Zestawy ról, zestawy statusów społecznych i sekwencje statusów społecznych w czasie - Robert K. Merton

1. Status i rola społeczna jako kluczowe pojęcia, stanowiące punkt wyjścia dla analizy struktury społecznej.

2. Odwołanie się do podejścia R. Lintona i jego rozumienia powyższych pojęć:

• Status społeczny - pozycja zajmowana przez określone jednostki w systemie społecznym;

• Rola - odtworzenie w zachowaniach oczekiwań, które społeczeństwo przypisuje tej pozycji.

Główne założenie:

KAŻDEMU STATUSOWI PRZYPISANA JEST ODRĘBNA ROLA.

3. Punktem wyjścia rozważań podjętych przez Mertona - odrzucenie założenia Lintona i wniosek:

PODSTAWOWĄ CECHĄ STRUKTURY SPOŁECZNEJ JEST FAKT, ŻE Z KAŻDYM STATUSEM SPOŁECZNYM WIĄŻE SIĘ NIE JEDNA, ALE CAŁY SZEREG RÓL.

4. Zestaw ról - zespół zależności w rolach przypisywanych jednostce ze względu na zajmowany przez nią status społeczny.

5. Określone zestawy ról odpowiadają każdemu statusowi społecznemu, a konfiguracja statusów charakterystyczna dla danej jednostki to zestaw statusów.

6. Zestaw statusów charakterystyczny dla jednostki jest zmienny w czasie, a czasowe następstwo statusów (oraz przypisanych im ról społecznych), jeśli ma charakter zmian systematycznych, układa się w sekwencje zestawów statusów społecznych i zestawów ról.

Struktura społeczna

zestawy ról sekwencje statusów

zestawy statusów

7. Podstawowe źródło zakłóceń w zestawie ról: SYTUACJA STRUKTURALNA w danym momencie, gdzie partnerzy ról jednostki są odmiennie ulokowani w strukturze, a co za tym idzie mają ODMIENNE NIŻ dana jednostka WARTOŚCI I OCZEKIWANIA

8. Dlaczego więc struktura jest względnie trwała i nie ulega rozpadowi????????

Możliwość wystąpienia takich zakłóceń jest danym implicite założeniem struktury, ale istnieją mechanizmy społeczne, zapewniające pewien stopień zgodności między rolami w zestawach ról:

• Zróżnicowanie zaangażowania w rolę wśród osób objętych zestawem ról: różny stopień nasilenia oczekiwań związanych z rolą, płynących od ludzi objętych danym zestawem ról,

• Zróżnicowanie władzy osób objętych zestawem ról: mechanizm ten opiera się na zjawisku podziału władzy. Jednostki poddane sprzecznym oczekiwaniom ze strony partnerów zestawu ról, nawet, jeśli posiadają mniejszą niż owi partnerzy władzę, mogą tworzyć koalicje władzy i działać wedle swej woli niezależnie od nacisków tych partnerów.

• Ochrona zachowań związanych z rolą przed obserwowalnością ze strony partnerów zestawu ról: fakt, że jednostka nie ze wszystkimi utrzymuje bezpośrednie interakcje, przez co nie wszystkie osoby objęte zestawem ról mogą obserwować jej zachowania, zmniejsza skuteczność kontroli i pozwala jej realizować działania niezgodne z oczekiwaniami niektórych partnerów zestawu ról bez napięcia.

• Zapewnienie obserwowalności konfliktu żądań stawianych ludziom zajmującym dany status: kiedy partnerzy zestawu ról są świadomi, że ich żądania wobec ludzi zajmujących konkretny status są nie do pogodzenia, do nich będzie należało rozwiązanie tych sprzeczności.

• Społeczne poparcie ze strony ludzi zajmujących podobne statusy i mających podobne trudności związane z niespójnym wewnętrznie zestawem ról: ludzie zajmujący ten sam status mają zapewne te same doświadczenia w stawianiu czoła sprzecznym oczekiwaniom odnośnie roli ze strony osób objętych zestawem ról.

• Ograniczenie zestawu ról, rozpad układu zależności w rolach: jest to rozwiązanie skrajne. Jednostki będące adresatami sprzecznych oczekiwań zrywają pewne zależności, aż do pozostawienia tych, które łączy zgodność oczekiwań odnośnie roli.

7. Każdemu statusowi odpowiada zestaw ról zależności istnieją także między partnerami zestawu ról ludzie objęci zestawem ról mogą posiadać różne oczekiwania odnośnie zachowań jednostki o określonym statusie stwarza to konieczność uzgodnienia tych różnorodnych oczekiwań uruchamia to zazwyczaj jeden mechanizm społeczny służący osłabieniu konfliktu ról nawet działanie tych mechanizmów może być niewystarczające, co prowadzi do trwale pozostającego w zestawie ról konfliktu, który przeszkadza w sprawnym wykonywaniu ról przez jednostkę (najczęstsza sytuacja).

8. Jednostki różnią się co do liczby i złożoności statusów społecznych składających się na zastawy zajmowanych statusów, więc socjalizacja w jednych statusach może ułatwiać lub utrudniać spełnianie wymogów innych statusów. Istnieją procesy przeciwdziałające komplikacjom związanym ze złożonymi zestawami statusów:

• Fakt, że ludzie zdają sobie sprawę, że jednostki zajmują więcej niż jeden status łagodzi i modyfikuje żądania i oczekiwania ze strony partnerów zestawu ról.

• Fakt istnienia zgody co do względnej ważności sprzecznych zobowiązań, przypisanych statusowi osłabia wewnętrzny konflikt decyzji ludzi zajmujących dany status i ułatwia przystosowanie osób objętych zestawem ról.

• Fakt, że istnieją konflikty zobowiązań zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się nowych norm, które regulują takie sytuacje.

• Fakt istnienia sekwencji statusów osiągniętych i procesu autoselekcji, (który jest zwiększany przez wewnętrzną spójność zestawu statusów w określonym momencie) obniża prawdopodobieństwo przypadkowego zestawu statusów, wartości zinternalizowane przez ludzi zajmujących poprzednio statusy dominujące powodują, iż nie są oni skłonni do zajmowania statusów, z którymi związane są wartości niezgodne z ich własnymi.

*statusy neutralne - istnieje niewielkie prawdopodobieństwo, by wartości i zobowiązania poszczególnych statusów objętych danym zestawem okazały się konfliktowe, schemat statusów neutralnych zapewnia pewien stopień zmienności zestawów statusów nie powodując konfliktów między nimi.

TEORIA NAPIĘCIA W ROLI - William Goode:

1. Napięcie w roli - poczucie trudności w wypełnianiu zobowiązań związanych z rolą. Jednostka próbuje redukować to napięcie w nieustannym procesie selekcji między alternatywnymi wzorami zachowań.

2. Pojęcie roli ma charakter funkcjonalny, gdyż łączy, pośredniczy między obserwowalnym zachowaniem społecznym a abstrakcyjną strukturą społeczną.

3. Elementy, które według Goode'a należałoby uwzględnić w teoretycznej wizji społeczeństwa, (w której ład społeczny jest uzależniony zarówno od normatywnej zgodności między członkami społeczeństwa, jak i w obrębie systemów normatywnych charakterystycznych dla danej jednostki - „zewnętrzny i wewnętrzny” konsensus normatywny):

• Niektóre jednostki nie akceptują kluczowych dla społeczeństwa wartości.

• Jednostki różnią się emocjonalnym zaangażowaniem wobec wartości.

• To normatywne zaangażowanie koreluje z klasą, warstwą i innymi cechami pozycji społecznej.

• Pomimo akceptowania wartości, niektóre jednostki w głębi duszy przywiązane są do innych (nawet przeciwstawnych wartości)

• Internalizacja wartości nie zawsze jest powiązana z przestrzeganiem reguł: zaangażowanie bez konformizmu lub konformizm bez akceptacji wartości.

• Wartości mogą się zmieniać razem ze zmianą pozycji.

• Wartości każdej jednostki mogą wchodzić w konflikt.

Ponieważ każda jednostka ma specyficzny zestaw oczekiwań związanych z rolą, porządek społeczny nie może dostarczyć generalnych dyrektyw rozwiązań dla wszystkich decyzji podjętych w obrębie roli, jej chęć sprostania wszystkim oczekiwaniom może doprowadzić do napięć związanych z odgrywaniem roli:

• przyczyną chęci sprostania przez jednostkę tym oczekiwaniom jest teoremat integracji instytucjonalnej - dążenie jednostki do realizacji zadań koniecznych dla przetrwania społeczeństwa. Są jednak wyjątki, jednostki, które bądź przez czynniki wewnętrzne (osobowość) bądź zewnętrzne (sytuacja) nie są w stanie sprostać wymogom roli.

4. Rodzaje napięć w roli:

• wypełnianie zobowiązań roli jest często określone: istnieje wymóg spełnienia oczekiwań związanych z rolą w konkretnym miejscu i czasie;

• ponieważ jednostka odgrywa różne role jednocześnie, może spotkać się ze sprzecznymi oczekiwaniami;

• szereg czynności i obowiązków związanych z wypełnianiem roli również może się okazać wewnętrznie niespójny;

Napięcie w roli jest czymś NATURALNYM, jednostka nie może, bowiem w satysfakcjonujący sposób wypełnić wszystkich oczekiwań, płynących od wszystkich partnerów sieci ról.

Celem jednostki ma być więc obniżenie napięcia w systemie przez odpowiednią manipulację i alokację energii i zdolności.

Dwa rodzaje technik redukujących napięcie w roli:

I. Manipulacja strukturą pełnionych ról (decyzja o tym czy jednostka zainicjuje czy przerwie relacje w obrębie roli):

a) kontekstualizacja - jednostka z jednej strony formułuje oczekiwania pod adresem innych, a jednocześnie nie przywiązuje znaczenia do roszczeń drugiej strony;

b) delegacja obowiązków - jeżeli wypełnianie oczekiwań związanych z jedną rolą wydaje się jednostce nie współgrać z oczekiwaniami związanymi z inną rolą, może ona przekazać te obowiązki innej osobie;

c) zerwanie relacji związanej z odgrywaniem roli: może to się okazać jednak bardzo trudne ze względu na to, że wiele z tych obowiązków wynika z zajmowanej pozycji i istnieje pokusa podtrzymania interakcji dla utrzymania dotychczasowego wyobrażenia i obrazu siebie;

d) rozwinięcie relacji w obrębie roli: jednostka do istniejących relacji może dodać nowe, które niejako zwolnią ją z wypełniania obowiązków wynikających ze starych relacji, poza tym nowe relacje mogą ułatwiać radzenie sobie w relacjach w innych rolach;

e) przeszkody w nieograniczonym poszerzaniu zespołu ról: po początkowym spadku napięcie zaczyna wzrastać, wzrost liczby odgrywanych ról jest szybszy niż napływ nagród od partnerów dotychczasowych ról;

f) ochrona przed niepożądanym wejściem w relacje z innymi: jednostka powstrzymuje innych od inicjowania a nawet podtrzymywania relacji w obrębie roli.

II. Określanie albo wypełnianie warunków roli (związane z tym czy jednostka podejmie relacje związane z rolą czy też nie):

a) ujęcie relacji w roli jako transakcji lub „przetargu”: analogia do działań ekonomicznych, jednostka musi ograniczone zasoby rozmieścić tak, aby móc realizować alternatywne cele, musi analizować alternatywne napięcia w pełnieniu ról oraz kalkulować potencjalne koszty różnych żądań kierowanych w jej stronę; celem jest zminimalizowanie tych kosztów,

- napięcie wynika z presji partnerów, jeśli poświęcamy więcej czasu i wysiłku powinnościom, przy których nie było to konieczne (z punktu widzenia partnerów jak i jednostki);

- napięcie wynika z faktu, że ogólna koszty i zasoby są zbyt wysokie z uwagi na wartość przypisaną odgrywaniu danej roli.

b) określanie wartości w procesie negocjacji: poziom zaangażowania w odgrywanie roli jest wypadkową trzech czynników: gotowości do dalszego odgrywania roli, oceny co do spodziewanych reakcji partnera na własne działania oraz aprobaty lub dezaprobaty otoczenia i ważnych grup odniesienia, władza i inne zasoby partnera mają wpływ na zachowanie jednostki, ponieważ pozwalają partnerowi nakładać na nią nagrody i kary.

c) ograniczenia w „swobodnym negocjowaniu roli”: jeśli jednostka lub jej partner potrafią zmusić drugiego do szczególnie dużego zaangażowania w odgrywanie roli, to osoby trzecie mogą wpływać na nich, by powrócili do zrównoważonego układu - te presje stanowią przesłanie dla jednostki i jej partnera, że sposób wypełniania przez nich swych zobowiązań, może mieć negatywne lub pozytywne skutki dla powiązanych z nimi osób. Aby osoby trzecie miały wartość perswazyjną muszą stanowić grupę odniesienia bądź całe społeczeństwo.

---