Piotr Sztompka, „Pojęcie struktury społecznej. Próba uogólnienia”
Struktura społeczna bywa rozumiana jako:
1. organizacja stosunków społecznych
2. określona artykulacja, uporządkowane ułożenie części
3. spójne, mniej lub bardziej trwałe regularności
4. wzór, to znaczy obserwowalna jedność działania czy funkcjonowania
5. istotne, głębokie, leżące u podstaw uwarunkowania
6. właściwości bardziej fundamentalne niż inne powierzchniowe cechy
7. uporządkowanie elementów, które determinuje większość zróżnicowania w danej dziedzinie zjawisk
8. relacje między grupami i jednostkami, które znajdują wyraz w ich zachowaniu
Cztery idee stanowią fundament pojęcia struktury:
- idea relacji, zależności, stosunków pomiędzy elementami (centralna dla definicji 1 i 2)
- idea regularności, prawidłowości, powtarzalności, trwałości (centralna dla definicji 3 i 4)
- idea głębokiego, ukrytego, fundamentalnego, istotnego wymiaru (centralna dla definicji 5 i 6)
- idea determinującego, wyznaczającego, kontrolującego wpływu wobec zjawisk empirycznych (centralna dla definicji 7 i 8)
Uwzględniając wszystkie cztery idee w definicji syntetycznej, powiedzieć można, że struktura to ukryta sieć trwałych i regularnych powiązań między składnikami jakiejś dziedziny rzeczywistości, która istotnie wpływa na przebieg obserwowanych zjawisk w tej dziedzinie.
Życie społeczne a struktura społeczna
Struktura społeczna wymaga abstrakcji, co jest możliwe, dopiero gdy ludzi potraktujemy analitycznie, poprzez jakieś ich aspekty, przekroje, cząstkowe wymiary. W takim sensie, aby zrozumieć człowieka, trzeba wyjść poza narzucające się, potoczne ujmowanie człowieka; aby zrozumieć społeczeństwo, trzeba porzucić potoczną wizję zbioru ludzi, prostej wielości osób.
Pojęcie struktury jest abstrakcyjne nie tylko z uwagi na abstrakcyjny charakter relacji między elementami, ale i na abstrakcyjny charakter samych elementów. Jest kategorią teoretyczną postulowaną jako fundament, ukryta baza obserwowalnego doświadczenia ludzkiego, toczącego się na powierzchni konkretnego życia społecznego - tego wszystkiego, co ludzie robią, co myślą, do czego dążą, o co walczą. Jest kategorią teoretyczną postulowaną po to i tylko po to, aby życie społeczne wyjaśnić. Życie społeczne przeciwstawiamy strukturze społecznej. Życie społeczne to kategoria opisowa, empiryczna, konkretna.
Życie społeczne to warstwa powierzchniowa, jawna rzeczywistości społecznej, a struktura społeczna to warstwa głębinowa, ukryta społecznego świata.
Cztery wymiary struktury społecznej
Strukturę społeczną przedstawiamy jako złożoną, ale i zintegrowaną całość czterowymiarową.
Pierwszy wymiar struktury społecznej to ten, który znajdował się w centrum zainteresowania Emile'a Durkheima, a potem klasycznej szkoły funkcjonalnej. Jest to wymiar normatywny: powiązana charakterystyczna dla danej zbiorowości sieć norm, wartości i instytucji. Zewnętrzne, zobiektywizowane i przymuszające wobec poszczególnych członków społeczeństwa fakty społeczne tłumaczyć miały rzeczywiste, konkretne działania ludzi. Dlatego struktura normatywna jest bez wątpienia najgłębiej i najwszechstronniej zbadanym wymiarem struktury społecznej.
Drugi wymiar struktury to ten, który ma centralne znaczenie dla fenomenologów społecznych (M. Scheler, A. Schutz). Jest to wymiar idealny: powiązana i rozpowszechniona w danej zbiorowości sieć idei, przekonań, poglądów, wizji. W odróżnieniu od norm i wartości, nie mają one charakteru powinnościowego, lecz kategoryczny, stwierdzający. Przekonania takie, niezależnie od tego czy są prawdziwe, czy fałszywe, tworzą swoisty dla danego społeczeństwa horyzont myślowy istotnie wpływający na podejmowane przez ludzi działania. Szczególne znaczenie mają tu przekonania na temat swojego własnego społeczeństwa i własnego w nim miejsca, czyli inaczej - społeczna samoświadomość.
Trzeci wymiar struktury społecznej poddał wnikliwej analizie Georg Simmel. Chodzi tu o wymiar interakcyjny (inaczej organizacyjny): powiązaną i typową dla danej zbiorowości wzajemnie ukierunkowanych i zorientowanych działań. Kształt, forma, „geometria” kanałów i powiązań interakcyjnych, zobiektywizowana, zewnętrzna wobec poszczególnych jednostek, w istotnej mierze wpływa na szansę podjęcia przez nie konkretnych interakcji. Struktura interakcyjna determinuje więc w znacznym stopniu czy, z kim lub wobec kogo członkowie społeczeństwa podejmą działania.
Czwarty i ostatni wymiar struktury znalazł się w centrum badań Karola Marksa i Maxa Webera, a potem całej plejady badaczy klas, uwarstwienia i władzy. Jest to wymiar zróżnicowanych i powiązanych interesów (lub inaczej szans życiowych), a więc rozkład dostępu do dóbr społecznie uznanych za pożądane (bogactwa, władzy, prestiżu, wiedzy). Fascynująca właściwość tego wymiaru struktury polega na tym, że z logicznej konieczności generuje on hierarchiczne nierówności między ludźmi, a także wynikające stąd konflikty społeczne.
Te cztery wymiary struktury społecznej - normatywny, idealny, interakcyjny i interesów - pozostają we wzajemnych, ścisłym powiązaniu. Ujęcie struktury jako wielowymiarowej i międzywymiarowo powiązanej każe traktować każde wyjaśnienie odwołujące się do pojedynczego tylko wymiaru jako nieprawomocne.
I tak, wadliwe będzie wyjaśnienie, w którym konkretne podejmowane przez ludzi działania traktowane będą tylko jako:
- przestrzeganie norm i wartości (skrzywienie normatywistyczne)
- wcielanie w życie przekonań (skrzywienie idealistyczne)
- wykorzystywanie opcji interakcyjnych (skrzywienie behawiorystyczne)
- realizowanie typowych interesów (skrzywienie materialistyczne)
Adekwatne wyjaśnienie wymaga uwzględnienia wszystkich wymiarów i to nie osobno, nie „po kolei”, lecz syntetycznie, w ich równoczesnej, wielokierunkowej interferencji. Nazwijmy to dyrektywą wielowymiarowego wyjaśnienia strukturalnego.
Struktura społeczna z perspektywy jednostki
Strukturalna perspektywa narzuca szczególny sposób widzenia jednostki. Od powstania socjologii towarzyszy jej przekonanie, że socjologiczny obraz człowieka jest swoisty i różny od obrazu kreślonego przez psychologię czy inne nauki. W nowoczesnym języku powiemy, że jednostka jest tu charakteryzowana przez jej miejsce w strukturze społecznej. Ten socjologiczny aspekt człowieka wyabstrahowany od innych, oczywiście ważnych, ale przez socjologa prawomocnie pomijanych aspektów składających się na pełną, z krwi i kości „osobę” bywa określany jako pozycja społeczna. Poprzez swoją szczególną pozycję jednostka jest niejako zakotwiczona w sieci strukturalnej, otacza ją swoista wiązka relacji strukturalnych.
Wokół każdej pozycji skupiają się elementy wszystkich czterech wymiarów. I tak, z każdą pozycją wiąże się właściwy jej tylko zestaw norm i wartości: pewien fragment struktury normatywnej. Socjologia ma na to od dawna dobre określenie - rola społeczna.
Z każdą pozycją wiąże się swoisty zestaw poglądów, przekonań, nawyków myślowych, stereotypów; pewien fragment struktury idealnej. Proponujemy tu określenie - mentalność pozycyjna.
Po trzecie, każdą pozycję otacza swoista wiązka kanałów, torów interakcyjnych otwierających możliwość kontaktów z innymi; pewien fragment struktury interakcyjnej. Proponujemy tu określenie - opcje interakcyjne.
Po czwarte, każda pozycja otwiera dostęp do swoistej puli dóbr, środków, wartości społecznie cenionych. Dla określenia tego nierównego, hierarchicznie zróżnicowanego dostępu proponujemy zarezerwować termin status społeczny.
Socjologiczne wyjaśnienie tego, co jednostka robi, co myśli, do czego dąży, wymaga zawsze odwołania się do pozycji, którą zajmuje w społeczeństwie, do jej lokalizacji w obrębie struktury społecznej, a tym samym przywołania w eksplanansie czterech strukturalnych korelatów pozycji: roli, mentalności, opcji i statusu. Nie wystarczy uwzględnić w eksplanansie jednego tylko, pojedynczego wymiaru struktury.
Kolejne przybliżenie: bez założeń upraszczających
Dotychczasowa analiza struktury społecznej, zarówno w ujęciu całościowym, jako atrybutu społeczeństwa, jak i w ujęciu cząstkowym, jako otoczki pozycji społecznej, prowadzona była przy kilku upraszczających założeniach. Pierwsze, to założenie jednolitości i spójności struktury. W płaszczyźnie całościowej oznacza, że pomiędzy poszczególnymi wymiarami struktury grupy, zbiorowości, społeczeństwa nie występują sprzeczności. A w płaszczyźnie jednostkowej założenie to oznacza, że związane z zajmowanymi pozycjami powinności ludzi zgadzają się z ich przekonaniami, te z kolei z ich szansami działania, a wszystko to razem z interesami. Elementarna znajomość życia społecznego nakazuje odrzucić do założenie jako całkowicie nierealne, bo struktura społeczna jest heterogeniczna i przeniknięta rozmaitymi sprzecznościami.
Drugie upraszczające założenie przyjmuje, że ludzie są poddawani oddziaływaniu jednej tylko całościowej, choć wewnętrznie wielowymiarowej i nieraz wewnętrznie sprzecznej, struktury. Tymczasem dobrze znany socjologom fenomen „grup odniesienia”, „aspiracji” czy „socjalizacji antycypującej” sprawia, że często jednostka jest związana - realnie czy przynajmniej intencjonalnie - z dwoma lub więcej całościowymi strukturami. Będąc członkiem jakiejś zbiorowości (grupy, społeczności, społeczeństwa), orientuje się także na inne. Zajmując jakąś pozycję, przyjmuje za swoje także te normy, wartości czy idee, które typowe są dla innej pozycji.
Trzecie upraszczające założenie uznaje, że jednostka zajmuje tylko jedną pozycję społeczną. W istocie mamy zawsze do czynienia ze zbiorem pozycji. Nie dość tego, że każdą z nich wiąże różny od innych fragment struktury, ale co więcej, związane z tymi pozycjami zbiory oczekiwań normatywnych, typowych przekonań, charakterystycznych kierunków interakcji i swoistych interesów mogą być ze sobą sprzeczne.
Modele wyjaśniania strukturalnego