DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE
(1918-1939)
FILOZOFIA:
Intuicjonizm - kierunek, którego twórcą jest Henryk Bergson, który stwierdził, że nie rozum, intelekt, ale intuicja i instynkt są właściwymi narzędziami poznania świata. Za siłę rządzącą światem, uznał pęd życiowy - elan vital, który odczuwają ludzie szczególnie wrażliwi, zwłaszcza artyści.
Pragmatyzm - teoria Williama Jamesa, amerykańskiego filozofa i psychologa, który uważał, że wartość poznania zależy od tego na ile jest ono korzystne dla poznającego. Akcentował on względność ludzkiej wiedzy i oceniał jej wartość pod kątem przydatnościm czyli praktyczności.
Fenemenologia - Autor tej teorii (Edmund Husserl) stwierdzał to, co oczywiste, nie konstruował założeń ani hipotez. Fenomenolodzy dążyli do wyeliminowania wszelkich spekulacji filozoficznych, formułowali tylko jasne i oczywiste stwierdzenia. Polskim fenomenologiem był Roman Ingarden, który badał strukturę i sposób istnienia dzieła literackiego.
Behavioryzm - (fr. behaviour - zachowanie), zwolennicy tego kierunku wzorowali psychologię ludzi na psychologii zwierząt, na podstawie badań fizjologa rosyjskiego Iwana Pawłowa (prowadził on między innymi badania nad odruchami warunkowymi zachodzącymi u zwierząt, a ich wyniki wykorzystywał do badań psychologicznych człowieka).
Konstytucjonalizm - Twórcą jest Ernest Krestschmer. Zgodnie z tą teorią cechy charakteru i osobowości człowieka są zależne od właściwości budowy jego ciała. Kretschmer wyróżnił trzy typy psychiki, którym odpowiadają trzy typy budowy fizycznej.
Teoria archetypów Karola Gustawa Junga - podświadomość indywidualna, jest historyczną odmianą podświadomości społecznej ujawniającą się w mitach pierwotnych (archetypach), wspólnych wszystkim ludziom.
Psychoanaliza Zygmunta Freud'a - wyróżnił on w ludzkiej psychice „ono” (id), „ja” (ego) i „nadjaźń” (superego). Id to sfera popędów spychanych do podświadomości, ego jest świadomością kierującą zachowaniem jednostki, zaś superego to zespół norm stanowiących pewien system wyższych wartości.
KIERUNKI ARTYSTYCZNE:
Kubizm - kierunek w malarstwie, w którym obraz jest traktowany jako kompozycja brył, a wszystkie kształty jako formy geometryczne (Pablo Picasso, Georges Braque). W literaturze kubizm był reprezentowany przez Guillaume'a Apollinaire'a, w Polsce głównie przez Adama Ważyka. Cechy literackiego kubizmu to: odrzucenie logicznych zasad formułowania wypowiedzi, likwidacja związków przyczynowo-skutkowych, zestawienie luźnych, nie powiązanych ze sobą elementów.
Futuryzm - kierunek, którego założeniami były:
całkowite zerwanie z przeszłością, bunt przeciw tradycji
fascynacja techniką i urbanistyką, dążenie do oddania dynamiki
łączenie kultu cywilizacji z kultem prymitywizmu, fascynacja życiem ludzi pierwotnych
pochwała brutalności, przemocy, wojny
Dadaizm - jego twórcy głosili całkowity bezsens rzeczywistości, charakteryzował ich anarchiczny bunt i absolutna negacja. Ich utwory były zlepkiem, potokiem luźnych słów. Przedstawiciele: Tristan Tzara, Jean Cocteau
Nadrealizm - zwolennicy tego kierunku uważali, że artysta posługując się elementami natury, nie powinien jej naśladować. Uważali, że notowanie potoku luźnych skojarzeń sprzyja ujawnieniu głębszych pokładów psychiki
GRUPY LITERACKIE:
SKAMANDER: - Grupa poetów skupionych wokół czasopisma „Skamander”. Była to grupa bezprogramowa, ich poezja ewoluowala przez cały okres XX-lecia. Głosili kult życia, zachwyt jego biologicznymi aspektami, urokami codzienności, optymizm, witalizm.Bohaterem skamandrytów był przeciętny człowiek i jego przeżycia.
Julian Tuwim
„Do krytyków” - drwina z krytyków literackich
„Mieszkańcy” - dzień z życia mieszczan, bezowocność, brak filozofii działania
„Prośba o piosenkę” - prośba do Boga o dar siły przekazu poetyckiego
„Pogrzeb prezydenta Narutowicza”
„Rzecz Czarnoleska”
Jarosław Iwaszkiewicz
„Szczęście” - szczęście postrzegane przez pryzmat sztuki
„Prolog”
„Erotyk” - zmysłowe odczucia porównane do owoców
Kazimierz Wierzyński
„Pieśń w środku miasta” - prośba do Boga o uwolnienie ludzi od miast
„Skok o tyczce”
„Zielono mam w głowie”
„Ojczyzna chochołów”
Antoni Słonimski
„Niemcom”
„Rafael” - opis pracowni autora - znajdują się tam „Franciszek z Asyżu”, oraz „Rafael”
„Smutno mi, Boże”
Jan Lechoń
„Toast” - dbałość o formę poetycką, nawiązanie do dekadentyzmu i katastrofizmu.
„Pytasz co w moim życiu z wszystkich rzeczy główną” - śmierć i miłość
FUTURYŚCI: - Swoje poglądy wyrażali przede wszystkim w manifestach, publikacjach,
„jednodniufkach”,oraz wierszach. (manifest: „Nuż w bżuhu”). Zrywali oni z wszelkimi zasadani ortografii, realizowali hasło „słowa na wolności” domagając się odrzucenia reguł gramatycznych i składniowych. Organizowali liczne spotkania, imprezy publiczne, którym często towarzyszyły skandale i atmosfera sensacji obyczajowej.
Stanisław Młodożeniec
„Moskwa” - być „tu” gdzie dokonała się rewolucja, czy „tam” gdzie żyje jego naród
„Wiek XX” - tzw. „paplomania” w postaci zapisu telegraficznego, brak zasad
„Lato” - zabawa słowami o podobnym „dźwięku”, lato to radość, beztroska
Bruno Jasieński
„But w butonierce” - pogarda dla przeszłości
„Manifest w sprawie ortografii fonetycznej”
Tytus Czyżewski
„Pastorałki” - pisane gwarą podhalańską
AWANGARDA KRAKOWSKA: - artyści współpracujący z czasopismem „Zwrotnica”,
założonym przez Tadeusza Peipera w 1922r. w Krakowie. Głosili kult nowoczesnej cywilizacji, maszyny, techniki (słynne 3xM: Miasto, Masa, Maszyna), chcieli wyrazić dynamikę współczesnego im życia i cywilizacji. Postulowali ku przeobrażeniom języka i formy poetyckiej, aby odpowiadały one wrażliwości czytelników. Według awangardystów poeta to rzemieślnik słowa. Postulat tworzenia tzw. „kwiwalentnych uczuć”, w oparciu o nowoczesną metaforę.
Tadeusz Peiper
„Punkt wyjścia” - poezja powinna, być wspólna z miastem, nie powinna dotyczyć emocji.
„Miasto, masa, maszyna” - poezja to świadomy twór, nie natchnienie
„Metafora teraźniejszości” - wyższość metafory nad innymi srodkami artystycznymi
Jalu Kurek
„Pochwała nart” - wrażenia z jazdy na nartach
„O zmierzchu” - o życiu i o śmierci
Jan Brzękowski
„Walka”
„Striptease”
„Nieuk” - poeta sam nie jest pewien czy to co tworzy to poezja
Julian Przyboś
„Cieśle” - praca w tartaku - podm. lir. zachwyca się nią i opanowaniem materii
„Dachy” - podm. lir. zachwyca się cywilizacją i dynamiką miasta
„Parada śmierci” - nie pamięta się o zmarłych na wojnie, ale o tych co przeżyli
Bolesław Leśmian
„Dziewczyna” - w formie ballady; 12 braci; mur
„Śmigrobek” - postać fantastyczna, życie nie umiera nigdy, zmienia postać
„Łąka” - kult natury, związek z człowiekiem
„Dusiołek”
„W malinowym chruśniaku” - erotyk
„Urszula Kochanowska” - Urszula w niebie, brak rodziców w raju...
Leopold Staff
„Poeta” - rola poezji i poety - oryginalność, odmienność
„Wysokie drzewa” - inspiracje przyrodą, franciszkanizmem
„Ars poetica” - program poetycki, przelotne chwile, prostota poezji
Kazimiera Iłłakowiczówna
„Połów” - fascynacja codziennością, zwyczajnością
„Powrót” - podm. lir. stwierdza, że wraca „do prostych rzeczy”
„Nieświęta męka” - opisuje swoje cierpienie, które jest i tak błahe z cierpieniem Chrystusa
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
„Miłość” - można żyć, bez miłości, ale co to za życie?
„Dom na modrzewiu” - marzenie o domu na modrzewiu
Władysław Broniewski
„Łódź” - przedstawione warunki pracy w Łodzi, podm. lir. domaga się poprawy
„Na śmierć rewolucjonisty” - więzień idzie na rozstrzelanie „za kraj”
„Bagnet na broń”
Józef Czechowicz
„Na wsi” - arkadyjska wieś, ale także zagrożenie nadchodzącej zagłady
„Przez kresu” - podróż, jakby we śnie ilustrująca życie; nuda
„Żal” - katastrofizm, relacja ze „spaceru po świecie”, uczucie lęku, zagłady
PROZA:
Stanisław Żeromski
„Przedwiośnie”: Cezary Baryka, Seweryn Baryka (ojciec), Jadwiga Barykowa, Szymon Gajowiec (przyjaciel Jadwigi z młodości), Hipolit Wielosławski (dziedzic Nawłoci), Ksiądz Anastazy, Karolina Szarłatowiczówna (siostra cioteczna Hipolita), Laura Kościenicka, Władysław Barwicki, Wanda Okszyńska, Antoni Lulek
Zofia Nałkowska
„Granica”: Zenon Ziembiewicz, Justyna Bogutówna, Elżbieta Biecka, Żańcia i Walerian Ziembiewicz, Pani i Pan Niewieski, Cecylia Kolichowska, Karol Wąbrowski
Bruna Schulz
„Sklepy cynamonowe”
Witold Gombrowicz
„Ferdydurke”: Józio Kowalski, Pimko, Miętalski (Miętus), Pylszczkiewicz (Syfon), Zuta Młodziakówna, pani Młodziakowa, inżynier Wiktor Młodziak, pani Hurlecka
Stanisław Ignacy Witkiewicz
„Szewcy”: Sajetan Tempe, Księżna Irina Wsiewołodna Zbereźnicka-Podberezka, prokurator Robert Scurvy, Czeladnicy (I - Józek, II - Jędrek), Lokaj księżnej - Fierdusieńko, Hiper-Robociarz, Dwóch dygnitarzy, Józef Tempe, Chłopi, Chochoł, Strażnik, Dziarscy chłopcy, Gnębon Puczymorda
Franz Kafka
„Proces”: Józef K.
Opracowanie: Mateusz Chłodnicki