mikołaja Kopernika.

---