1. Społeczeństwo to zbiorowość jakoś powiązanych ze sobą w „przestrzeni między ludzkiej” jednostek, która nieustannie się zmienia, przekształca, żyje. Czynnik który wprawia społeczeństwo w nieusttanny ruch to aktywność ludzi.

Zachowanie to forma aktywności ludzkiej, zewnętrznie obserwowalna, sprowadzana do pewnych, obserwowalna zewnętrznie.

Behawioryzm – sprowadza życie społeczne do elementarnych zachowań ludzkich; zauważają, że pewne prawidłowości zachowania są identyczne, uczenie się

instrumentalnie – powtarzanie takich zachowań, które przynoszą przyjemność,powstrzymywanie się od tych, które przynoszą przykrość.Człowieka nie da się określić tylko przez jego zachowanie, no bo jak te same ruchyfizyczne czy zewnętrznie podobne sytuacje mogą być zupełnie czymś innym lub zupełnieinne ruchy fizyczne czy zewnętrznie odmienne sytuacje mogą być w istocie tym samym.

George C. Homans:

• interakcje to najmniejszy element, na który można rozłożyć życie społeczne,polega na wzajemnej wymianie nagród i kar pomiędzy uczestniczącymi jednostkami.

• koszty interakcji to nagrody, które jednostka może uzyskać, gdy podejmnie działanie alternatywne, oraz te kary, których uniknęłaby nie wchodząc w daną interakcje

• wzmocnienia pierwotne to nagrody i kary uwarunkowane biologicznie i psychologicznie, np. bół

• wzmocnienia wtórne – ich sens jest zdefiniowany kulturowo, np. order

• wzmocnienia ugoólnione – stanowią uniwersalną walutę, np. prestiż

• zachowania na poziomie subinstytuconalnym – bezpośrednio między partnerami oraz na poziomie instytucjonalnym – występują złożone łąńcuchy upośrednionych interakcji, których elementy mogą być w ogóle niedostrzegalne przez uczestników, np. operacje bankowe

• 5 podstawowych praw interakcji: 1) jednostka częściej podejmuje działanie, które jest nagradzane 2)jednostka stara się znów znaleźć w sytuacji, w której już kiedyś była nagrodzona, 3) im większa wartość nagrody, tymczęstsze działanie, 4)im częściej otrzymuje daną nagrodę, tym mniejszą ma ona dla niej wartość, 5)gdy uzyska nagrodę lub uniknie kary jednostka jest

zadowolona

• zadanie socjologii: wyjaśnienie zjawisk społ poprzez interakcje, musi wzorować się na naukach przyrodniczych, doświadczalna empirycznie

Działanie

Działanie to zachowanie wyposażone w sens, znaczenie, np. modlenie się, pracowanie, uczenie się. Znaczanie jest nadane przez jednostkę działającą. Znaczenie związane z jakimiś zamiarami, celami, powodami, racjami to znaczenie

intencjonalne/motywacyjne/psychologiczne. To to, co znajduje się w głowie jednostki, można więc wnioskować o nim, tylko z obserwowalnych wskaźników: (wg Maxa Werbera)

rozumienie bezpośrednie (gdy wskaźniki mówią dużo, np. biegacz na stadionie olimpijskim) i rozumienie pośrednie (gdy nie jesteśmy pewni w 100%, dlaczego ktoś zachowuje się w dany sposób – działanie może być mniej oczywiste lub zupełnie nieprzejrzyste).Gdy mamy wątpliwość dlaczego ktoś działa w dany sposób możemy mu się zapytać o przyczynę. Zakładamy wtedy, że każdy rozumie sens własnych działań i że powie nam prawdę.

Problemy: działania podświadome, z których rzeczywistego znaczenia ludzie nie zdają sobie sprawy; ludzie często nie ujawniają rzeczywistego sensu działań, kłamią; działania psychologiczne mogą mieć wiele warstw (proste działanie może wiązać ze złożonym systemem sensów)

Znaczenie wspólnie uznane, czyli nadane przez całą zbiorowość. Wramach jednej zbiorowości, w któ®ej znaczenia są takie same, można bez kłopotu zrozumieć, co robią inni i czego ode mnie oczekują. Inna zbiorowość = zdziwienie, brak zrozumienia działania.

Znaczenie kulturowe to znaczenie nadawane przez zbiorowość, wspólne dla tej zbiorowości, różne od znaczeń przyjmoanych w innych zbiorowościach.

Wielowarstwowe systemy znaczeń – tworzą je rozbudowane znaczenia kulturowe. Najbardziej skomplikowanym, rozbudowanym, wielowarstwowym stystemem jest język. Jest ważny, ponieważ istotą człowieczeństwa jest komunikowanie się. Język to system znaczeń przypisane do dźwięków emitowanych przez człowieka podzielany w danej zbiorowości.

Florian Znaniecki

• kulturalizm: socjologia to nauka o kulturze, swoistej domenie świata odrębnej od przyrody, ale także świadomości jednostkowych. Istota kultury – zobiektywizowane wartości. Działanie to zawsze wartość dla kogoś. Dlatego w badaniach niezbędny wspólczynnik humanistyczny, sprzyja temu analiza dokumentów osobostych (listy, pamiętniki) – analiza z Thomasem

• główny składnik życia społ to czynności społ, zachowania skierowane ku innym ludziom i regulowane przez reguły społ (tworzą porządek społ); z nich wyłaniają się złożone i trwalsz systemy społ-kult (role, stosunki społ), realizują

się tendencje do działania czyli postawy. Życie społ wiecznie zmienne i płynne.

• zainteresowanie nauką – rozróżnienie wielu ról pełnionych przez uczonych,formy systemów naukowych.

Czynności społeczne

Czynności społeczne to działania skierowane ku innym ludziom, np. mówienie. Mogą być wychowawcze, edukacyjne, zabawowe, władcze. Wyrażają się w pytaniach, pouczeniach, prośbach, rozkazach. Adresaci bezpośredni – ziedentyfikowani jako konkretne osoby, współobecni w jednym miejscu lub odlegli w przestrzeni (list) lub anonimowi adresaci, mniej (np. podczas wykładu) lub bardziej (wykład w TV, adresaci nieobecni w tej samej przestrzeni). Czynności kompozytorów, malarzy, rzeźbiarzy są podejmowane bez jasno skrystalizowanego, potencjalnego odbiorcy.

Max Weber

• głosił odrębność socjologii od nauk przyrodniczych – decydują o tym znaczenia działań ludzkich. Potrzeba ich zrozumienia, poprzez interpretacje znaczeń motywacyjnych (zw. z jednostką działającą) oraz kulturowych (podzielna przez całą zbiorowośc). Zrozumienie (Verstehen) jest możliwe, ponieważ działania są racjonalne, do tego potrzebne empatia (dz. afektywne) i pamięć historyczna(dz. tradycyjne)

• z działań ludzkich wyłaniają się trwalsze struktury, np. władza. Przemoc ->autorytet (akceptacja przez podwładnych). Legitymizacja władzy – prawo,tradycja, charyzma. Biurokracja

• kapitalizm – źródła w etyce protestanckiej.

• historia jest produktem ludzkich decyzji, wyborów.

Działania społeczne

Działania społeczne (Max Weber), uwzględnia się w nich aktualne lub potencjalnereakcje innych i według tego kształtuje się własne działania. Adresat pojawia się jakopartner, istota reagująca. Wysyłamy do niego sygnały , starając się domyślić, jak sięzachowa, odgadnąć jego intencje i wiążące reguły kulturowe. Nowy element: orientacjadziałania na oczekiwanie, antycypowane, wyobrażone reakcje adresata w zależności od charakteru tych reakcji.To jak postąpimy zależy od znaczenia (psych i kult) jakie przypisujemy działaniu, zarównoswojemu, jak i oczekiwanemu działaniu partnera.Kluczowe dla udanego działania społecznego jest trafna identyfikacja partnera kuktóremu zwracamy działanie i który winien spełnić nasze oczekiwania. Do uniknięciapomyłek i błednych oczekiwań stosowane są oznaki zewnętrzne np. mundury lubsubtelniejsze sygnały, skłaniające do nawiązania kontaktu lub przeciwnie (uśmiech)

Rodzaje działań według Maxa Webera

a. działania racjonalne – podejmowane po pewnym przemyśleniu, zpremedytacją i działania odruchowe – spontaniczne, bezrefleksyjne.

 Racjonalność instrumentalna - działania zoptymalizowane,rachunek zysków i kosztów – maksymalizacja pierwszych,

minimalizacja drugich, uzyskanie, jak najwięcej przy jak najmniejszychnakładach, np. transakcje ekonomiczne, przestępca kalkuluje, polityk.Działa tutaj racjonalność subiektywna – perspektywa jednostki działającej, zgodnie zjej wiedzą i hierarchią preferencji; oczekiwania, co do racjonalności partnera – decyduje otym, to czy go znamy, reputacja, aparycja, postawa, sposób ubierania się, kulturowereguły racjonalności (działania powszechnie oczekiwane i akceptowane, np. kontekstekonomiczny)Max Weber: odczarowanie świata, coraz więcej racjonalności

 Racjonalność autoteliczna – „racjonalność ze względu na wartość”,„cel uświęca środki”, cel do którego się zmierza znaczy subiektywnietak wiele dla jednostki, że jest w stanie się zgodzić na większewyrzeczenia, ponieść najwyższe koszty, aby osiągnąć cel, np.zaimponowanie koleżankom butam od Gucciego, postaci heroiczne.

 W obu tych typach dominuje orientacja na cel lub wartość. Działanie zmierza do osiągnięcia czegoś przy pomocy pewnych środków albo dobieranych wg rachunku kosztów, albo podejmowanych bez względuna koszty. Podejmujemy działania, aby zrealizować jakieś nasze zamysły, apisracje, wywołać jakiś efekt – działania utyliatrystyczne.

b. działania tradycyjne/rutynowe – działamy w pewien sposób, ponieważ tak

się zawsze czyniło lub wszyscy tak czynią w naszej zbiorowości, np. używanienoża i widelca. Nadają automatyzm życiu społ, zwalniają od każdorazowejrefleksji.Czasami oderwały się od swoich celów lub służą jakiemuś innemu celowi. Często mało

efektywne, nieskuteczne. B. Malinowski: „przeżytki kulturowe”, np. przejażdżka dorożką w wielkim mieście.Częstość działań tradycyjnych w różnych zbiorowościach jest nierówna – odmiennekonteksty życia społ (najbardziej w religijnym, potem rodzinnym, politycznym,edukacyjny, najmniej odmienne konteksty zawodowe i ekonomiczne), odmienny naciskna działania tradycyjne w różnych epokach i krajach (odczarowanie świata odstarożytności do współczesności – zmniejszenie roli religii)Jeżeli obracamy się w ramach tej samej zbiorowości, to wiążemy te same znaczenia ztradycją i rytuałami. W zbiorowości odmiennej od naszej to inne znaczenia –dezorientacja, niepewność.

c. działania afektywne – podejmujemy je, ponieważ czujemy przemożonąpotrzebę ekspresji pewnych stanów psychicznych, radości, gniewu, strachu,np. ogromna radość wśród kibiców po wygranym meczu. Tutaj racjonalnośćwydaje się bezzasadna, odwołujemy się raczej do empatii.

Pozorowanie emocji w celu wywarcia wpływu na partnera, to nie ekspresja stnówpsychicznych, lecz racjonalna, skalkulowana, manipulacja – rodzaj działańinstrumentalnie racjonalnych. Ofiary – czujni na kamuflaż, reakcja zimna i racjonalna.Pomaga w tym typowość sytuacji.

Częstość – największa w intymnych, bliskich relacjach, silna identyfikacja ze zbiorowością, mocne poczucie tożsamości – kontekst rodzinny, religijny, etniczny,polityczny, sportowy; mniejszy w kontekście zawodowym, edukacjnym.

Cywilizacje gorące – wyrażanie emocji, także publicznie wymagane, cywilizacje zimne – opanowane, powściągliwe, dystans emocjonalny, publiczne manifestowanieuczuć jest traktowane jako wysoce niewłaściwe

Działanie wspólne, czyli kontakt społeczny

• działanie społeczne może dokonywać się błyskawicznie,źródła: nawykowe repertuary, intuicja, odruchy i instynkty,

szybko przebiegające procesy myślowe

• kontakt społeczny – para wzajemnie zorientowanych działańspołecznych o charakterze jednorazowym, przelotnym

• grzeczna nieuwaga – reguła kulturowa, która nakazujeudawać, że nie przyglądamy się osobom nieznajomym.

• kontakty pośrednie poprzez media komunikacyjne, np. gdydzwoni telefon i mówimy „pomyłka”

Anatomia interakcji społecznej

• kontakt społeczny, ponieważ jest przelotny i chwilowy ma nikłe konsekwencje, jednakże może być dopiero wstępem do bardziej doniosłych działań

• interakcja – działania społeczne zorientowane wzajemnie na siebie, powiązane w praę działań, za którą idą dalsze wymiany

działań – słów, gestów. Partnerzy modyfikują swoje działania wzależności od tego, co partner rzeczywiście robi lub mówi

• aby mówić o tej samej interakcji musi być zachowaa jednośćosób (partnerzy), akcji, miejsca, czasu.

• interakcje bezpośrednie – współobecność przestrzenna i równoczesność czasowa, i. codzienne; dystansy interakcyjne

wg E. Halla: intymny, osobisty, socjalny, publiczny, zależon odtreści, charakteru interakcji oraz zwyczajów kulturowych;

utrudniać lub ułatwiać interakcje mogą ramy przestrzenne, np.sytuacja sąsiadów w bloku mieszkaniowym vs. mała wieć;

• interakcje pośrednie – na dużą odległość, można reagować zopóźnieniem; w zglobalizowanym świecie odległość przestała

odgrywać zasadniczą rolę, a czas się skurczył

• telefony komórkowe – tworzą nową rzeczywistość, człowiek traciprywatność, zyskuje anonimowość i nieprzejrzystość sytuacji, wktórej się znajduje

George H. Mead

• twórca symbolicznego interakcjonizmu

• główny problem psychologii społecznej i socjologii uważał stosunek jednostki i zbiorowości, sztuczny rozdział

• nie ma jednostki i jaźni ludzkiej poza procesami interakcji ikomunikacji

• społezeństwo wyłania się z sieci aktów interakcji i komunikacji,które przebiegają za pomocą języka i gestów – zakłada wspólnerozpoznawanie i interpretowane symbole

• symbol to konwencjonalne, uzgodnione między członkami jakieśzbiorowości skojarzenie z jakimś przedmiotem czy stanem

• uczestnicy interakcji nieustannie dopasowują się do siebie

• warunkiem zajścia interakcji jest wspólnota językasymbolicznego, jakim operują

• w toku interakcji jednostka kształtuje jaźń, czyli swiadomośćsamego siebie

• jaźń refleksyjna to zapis reakcji, sądów, oczekiwań innych ludzi

• jaźń spontaniczna to wyraz niepowtarzalnej indywidualnościkształtującej swoiste reakcje na naciski innych

• etapy tworzenia jaźni: zabawa (nieskoordynowane działani), gra(działania według reguł), uogólnione wyobrażenie samych regułpostępowania, w oderwaniu od udziału w grze.

Cztery teorie interakcji

a. teoria behawioralna:

 inerakcja to wzajemnie powiązane zachowania jednostek,sekwencja bodźców i reakcji, to wzajemne modyfikowanie

zachowania przez wymianę bodźców, zachowania jednostek są od siebie zależne

 obserwowalna zewnętrznie, niezależnie od treści, znaczeńpsychologicznych czy kulturowych

b. teoria wymiany/racjonalnego wyboru

 interakcja to wzajemna wymiana dóbr i wartości pomiędzypartnerami, np. transakcja ekonomiczna, akt kupna isprzedaży

 zakłada się, że obaj partnerzy działają racjonalnie, a więc obajstarają się uzyskać pewną nadwyżkę korzyści nad kosztami

 korzyści: wartość wymienna, np. pieniądz, użytkowa, np.przedmiot, zaspokojenie jakiegoś impulsu emocjonalnego

 koszty: nakłady, dobra z których rezygnuję, czas,argumentacja,

 do transakcji dochodzi, gdy obaj partnerzy uznają, że bilansich korzyści i strat jest pozytywny, obaj racjonalni subiektywnie

 można wymieniać: uznanie, prestiż, miłość, wdzięczność,nawet w działaniach altryistycznych następuje wymiana

 idea wzajemności: współmierność wymienianych wartości; niemusi ona przychodzić od tych samych osób, nie musi być

natychmiastowa, a ni wymierzona w tej samej „walucie”; A.Gouldner zasada wzajemności to powinność

c. teoria symbolicznego interakcjonizmu

 twórcy Charles H. Cooley, George H. Mead

 w interakcji wymiana i wzajemność dotyczą nie tyle obiektówmaterialnych, co idei, symboli, znaczeń

 istotą interakcji komunikacja

 interakcja to proces, który rozwija się po obu stronachinterakcji, od momentu zetkniecia się partnerów ze sobą

1) pojawienie się świadomości partnera, rozpoznanie go,wskazanie sobie

2) identyfikacja partnera jako kogoś ważnego dla mnie lubnieważnego z pkt widzenia tego, co chcę osiągnąć, a także określenie jego tożsamości

3) definicja sytuacji, rozpoznanie wszystkich istotnychokoliczności otoczenia (inne zachowanie na dyskotece,

inne w kościele); są takie sytuacje, które pomagają wnawiązaniu interakcji i takie, które przeszkadzają; fałszywadefinicja sytuacji nie pozwala na dalszy jej rozwój

4) interpretacja gestów, „języka ciała”, aparycji irozszyfrowanie ich symbolicznego znaczenia (dlaczegoktoś się uśmiecha)

5) postawienie się w roli innego, spojrzenie na sytuację, siebiesamego z perspektywy partnera, przypisanie mu celów,

intencji, motywacji, jakie realizuje będą w interakcji zemną; to tutaj kształtuje się samoocena jednostki; wysoka samoocena prowadzi do zachowania asertywnego,gotowości do inicjowania interakcji, niska samoocena prowadzi do wycofania się, izolacji, unikania kontaktów, powstrzymywania się od wzajemnych interakcji

 do interakcji dochodzi, kiedy spotykają się, uzgadniają,pokrywają, a więc kiedy partenrzt się rozumieją

 interakcjia nie udaje się , ulega zerwaniu, gdy procesywzajemnej orientacji rozchodzą się w inne strony.

d. teoria dramaturgiczna

 twórcą Erving Goffman

 analogia życia codziennego do teatru

 ludzie kierują się w swoich działaniach przede wszystkim dążeniem do zrobienia na partnerze czy audytorium dobrego wrażenia, w tym celu posługują się repertuarem„kontrolowania wrażeń”; coś nieustannie grają; szczególniedbają o swój „fronton”: wygląd zewnętrzny, postawę, gesty.

 czynią to, aby osiągnąć jakies wymierne korzyści (wg E.Goffmana),

 natomiast wg Ch. H. Cooleya to efekt jaźni odzwierciedlonej– ludzie kształtują swoją jaźń, czyli wizję samego siebie i

samoocenę, w oparciu o reakcję, jakie napotykają ze stronypartnerów interakcji, sądzimy, że jesteśmy wiele warci, gdy

traktują nas z szacunkiem, uznaniem, sympatią, gdy z nasszydzą, unikają, krytykują nasza samoocena obniża się

 komplikacja: społ dostarcza nam wiele zwierciadeł, reakcjeróżnych partnerów na to samo nasze zachowanie mogą być rozmaite

 człowiek gra przed różnymi audytoriami, dlatego stosujemy komuflaż, dostosowujemy się do sytuacji; nie jest to jednak

możliwe za każdym razem, nie zawsze dysponujemyodpowiednimi umiejętnościami kamuflażu; częściej więc

konstruujemy prywatn a hierarchię :istotnych innych:

 ludzie starają się wyglądać dobrze społ zwierciadle, ponieważ wysoka samoocena przynosi im satysfakcję, a niska przykrość,starają się kształtować swoje działania, wyczuwając, co inni, azwłaszcza istotni inni, o nich myślą

 proces samorealizującej się prognozy

Charles H. Cooley

• centralny problem socjologii to relacje jednostki i społeczeństwa– nierodzielne, jedna rzeczywistość

• społeczeństwa nie ma poza wyobrażeniami ludzi, wszystkiejednostki kształtowane przez społ – jedność wytwarzana w

procesach interakcji i komunikacji

• najważnieszy aspekt rozwoju społ to droga od języka ciała, przezjęzyk mówiony, pismo, po druk

• jednostka staje się w pełni człowiekiem, gdy ukształtuje swojąjaźń, refelksyjne przekonanie o samym sobie; jażń tworzy się

poprzez interpretacje opinii, postaw, orientacji innych ludzi,wyrażanych pod adresem jednostki – inni to zwierciadło –

„jestem tym, co sądzę, że ty sądzisz o mnie”, rodzą się z tegozachowania konformistyczne, to tajemnica skutecznej socjalizacjii kontroli społ

• nabywanie jaźni odzwierciedlonej najpełniej w grupach

pierwotnych, najlepsza szkoła wartości i norm

Od interakcji prostych do sieci interakcji

• interakcje mogą się komplikować, włączając więcej partnerów

• gdy pojawia się trzeci partner, to powstają nowe formyspołeczne, niemożliwe w obrębie pary, pojawia się: koalicja,

„dziel i rządź”, mediacja, uzyskanie zbiorowej decyzji przez głosowanie, odwołanie się do większości

• działanie łączne (George H. Mead) – sieć interakcyjna, pewna liczba współobecnych w przestrzeni i czasie osób, które

podejmują interakcje z wieloma partnerami w różnych kierunkach, sieć interakcji jest niezmiernie płynna i chaotyczna,zmienna

• sieć zogniskowana, np. uwaga skupiona na prze młodejpodaczas ślubu sieć niezogniskowana, brak punktu skupienia

uwagi, np. debata okrągłego stołu, nie ma nikogo wyróżnionego;mogą występować interakcje uporządkowane (debata o.s.) lubnieuporządkowane (party na stojąco); w ramachniezogniskowanego pola interakcyjnego mogą pojawiać się

mniejsze ogniska interakcji, gdzie ludzie otaczają kogośważnego; fragmentaryczne sieci zogniskowania;

• sieci interakcji mogą być pośrednie, np. telekonferencja

ROZDZIAŁ 6. OD ORGANIZACJI DO

STRUKTURY SPOŁECZNEJ

Struktura jako forma społeczna. W pojęciu organizacji społecznej ludzie byli obecni, ale

tylko jako np. wykonawcy ról, pozbawieni indywidualności. W pojęciu struktury społecznej

znikają wykonawcy ról społ. Pozostaje czysta sieć relacji między członkami. Prekursorem

nowoczesnego abstrakcyjnego pojęcia struktury w XIX w. Był Georg Simmel. Wg niego

socjologia to swoista geometria społeczna (tak jak geometria bada okręgi, kwadraty, kąty

itp zupełnie niezależnie, bez względu na to jakie uzyskuje realne kształty np. w ścianie

budynku) – tak samo socjologia badać powinna czyste formy społeczne, formułować ich

właściwości i prawa, abstrahując od tego gdzie w realnym życiu społecznym występują.

Taką formą stosunku wg Simmela jest np. konflikt, niezależnie czy jest to konflikt

małżeński, czy kłótnia pracownika z szefem, czy bójka dwóch uczniów. Inne formy to np.

współzawodnictwo, władza, kooperacja, hierarchia.

Struktura społeczna- czysta konfiguracja stosunków społecznych, niezależnie od tego,

między kim występują i czego dotyczą.

Mikrostruktura- to sieć powiązań między elementarnymi składnikami życia społecznego,

czyli takimi, które z punktu widzenia socjologii są traktowane jako ostateczne i dalej

nierozkładalne (np. struktura grupowa jako sieć powiązań między jednostkami- członkami

grupy; struktura organizacji jako sieć powiązań między pozycjami czy rolami

społecznymi). Dla socjologa ostatecznym elementem, nierozkładalnym jest człowiek

działający.

Makrostruktura- to jakby struktura drugiego rzędu, sieć powiązań między złożonymi

obiektami społecznymi, a więc takimi które same są wyposażone w strukturę (np.

struktura polityczna jako sieć powiązań między partiami politycznymi, parlamentem,

rządem, grupami nacisku, samorządami lokalnymi itp.).

Struktury komunikacyjne- typowe układy kanałów porozumiewania się , wzdłuż których

toczą się rozmowy, biegną informacje czy polecenia. Struktury komunikacyjne wg

Harolda Leavitt’a: okrąg, koło, linia, igrek (patrz str. 139, Sztompka).

Struktura socjometryczna- układ wzajemnych sympatii, antypatii czy obojętności jakie

występują pomiędzy członkami grupy. Wg Jakoba Moreno występuje:

• grupa jednolita i spoista- wszyscy członkowie darzą się uznaniem i przyjaźnią;

• grupa podzielona na kliki- uczucia te ograniczone są tylko do wybranych osób (patrz

schemat str. 140, Sztompka).

Determinacja strukturalna. Struktura decyduje o tym, co się w organizacji dzieje, jak ona

funkcjonuje, jak realizuje swoje cele.( np. próby reform, restrukturyzacja).

Cztery wymiary struktur społecznych:

• Struktura normatywna- konfiguracja występujących w obrębie organizacji reguł

działania różnych osób zajmujących odmienne pozycje, np. symetryczność reguł,

precyzyjne rozgraniczenie kompetencji, sensowny podział pracy. Jest ona chaotyczna,

ponieważ np. reguły działania mogą być wzajemnie niezgodne.

14

• Struktura idealna- występujących w obrębie organizacji przekonań i poglądów osób

zajmujących różne pozycje. Występują struktury homogeniczne (konsensus) np.

organizacja kościelna uznająca wspólne prawdy wiary; struktura heterogeniczna

(pluralizm poglądów) np. instytut naukowy, parlament.

• Struktura interesów- charakterystyczny dla grupy czy organizacji rozkład szans

dostępu jej członków do społecznie cenionych dóbr. Gdy interesy i szanse życiowe

związane z pozycjami w obrębie organizacji są inne i nierówne to powiemy o strukturze

nieegalitarnej.

• Struktura interakcyjna- typowe kierunki inicjowania interakcji, a także dostępne kanały

komunikacyjne między osobami zajmującymi różne pozycje w organizacji czy grupie.

Mogą charakteryzować się łatwością nawiązania i kontynuowania kontaktów (np. grono

przyjaciół), albo przeciwnie, przeszkodami i ograniczeniami w tym zakresie(np. urząd).

Figuracja - struktura widziana dynamicznie, w jej nieustannej, płynnej zmienności,

procesie krystalizowania się i rozpadu. Chodzi tu o zmianę na społecznej scenie

człowieka, zmienność układów, pozycji.

Strukturacja - proces tworzenia się, reprodukowania i wykorzystywania struktur w

działaniach członków społeczeństwa.

Społeczeństwo masowe

Jedną z charakterystycznych cech społeczeństwa nowoczesnego jest jego masowość:

fakt, że przeważnie działamy w otoczeniu wielkiej liczby innych ludzi w ogromnych

zbiorowościach.

Wyróżniamy 3 rodzaje aktywności zbiorowej:

• Działania masowe

• Zachowania zbiorowe

• Działania zbiorowe ( ich przejawem-ruchy społeczne )

Podstawowa różnica między tymi 3ma formami aktywności zbiorowej to stopieńrzeczywistej wspólnoty działania. Są tu 3 możliwości:

1. Ludzie działają tylko podobnie, choć niezależnie od siebie, bezosobistego kontaktu, osobno.

2. Znajdują się w bezpośredniej bliskości i doświadczają tych samych

sytuacji, ale jeszcze działają jakby obok siebie, paralelnie raczej niżwspólnie.

3. Ludzie rzeczywiście działają razem, w powiązanych i skoordynowanysposób, dla realizacji wspólnych celów.

Zanalizujemy te 3 przypadki kolejno.

Działania masowe

Gdy wielu ludzi, w podobnym czasie ,ale osobno i dla indywidualnych

celów podejmuje podobne działania, które przynoszą zagregowane i

skumulowane skutki wykraczające poza zakres prywatny i jednostkowy, auzyskują znaczenie ogólno społeczne.

Np. Kiedy rodzina decyduje się mieć dziecko, albo więcej dzieci, albo

pozostać bezdzietną -istotne są czynniki emocjonalne, majątkowe, ale

chyba nikt nie kieruje się tym, że od tego w skali masowej zależą istotne

tendencje demograficzne: stagnacja czy wzrost ludnościowy, zerowa

reprodukcja, starzenie się populacji itp.

Zachowania zbiorowe

Gdy wielu ludzi działa w pojedynkę, na własną rękę, ale w bliskości przestrzennej z

innymi, w tych samych warunkach sytuacyjnych, co prowadzi do modyfikacji zachowania

każdego z nich w kierunku opisywanym przez „psychologię tłumów”.

Odmiany zachowania zbiorowego:

• Tłum

• Audytorium (widownia)

• Publiczność

• Pokolenie

- Gustave Le Bon i Gabriel Tarde -> „psychologia tłumów”; ” teoria imitacji”

W tłumie jednostki (w bezpośrednim kontakcie przestrzennym) reagują bardziej

emocjonalnie, bezkrytycznie, bezrefleksyjnie, spontanicznie, naśladowczo na wspólne

bodźce i współobecność innych.

1. 1.Tłum wzmacnia emocje i wyzwala w ludziach swobodną ekspresję

2. 2.Ludzie ulegają demoralizacji i brutalizacji, zawieszając także normalne

reguły moralne i obyczajowe.( popełnianie czynów których po zatłumem jednostka by nie zrobiła)

3. 3.Ludzie łatwo ulegają sugestią i naciskom demagogów, pochopnie

gotowi pójść za samozwańczym przywódcą

4. 4. Naśladowanie działania innych, co prowadzi do uniformizacji i falowej

eskalacji zachowań. Mówimy czasem o zachowaniach stadnych lub

„zaraźliwości społecznej” działania w tłumie. Np. gdy ktoś rzuci

kamieniem, inni szybko sięgają po kamienie. Gdy ktoś zacznie uciekać ,

do ucieczki rzucają się inni. Gdy ktoś zainicjuje jakieś hasło, zaraz

pojawia się chór skandujący to samo.

Odmienny charakter ma działanie ludzi zabranych razem, aby brać udział w

przedstawieniu teatralnym, koncercie, seansie filmowym, meczu piłkarskim itp.(widownia, audytorium)

• - każdy przybył osobno, każdy miał nie co inne motywacje

• -w jednej przestrzeni, skupieni na tym samym wydarzeniu

• -obserwują równocześnie, ale niezależnie od siebie, równolegle ale niewspólnie, anonimowość

• -zdarza się naśladownictwo sąsiadów np. oklaskując artystów,

przyłączając się do owacji gdy ktoś powiedział „bis”, poddanie sięobiegającej stadion „fali” podczas meczu

Wszystko to są jednak najwyżej kontakty chwilowe, przelotne, pozbawione głębszejtreści.

Publiczność- zbiorowość obserwatorów, widzów, lub słuchaczy, którzy równocześnie, choć

w rozproszeniu przestrzennym, skupiają uwagę na tym samym zdarzeniu, programie

telewizyjnym czy radiowym, i doznają podobnych wrażeń i przeżyć.

Pokolenie- zbiorowość ludzi, którzy choć osobno i niezależnie od siebie,

doświadczyli takich samych, ważnych wydarzeń historycznych, przeżyli te

same sytuacje i reagowali na te same wyzwania, co znalazło wyraz w ich

przekonaniach, regułach i wartościach, oraz wytworzyło poczuciewspólnego losu.

Działania zbiorowe

DZIAŁANIA ZBIOROWE - wspólna aktywność, pojawiająca się wtedy, gdy

ludzie zdają sobie sprawę, że celów, jakie sobie postawili, nie da się

zrealizować w pojedynkę, a jedynie razem z innymi, z udziałem innych,

przy pomocy innych

5 WARUNKÓW KONIECZNYCH (aby takie działanie było skuteczne):

• wyraźna artykulacja celów działania

• określenie strategii postępowania

• podział funkcji między uczestników

• koordynacja różnych funkcji

• wyłonienie się przywództwa

Tę złożoną formę aktywności zbiorowej cechuje to, że jest: wspólna, bardziej trwała i

celowo, strategicznie motywowana

Bardzo interesująca dziedzina, w której występują zjawiska z wszystkich trzech kategorii –

działania masowe, zachowania zbiorowe, działania zbiorowe – to

RUCHLIWOŚĆ POZIOMA (przestrzenna) – przemieszczanie się ludzi w przestrzenigeograficznej. Najważniejsze formy:

• migracje

• turystyka

• podróże

• dojazdy do pracy

Ruchy społeczne

RUCHY SPOŁECZNE – akcje zbiorowe zmierzające do wywołania lub powstrzymaniazmiany społecznej

Dwie istotne cechy:

• są one ukierunkowane na szczególny cel, jakim jest zrealizowanie

jakiegoś rodzaju zmiany społecznej

przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych

Żyjemy w erze ruchów społecznych, co wiąże się z pewnymi fundamentalnymi

właściwościami społeczeństwa nowoczesnego. Stworzyło ono sprzyjające warunki

formowania się, mobilizowania i rozwijania ruchów społecznych (8 uwarunkowań):

• proces urbanizacji

• proces industrializacji

• umasowienie edukacji

• rozwój nowoczesnych technologii

• wzrost niezadowolenia

• ideologia aktywistyczna i progresywistyczna

• ideologia demokratyczna

pula wolnego czasu i energii

KLASYFIKACJA RUCHÓW

SPOŁECZNYCH (4 rodzaje)

RUCHY REFORMATORSKIE – akcje zbiorowe o celach ograniczonych do modyfikacji zasad,

reguł czy norm (np. prawnych) przy zachowaniu nienaruszonych podstaw ustrojowychczy organizacyjnych

RUCHY RADYKALNE – akcje zbiorowe, których celem jest zmiana fundamentów

panującego ustroju, a w szczególności panujących wartości

STARE RUCHY SPOŁECZNE – ruchy społeczne występujące w imię interesów

ekonomicznych lub politycznych wyraźnie wyodrębnionych segmentów społeczeństwa –

klas społecznych, grup zawodowych, etnicznych, rasowych

NOWE RUCHY SPOŁECZNE – ruchy o szerokim, heterogenicznym składzie uczestników,

walczących o realizację uniwersalnych, postmaterialistycznych wartości: harmonii z

przyrodą, ochrony środowiska, pokoju, emancypacji kobiet, zapewnienia praw mniejszości

i grup eksploatowanych, obrony życia poczętego itp.

RUCHY ANTYGLOBALIZACYJNE – nowa fala ruchów społecznych o charakterze radykalnym

i lewicowym, która pojawiła się na przełomie XX i XXI stulecia jako protest przeciwko

dominacji wielkich korporacji i centrów finansowych, konsumpcyjnemu stylowi życia,

uderzającym nierównościom społecznym i endemicznej biedzie w skali globalnej

Dynamika ruchów społecznych

Ruchy społeczne rodzą się, rozwijają, odnoszą sukcesy lub porażki, ale w końcu rozpadająsię i zanikają

NEIL SMELSER (amerykański socjolog) – skupił uwagę na okresie wyłaniania się ruchuspołecznego, wskazując na cztery warunki:

- sprzyjający kontekst strukturalny – zakorzeniona w kulturze i

mentalności zbiorowej, przekazywana przez wieki, tradycjakontestacji

- pojawienie się strukturalnego napięcia – w społeczeństwie pojawić

się muszą sprzeczności interesów i wartości pomiędzy jego

segmentami oraz związane z tym antagonizmy i konflikty

- wspólne przekonania (świadomość zbiorowa) – rozbieżność

interesów czy wartości musi zostać dostrzeżona, zdefiniowana,

zinterpretowana i przeżyta emocjonalnie

zdarzenie inicjujące – jest to jakieś zdarzenie indywidualne, partykularne, ale o takim

wydźwięku symbolicznym czy emocjonalnym, że stanowi wstrząs dla zbiorowości i

wyprowadza ludzi na ulicę

W tle wielu ruchów społecznych odnajdziemy trzy charakterystyczne doznania:

- nierówności, niesprawiedliwości i deprywacji

Opierają się one zawsze na porównywaniu własnej sytuacji z sytuacją innych lub

porównywaniu możliwości z aspiracjami

Amerykańscy badacze ruchów społecznych: TED GURR i JAMES DAVIS mówią o

poczuciu ,,relatywnej deprywacji’’

RELATYWNA DEPRYWACJA – odczuwana jako niesprawiedliwa i niesłuszna, rozbieżność

między rzeczywistymi osiągnięciami a aspiracjami w dziedzinie standardu życia,

zarobków, władzy czy prestiżu

Zdarzenie inicjujące zamyka genezę ruchu społecznego. Zaczyna się właściwa ,,kariera’’

ruchu. Jej pierwszym etapem jest REKRUTACJA CZŁONKÓW

modele rekrutacji członków:

- MODEL WULKANICZNY – przekonanie, że ruch społeczny wybucha

oddolnie, na skutek nagromadzenia napięcia i niezadowolenia wśródmas społecznych

- MODEL MOBILIZACJI ZASOBÓW – przekonanie, że ruch społeczny jest

efektem manipulatorskich zabiegów działaczy czy ideologów, którzy

propaguja ideologię kontestacji i mobilizują bierne skądinąd i

nieświadome masy społeczne do działań zbiorowych

SYNDROM PASAŻERA NA GAPĘ – powstrzymywanie się od wspierania działań zbiorowych

zmierzających do zdobycia dóbr publicznych, oparte na egoistycznie racjonalnej

kalkulacji, w myśl której ryzyko działania jest nieopłacalne, gdy wywalczenie tych dóbr

przez innych i tak przyniesie równe korzyści także biernym

W toku rekrutacji wyróżniają się na ogół dwie kolejne fale:

REKRUTACJA PIERWOTNA – przystąpienie do ruchu społecznego z autentycznych pobudek

ideowych i chęci walki o realizację celów ruchu

REKRUTACJA WTÓRNA – przystąpienie do ruchu społecznego, który się rozwija i odnosi

sukcesy, w poszukiwaniu satysfakcji wspólnotowych i towarzyskich, a także spełnienia

własnych egoistycznych celów karierowych

Gdy ruch społeczny rozpoczyna działalność, otwiera się ważna rola

mobilizująca, koordynująca, organizująca dla przywódcy ruchu

Postać centralna:

PRZYWÓDCA CHARYZMATYCZNY

CHARYZMA – szczególne, wyjątkowe talenty, umiejętności, wiedza, konsekwencja w

działaniu, siła moralna, moc perswazji itp., które dostrzeżone zostają i zdefiniowane przez

zwolenników przywódcy jako niemal ponadludzkie i wymagające pełnego

podporządkowania się jego władzy

Charyzma jest więc pewna relacją między jednostką a jej zwolennikami, fanami,poplecznikami

RUTYNIZACJA CHARYZMY (Max Weber) – utrata charyzmy przez przywódcę na skutek

włączenia go w rutynowe, codzienne działania administracyjne czy organizatorskie, w

których ujawnia swoje słabości, popełnia błędy i okazuje się zastępowalny przez innych

KONTRRUCH SPOŁECZNY – mobilizacja działań zbiorowych skierowanych przeciwko

rozwijającemu się wcześniej ruchowi społecznemu, mająca na celu demobilizację lubuniemożliwienie skutecznego działania

„Kryzys wiktorii”- oznacza demobilizację ruchu, rozproszenie jego członków, rozpad

struktur organizacyjnych, dezaktualizację ideologii.

„Kryzys przegranej”- wyraża się narastającym rozczarowaniem

Rozdział X: Socjologiczne pojęcie kultury

Perspektywa kulturowa — dominujący punkt widzenia, z którego socjologowie analizują

społeczeństwo (obok perspektywy działaniowej i grupowej).

Pojęcie kultury to efekt 2 obserwacji:

• Sposobów życia ludzi w różnych epokach na różnych obszarach kuli ziemskiej

• - historycy- życie codzienne: zwyczaje, obyczaje, wierzenia, przekonania,

budownictwo, sztuka, edukacja, magia, religia; dostrzeganie zmienności iróżnorodności;

• - antropologowie społeczni- ukazanie różnic pomiędzy społecznościami

prymitywnymi i słabo rozwiniętymi a nowoczesnymi; skupienie uwagi na

kontrastach- jak różnie może przebiegać życie społeczne na różnych obszarach,

nawet w tym samym czasie.

• PLURALIZM KULTUROWY:

• 1. Wielość i różnorodność kultur (następujących po sobie w wymiarzehistorycznym jak i koegzystujących współcześnie).

• 2. Stanowisko ideologiczne podkreślające prawo różnych społeczności doodmiennych sposobów życia.

• Konkluzja: nie ma jednego społeczeństwa ludzkiego, lecz wielość, z których każda

wytwarza sobie swoisty sposób życia naturalny i oczywisty dla niej. W jednej i tej

samej społeczności swoiste sposoby życia są dziedziczone przez pokolenia, dzięki

czemu zachowują ciągłość ponadjednostkową, wykraczającą poza okres życia

pojedynczych członków. Pojawiają się innowacje prowadzące do zmian.

Obserwacja zwykłych ludzi żyjących w społeczeństwie, którzy nawiązują

kontakty, wchodzą w interakcje, zawiązują stosunki społeczne. Ich

społeczność wymaga uznanych sposobów działania, mówienia i myślenia.

Jednostka jest pozbawiona części swojej wolności, poddana presji społ.

Emile Durkheim

FAKTY SPOŁECZNE- szczególne przejawy rzeczywistości społecznej,

generowane przez zbiorowości, pojawiające się w przestrzeni

międzyludzkiej. Treści świadomościowe i normatywne, które wywierają

ograniczający i przymuszający wpływ na członków; 3 cechy:

• wspólne dla całej zbiorowości, podzielane przez jej członków, wytwarzane przez nią;

• dla każdego członka są zewnętrzne, każdy zastaje je gotowe;

• wywierają uogólnioną presję na zachowanie i myślenie członków, zalecają jedno,

zakazują drugiego.

Przykłady faktów społecznych- religia, moralność, obyczaje, prawo.

Wg Durkheima człowiek rodzi się jako istota biologiczna, a staje się człowiekiem przyswajając wzory kulturowe.

ANOMIA- chaos normatywny oznaczający zanik regulacji społecznej, może prowadzić do

samobójstw i innych dewiacji.

KULTURA ( Robert Bierstedt)- całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej

zbiorowości, na który składa się wszystko to, co ludzie czynią, myślą i posiadają jako

członkowie społeczności (wzory działania, myślenia i wyposażenia materialnego).

Elementy kultury: naśladowanie, stosowanie przyjętych sposobów ubierania się, jedzenia,

mówienia (wkładam rano krawat, jem widelcem i nożem, rozmawiam po polsku, itd.).

Elementami kultury nie są: nawyki i upodobania typu- picie kawy z cytryną, mówienie

o kimś bliskim „misiu”, noszenie maskotki na szczęście; nie są one zapożyczone od

zbiorowości, nie czynione pod presją, wymyślone indywidualnie i stosowanespontanicznie.

Pojęcie kultury odnosi się do sposobów życia społeczności wszelkiej skali (od rodziny i

grupy przyjaciół do ludzkości). Każda grupa społ. ma własną kulturę grupową- zwyczaje,

sposoby zwracania się do siebie, przezwiska, symbole, pamiątki; największe bogactwo

kulturowe mają zbiorowości terytorialne, plemiona, grupy etniczne, narody.

Kultury nakładają się na siebie, przenikają się, np. kultury krajów Europy zawierają

elementy kultury chrześcijańskiej, każda jednostka jest równocześnie członkiem wielu

grup społecznych — PRESJE KRZYŻUJĄCE SIĘ - sposób życia każdej jednostki znajduje się

pod presją wielu rozmaitych, nakładających się na siebie i niezgodnych w treściach kultur

równocześnie. Skutkiem nakładania się wielorakich i różnych wpływów kulturowych jest

TOŻSAMOŚĆ KULTUROWA — unikalny dla każdej jednostki zestaw czerpanych z różnych

źródeł treści kulturowych, z którymi się identyfikuje, realizowany w życiu tej jednostki.

Czasem wpływy te są zbieżne i wzmacniają się wzajemnie- tożsamość jednostki ma

cechy monolityczne, jej identyfikacja z kulturą jest kompletna. Odwrotną możliwością jest

sytuacja kiedy narzucona z zewnątrz obca kultura nie zgadza się z rodzimymi

obyczajami, wierzeniami czy sposobami myślenia — DYSONANS KULTUROWY —

sprzeczność treści kulturowych narzuconych jednostce przez różne kultury i jej

przewadze nad innymi, np. silnie zakorzeniony w kulturze chłopskiej człowiek zostajezatrudniony w nowoczesnej korporacji.

SAMOŚWIADOMOŚĆ KULTUROWA — umiejętność oddzielenia reguł kulturowych od

codziennych, rutynowych praktyk, co pozwala traktować własny sposób życia jako jeden

tylko z możliwych, a nie absolutnie słuszny. Stopień samoświadomości kulturowej bywa

nierówny- ludzie stosują się do nakazów kultury bezrefleksyjnie, automatycznie lub czują

się skrępowani, ograniczeni, buntują się.

KONTAKT KULTUROWY — nawiązanie interakcji i stosunków społ. przez zbiorowości żyjące

w obrębie odmiennych kultur.

KONFLIKT KULTUROWY — niechęć, wrogość lub walka między stykającymi się ze sobą

zbiorowościami o odmiennych, kulturowo dyktowanych sposobach życia.

KONFLIKT POKOLEŃ — odmiana konfliktu kulturowego nasilająca się w okresach szybkich

zmian kulturowych (industrializacja, urbanizacja, modernizacja), gdy młodsze pokolenie

internalizuje nowe wzory kulturowe, odmienne od wzorów typowych dla pokolenia

starszego. Konflikt występuje, ponieważ każde pokolenie jest nosicielem takiej kultury,

która została mu wpojona w dzieciństwie i młodości, a wczesne doświadczenia życiowe

są najsilniejsze i najtrwalsze. Trudno oduczyć się raz zinternalizowanych treści

kulturowych, np. rodzice nie rozumieją muzyki rockowej, a dzieci walca wiedeńskiego,

rodzice potępiają swobodę seksualną, dzieci buntują się przeciw rygorom obyczajowym.

W pełni udana socjalizacja- uczynienie z kultury własnej „drugiej natury”, automatyzacja

konformizmu.

Niepełna lub nieudana socjalizacja- opór, kontestacja, nonkonformizm, szukanie

alternatyw wobec kultury = udział w kontrkulturach przestępczych, sektach, itd.

Pierre Bourdieu

twórca oryginalnej teorii społeczeństwa.

• Społeczeństwo składa się z „praktyk”, czyli obserwowalnych sposobów działania

jednostek i zbiorowości. Praktyki są efektem pośrednim prostej realizacji reguł

kulturowych oraz indywidualnej improwizacji. Są działaniami strategicznymi, poprzez

które w ramach wzorów kulturowych, swojej wiedzy i środków ludzie mierzą się z

życiowymi problemami, wychodząc często poza reguły. W praktykach wyraża się

„HABITUS” —półautomatyczny i nie do końca uświadamiany styl działania nabyty we

wcześniejszych doświadczeniach życiowych; jest on zakodowany w myśleniu,

odruchach cielesnych; żadna istotna zmiana społeczna nie dokona się bez

przekształcenia habitusu, który cechuje się szczególną inercją ( niechęć do zmian).

• Ludzie działają w ramach różnych pól instytucjonalnych (np. biznesu, sztuki, nauki),

cechują się one swoistymi regułami kulturowymi, wytwarzają własny habitus; w

każdym z pól ludzie dążą do osiągnięcia swoich celów, sukcesu, wyróżnienia się na tym

polu. Socjologia ma demaskować przekonania, ugruntowane poprzez utrwalanie

nierówności oraz prowadzić „walkę o fakty” – odkrywanie głębszych prawd ospołeczeństwie.

• Środkiem działania w ramach pól instytucjonalnych są rozmaite rodzaje kapitału

(ekonomicznym- pieniądz, społecznym- więzi, kulturowym- nawyki, obyczaje. Rodzaje

kapitału mogą ulegać wzajemnej konwersji, np. sława = wzbogacenie, kontakty =szanse zarobkowe.

• Nad polami instytucjonalnymi i różnymi formami kapitału nadrzędne jest „pole

władzy”- przedmiotem i celem władzy jest panowanie nad kulturą. Socjologia krytyczna

musi obnażać strategie utrwalania władzy, reprodukowania nierówności,

zniekształcania wiedzy, dominacji kulturalnej.

Przedmiot i treść oddziaływania kultury najednostki

• E. B. Taylor- wiedza, przekonania, sztuka, moralność, prawo, zwyczaje, społecznenabywanie umiejętności i nawyki;

• Bierstedt- do kultury należy wszystko, co ludzie 1) czynią 2) myślą 3) posiadają —

TRÓJPODZIAŁ W OBRĘBIE KULTURY:

• KULTURA NORMATYWNA- zbiór charakterystycznych dla danej społeczności reguł

postępowania- norm i wartości ( poglądy takie u F. Znanieckiego i Parsonsa). W

obrębie kult. normatywnej znajdują się opisy działań właściwych, przyjętych w danej

kulturze oraz działań zabronionych- sugestia powinności lub zakazu. Przykłady:

stylizacja pozytywna- szacunek dla starszych, obowiązek punktualności, obowiązek

zwracania długów; stylizacja negatywna- zakaz bicia dzieci, zakaz używania tel.

komórkowych w samolocie, zakaz przekraczania prędkości.

• KULTURA IDEALNA (SYMBOLICZNA)- zbiór charakterystycznych dla danej

społeczności przekonań, poglądów, wierzeń, znaczeń związanych ze zjawiskami i

przedmiotami, zakodowanych najpełniej w języku. Występuje czynniki zakazu i

powinności- należy uznawać to, co stanowi wspólną mądrość społeczności, panujące

w niej wierzenia, dominujące przekonania, a nie godzi się myśleć odmiennie, np.

należy respektować argumenty naukowe a nie wolno wierzyć w czary, należyuznawać wiedzę medyczną a nie chodzić do znachora.

• KULTURA MATERIALNA („cywilizacja materialna albo techniczna”)- zbiór

charakterystycznych dla danej społeczności obiektów- przedmioty i urządzenia

wymyślone przez człowieka (meble, domy, mosty, maszyny, samochody, narzędzia,

urządzenia), zmodyfikowane czy przetworzone obiekty przyrodnicze (uregulowanerzeki, sady, pola).

CYWILIZACJA — swoisty kompleks elementów kultury materialnej, idealnej

i normatywnej; obejmuje swoisty zestaw przedmiotów materialnych, idei

konstrukcyjnych czy inżynierskich zrealizowanych w tych przedmiotach

(technologia) oraz umiejętności właściwego posługiwania się nimi

(kompetencje praktyczne).

Anatomia kultury

Stopień skomplikowania składników kultury:

• RYS KULTUROWY („atom kulturowy”, element kultury)- najmniejszy wyróżnialny

składnik kultury (pojedyncza reguła, idea, obiekt), np. krawat w męskim ubiorze, ukłon

kapeluszem, przykazanie „nie zabijaj!”.

• KOMPLEKS KULTUROWY- powiązany zbiór elementów kulturowych skupionych wokół

jednego obiektu, idei czy wartości, np. sposoby ubierania się, powitania, reguły savoirvivre’u).

• KONFIGURACJA KULTUROWA- zbiór różnorodnych elementów kulturowych skupionych

wokół jednego obiektu, idei, wartości, np. kultura samochodowa, kultura

konsumpcyjna. Funkcjonuje ona prawidłowo, gdy jej wszystkie elementy harmonijnie

współgrają, może jednak wystąpić asynchronia, niespójność i dysharmonia — przykłady

KONTRKULTURA- sposób życia świadomie i celowo przeciwstawny dominującej w danym

społeczeństwie kulturze, np. grupy anarchistyczne i nihilistyczne.

SUBKULTURA- odrębności sposobu życia mniejszych zbiorowości mieszczących się

w zasięgu uznanej przez ich członków, kultury szerszej, nadrzędnej, np. subkultury

naukowe- kultura środowiska naukowego ma swoisty etos naukowy, ale w jej ramach

pewne swoistości przejawia zbiorowość matematyków, fizyków, filozofów.

Uniwersalia kulturowe to wspólne elementy powszechnie występujące w każdej

społeczności. Mogłyby się pojawić wynikając z natury człowieka lub w wyniku zapożyczeń

– dyfuzji kulturowej. Wg amerykańskiego socjologa G. Murdocka istnieją tylko dwa

powszechniki kulturowe : „nie zabijaj” i zakaz kazirodztwa. Są bodajże jedyne uniwersalia

powstałe we wszystkich kulturach niezależnie od siebie. Znacznie więcej z nich występuje

na skutek dyfuzji: przepływają z jednej kultury do drugiej, zapożyczane, naśladowane,

narzucane, wymieszane ze sobą.

Podbój – silniejsze społeczeństwo na pada na słabsze i narzuca mu swoje wzorceeliminując lokalne

Mieszanie – występuje w społeczeństwach wielonarodowych

Imperializm kulturowy - przepływ treści i produktów kulturowych, poprzez rynek i środki

masowego przekazu, globalizacja

ETNOCENTRYZM: przekonanie o oczywistym, niekwestionowalnym charakterze sposobu

życia własnej społeczności lub nawet o szczególnej wartości własnej kultury i jejprzewadze nad innymi.

RELATYWIZM KULTUROWY: świadomość ogromnej różnorodności kultur i historycznych

uwarunkowań odrębności kulturowych.

Tolerancja – w formie najsłabszej oznacza ona bierną akceptację odmienności i

różnorodności kultur, z przyznaniem każdej prawa do odrębności i przyzwoleniem na jej

istnienie. W formie mocniejszej oznacza czynną afirmację odmienności i różnorodności

kulturowej, z dostrzeganiem w niej nie tylko konieczności, ale i pozytywnej wartości,

którą trzeba aktywnie podtrzymywać i umacniać.

PLURALIZM KULTUROWY: w sensie pierwszym, wielość i różnorodność kultur, zarówno

następujących po sobie w wymiarze historycznym, jak i koegzystujących współcześnie. W

sensie drugim, stanowisko ideologiczne podkreślające prawo różnych społeczności do

odmiennych sposobów życia, a nawet lansujące tezę o pełnej równości wszystkich kultur.

Poprawność polityczna często przybiera skrajne formy np. równoważenie symfonii

Beethovena z muzyka meksykańskich mariacki. Wszystkie kultury są uważane za

równoważne. Terminy sugerujące niższość i wyższość, coś co gorsze i lepsze, zacofane i

postępowe, prymitywne i rozwinięte, barbarzyńskie i cywilizowane nie maja prawa bytu.

Postawa anty-globalistyczna - opozycja postaw kosmopolitycznych i obrony tożsamości

lokalnych. Najostrzejsze, nowe formy protestu przeciwko globalizacji, które

charakteryzowaliśmy jako najnowszą, trzecią falę ruchów społecznych, skupiają się

głównie na problemach ekonomicznych. Akceptacja globalizacji będzie inna w krajach

będących centrum ekspansywnej kultury, a inna w krajach, do których dociera ona z

zewnątrz. Po drugie, istotnym czynnikiem jest siła ekonomiczna, polityczna, militarna

danego kraju, dająca wystarczająco mocne poczucie bezpieczeństwa i znaczenia, aby

móc obyć się bez silnego podkreślania tożsamości i odrębności kulturowej. Istnieje także

zawody które naturalnie realizują globalizacji np. artyści, naukowcy, biznesmeni. Pewną

rolę odgrywać może także miejsce zamieszkania – inaczej na proces patrzą mieszkańcymiast a inaczej wsi.

Ważne mogą być i predyspozycje czysto indywidualne.

Kulturę danej zbiorowości określa się niekiedy jako jej dziedzictwo. Sugeruje to ważną

właściwość kultury, jaką jest jej zakorzenienie w przeszłości. Kultura nie jest wytworem

chwili, lecz skumulowanym produktem ludzkiej aktywności trwającej dłuższy czas. Jest

przekazywana z pokolenia na pokolenia, zachowując znaczną ciągłość.

Można to pojęcie rozumieć w trojaki sposób4. Najszersze rozumienie utożsamia tradycję

ze wszystkim co było, z całą przeszłością danej społeczności. Węższe i bardziej użyteczne

ujęcie uważa za tradycję tylko te elementy z przeszłości, które mają bezpośredni wpływ

na teraźniejszość, inaczej mówiąc: przeszłość obecną w teraźniejszości. Wreszcie w

najwęższym rozumieniu tradycja to tylko te elementy z przeszłości, które zostają

wybrane i w szczególny sposób wyróżnione przez współcześnie żyjących ludzi.

Kultura:

Materialna - obiekty czy urządzenia materialne mają po prostu swoją fizyczną trwałość

Idealna - pamięć idei, przekonań, poglądów, twierdzeń, symboli, języka

Normatywna - wzory właściwego działania. Mogą być przekazywane ustnie, a także

utrwalone pisemnie, ale poza tym zachowują ciągłość w utrwalonych, powtarzanych

praktykac Całokształt tych procesów, w toku których jednostka przejmuje zastaną kulturę

i czyni ją swoją własną, nazywamy socjalizacją. Szczególną odmianą socjalizacji jest

akulturacja, czyli przejmowanie treści kulturowych odmiennych od tych, jakie jednostkanabyła wcześniej

Tradycja o tym najwęższym zakresie odgrywa bardzo istotną rolę w procesie socjalizacji.

Zawiera ona bowiem w sobie kwintesencję tego, co z perspektywy czasów współczesnych

jest w kulturze uznane za najbardziej wartościowe.

Zmiany w kulturze mogą zachodzic oddolnie np. poprzez indywidualne zachowania

zmienia się kształt społeczeństwa, ale tez mogą rodzić się także w toku zachowania

zbiorowego. Amerykański socjolog Ralph Turner sformułował teorię wyłaniania się norm

społecznych w tłumach. Pokazuje on, jak w toku spontanicznego i chaotycznego

zachowania w tłumie następuje jakby wzajemne „ucieranie się uczestników",

upodabnianie ich działań, aż wreszcie pojawiają się bardzo proste, rudy-mentarne reguły

postępowania, do których wszyscy zaczynają się stosować i które zaczynają być przezinnych egzekwowane i sankcjonowane.

Ruchy społeczne :

- „skierowane na normy" - stawiają sobie cele ograniczone, zmienienie jakichś norm

społecznych, czyli kulturowo uznanych sposobów działania.

- „skierowane na wartości", zmierzają do zmiany samych celów, jakie ludzie stawiająsobie, podejmując działania.

Aktywność kulturotwórcza lub prowadząca do zmian w kulturze może być podejmowana

przez grupy zorganizowane np. firmy dyktatorów mody. Przeważnie moda jest

wprowadzana celowo.

Inny, bardziej pośredni, jest mechanizm kulturowego wpływu agend administracyjnych

czy rządowych. Przez budowanie nowych struktur czy instytucji dokonuje się taka zmiana

kontekstu działań ludzkich, dzięki której naturalną reakcją adaptacyjną staje się zmiana

zwyczajów, obyczajów, reguł czy wartości.

Wreszcie wskazać trzeba na ogromnie doniosły sposób kształtowania i modyfikowaniakultury, jakim jest działalność wybitnych jednostek. Bez nich nie byłoby kultury.W tej perspektywie społeczeństwo to zbiór osób. Ta koncepcja jest

wcześniejsza niż te ujęcia wyjaśniające czym jest społ poprzez jegodziałania

1. Cechy grupotwórcze

• społeczeństwo to wielość jednostek, pewna populacja, w społ

występują rozmaite zbiorowości jednostek, np. rodzina, drużynapiłkarska

• skład grupy – charakter cech jakie im przysługują, kto do niej należy?,

kim są te jednostki?, istnieją cechy właściwe :

 wszystkim ludziom cechy biologiczne i psychiczne – „gatunkowanatura ludzka”, kontytuują ludzkość,

 pojedynczej osobie tworzą niepowtarzalną, indywidualnątożsamość jednostki, np. wiedza, uroda, osobowość, wartości,

uczucia, nie konstutuują żadnej całości, lecz tylko luźny zbiórodrębnych i osobnych jednostek

 niektórym ludziom różnią część ludzi od innych ludzi,odmienność, centrum zainteresowania socjologii, nie są to cechycałkowicie uniwersalne ani całkowicie partykularne, konstutuująone zbiorowości ludzkie, dzięki nim populacja dzieli się namniejsze całości – strukturalizuje się wewnętrznie

• każdą jednostkę cechuje wiele cech cząstkowych; równoczesna

przynależność do różnych zbiorowości, aktualizująca się kolejno w

zależności od kontekstu, w jakim jednostka się znajduje, to jedna znajważnieszych właściowści społeczeństwa ludzkiego

2. Odmiany zbiorowości ludzkich

• kategoria statystyczna/zbiór statystyczny to zbiór jednostekpodobnych pod jakimś względem i różniących się pod tym

względem od innych; można, np. wskazać ich liczebność, sprawdzićczy ona rośnie czy maleje, jak się rozkłada terytorialnie etc.;człowiek może być jednocześnie zaliczony do wielu kategorii stat,np. łysi, rudzi, zielonoocy

• nierówna waga cech przysługujących jednej osobie – cecha

jest ważniejsza, gdy wywiera bardziej istotny wpływ na miejsce

jednostki w społ (związane z tym interesy, styl i sposób życia,

szanse życiowe, zarobki, ideały, wartości etc) oraz gdy jest w danym

społeczeństwie powszechnie postrzegana jako podstawa jakiegoś

istotnego podobieństwa między ludźmi; istnieją sytuacje, gdy pewne

cechy zazwyczaj nieistotne uzyskują społ doniosłość

• kategoria socjologiczna – zbiór osób pod względem cech

społecznie doniosłych w danym miejscu i czasie, np. studenci,

Polacy; łączy ich więź obiektywna – poczucie wspólnoty

wynikające z podobeństwa sytuacji życiowej, np. miejsca

zamieszkania, zawodu, wieku; homofilia – upodobanie do

podobieństwa, nakazuje przyjaźnić się z tymi, którzy są do nas

podobni wiekiem, zawodem, miejscem zamieszkania, wyznaniem,

poglądami, wartościami, światopoglądem (R. Merton, P. Lazarsfeld).

Cechy, które łączą ludzi mają charakter obiektywny, wsytępują

niezależnie od tego, czy ludzie zdają sobie z nich sprawę czy też nie

• jedna i ta sama jednostka należy do wielu kategorii soc. – może

nastąpić konflikt interesów, gdy interesy, jakie wynikają z

przynależności do jednej z tych kategorii sa w sprzeczności z inną

• kategoria społeczna – mamy z nią do czynienia, gdy wspólnej

sytuacji życiowej, podobnemu położeniu społecznemu danej

zbiorowości towarzyszy rozwinięta samoświadomość czy tożsamość

zbiorowa (poczucie wspólnoty i identyfikacji z członkami pewnej

zbiorowości, wyrażane subiektywnie sformułowaniem „my”, któremy

towarzyszy świadomość odrębności od osóbz zewnątrz, określanych

jaki „oni”); pojawiają się stereotypy czyli jednostronne,

upraszczające, wyidealizowane obrazy własnej zbiorowości

(autostereotyp) i równie jednostronna, upraszczająca i negatywna

wizja zbiorowości innych; a także subiektywna więź społeczna, która

może być odzwierciedleniem jakichś warunków obiektywnych, w

których żyje zbiorowość lub jakichś obiektywnych cech jej członków,

np. zamieszkanie na wsi lub może wynikać z postrzeganej wspólnotyprzekonań, wierzeń, światopoglądu, np. religia;

• subiektywne poczucie wspólnoty może ewaluować, np. kobieta – od

biologii do feminizmu, robotnicy u Marksa, pojawiła się świadomość

klasowa czyli poczucie wspólnoty interesów z członkami swojej

klasy, definicja wrogów zagrażających tym interesom i gotowosc dowalki o ich realizację

3. Więź moralna

• to odmiana więzi subiektywnej, więź społeczna w jej aspekcie

kulturowym, dopiero gdy się pojawi społeczeństwo może „twóeczostawać się”

• moralność wskazuje wymagany sposób odnoszenia się do innych,

określa pożądany kształt więzi

• to szczególna relacja do innych objętych kategorią „my” - to ci,

których obdarzamy zaufaniem, postępujemy wobec nich lojalnie,których sprawy nas solidarnie obchodzą

 zaufanie – oczekiwanie godnego zachowania innych wobec nas

 lojalność – powinność nienaruszania zaufania i wywiązywaniasię z podjętych zobowiązań

 solidarność – troska o interesy innych i gotowość podjęciadziałań na ich rzecz, nawet, gdy narusza to nasze własne interesy

• tożsamość – autodefinicja własnego miejsca w przestrzeni moralnej i

zakreślenie granic przestrzeni moralne, w której jednostka poczuwa

się do powinności zaufania, lojalności i solidarności; to wskazanie„my”, do których zaliczamy swoje „ja”

• granice kategorii „my” mogą być wyznaczone wąsko bądź szeroko;

ekskluzywność (więź prywatna wobec rodziny, sąsiedztwa) a

inkluzywność (więź publiczna wobec szerszych abstrakcyjnych gruposób, np. grupa religijna)

• intensywność i zasięg więzi moralnej są zmienne, eks- i

inkluzywność mogą ulec wzmocnieniu i poszerzeniu, np. wojna dajewiększą inkluzywność

4. Patologia więzi moralnej

• więź moralna może ulec osłabieniu i zawężeniu, gdy zagrożenia

mają charakter indywidualny, a nie kolektywny, gdy niepewność

dotyczy losu jednostki, gdy realizacja własnych interesów może

dokonywać się bez pomocy zbiorowośc, w pojedynkę – anomia –

jednostka prowadzi przeciw wszystkim abstrakcyjnym „innym”

• atrofia więzi moralnych – zanik wiążących powinności wobec innych,

skrajne zawężenie kategorii „my”; przejawy: kultura cynizmu

(antyteza zaufania, rozpowszechniona podejrzliwość, przypisywanie

innym najniższych motywów, doszukiwanie się wszechobecnych

spisków), kultura manipulacji (antyteza lojalności, spotykające się z

przyzwoleniem społecznym wykorzystywanie zaufania innych, ich

naiwności, posługiwanie się oszustwem i kłamstwem), kultura

obojętności (antyteza solidarności, skrajna interesowność, egoizm,

obojętność wobec szkód i cierpień innych)

• przykład: rozpowszechnianie działań antyspoł, wzrost

przestępczości, terroryzm itp.

29

• w wymiarze zakresowym atrofia przejawia się w nadmiernym

zawężaniu wspólnoty moralnej, ekskluzywnym definiowaniu

kategorii „my”; nieufność i wrogość wspólnot prywatnych o

najwęższym zasięgu wobec wszelkich szerszych zbiorowości –

amoralny familizm – skrajny przypadek: egoistyczna atomizacja i

indywidualizacja, całkowita destrukcja jakiejkolwiek wsólnoty

moralnejna rzecz afirmacji własnych interesów jednostki, dla których

wszyscy inni mają służyć

• konflikt tożsamości - gdy interesy kategorii społ, do których

należy jednostka są odmienne lub sprzeczne, a lojalności nie

pokrywają się, np. hitoryk unikający faktów zawstydzających dla

jego narodu

• częstsze wchodzenie w kontakty z naszymi niż z obcymi 0

• więź behawioralna wyrażająca się już nie tylko w postawach, ale

w realnych zachowaniach; grupa społeczna – gdy obiektywna

wspólnota pewnych cech doniosłych dla członków zbiorowości

wyraża się w tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty,

interakcje, stosunki społeczne w jej obrębie; jest to zatem

zbiorowość ludzi pomiędzy którymi występuje więź obiektywna,

subiektywna i behawioralna

5. Zjawisko równoczesnej partycypacji

• ludzie należą równocześnie do wielu grup, każdy kontekst społeczny,

w którym przebiega ludzka aktywność, ma charakterystyczne dla

siebie grupy, każdy ma własny oartykukarny zestaw grup

• społeczeństwa się różnicują, powstaje coraz więcej grup, jednostka

może wybierać pomiędzy tymi grupami

• konflikt partycypacji jest doświadczany przez ludzi, gdy typowe

dla grup interesy czy lojalności są niezgodne, albo wchodzą ze sobą

w sprzeczność, a uczestnictwo w jednych wymaga zaniedbania

innych.

6. Grupy zorganizowane

• kontakty i interakcje między członkami grupy, gdy stają siępowtarzalne i regularne, mogą przerodzić się w regulowane

normatywnie; pojawiają się wtedy powinności i uprawnienia wobecczłonków grupy, zdefiniowane zostają pozycje i role; pojawia się

organizacja społeczna/grupa zorganizowana, np. urząd, szkoła,

uniwersytet – regulacja normatywna bardzo, rozróżnienie pozycji(statusów) klarowne etc.; istnieją grupy, w których organizacja jest

luźniejsza – rodzina; organizacja zatem stanowi cechę stopniowalną,

przebiegającą całą skalę od wysokiego do minimalnego stopniasformalizowania

• istnieje tu więź kooperacyjna – jej istotą jest podział funkcji (ról)

między pozycjami społecznymi (statusami) i fakt, że są one ze sobą

komplementarne i dopiero wszytskie razem zapewniają normalnefunkcjonowanie całej organizacji; E. Durkheim: „solidarność

organiczna” czyli więź między dopełniającymi się,

komplementarnymi pozycjami, opierająca się na różnicach międzynimi, które nadają sens działaniom i pozwalają wszystkim razem

lepiej osiągać swoje cele („solidarność mechaniczna”

przeciwieństwo), np. podział pracy; heterofilia – przyjaźń oparta na

różnicach, atrakcyjnej dla obu partnerów odmienności upodobań,poglądów, sfer pracy zawodowej, kręgów towarzyskich

• konflikt pozycji i przynależności – dysonanse regulacji

normatywnych narzucanych przez każdą z grup

7. Sekwencja typów zbiorowości i dynamika

ich krystalizacji

• proces krystalizowania się, komplikowania zbiorowości ludzkich,przechodzących kolejne stadia od populacji, przez zbiór stat,

kategorię soc, kategorię społ do grupy i organizacji społ i odwrotnieproces dkonstrukcji

• nie zawsze jest tak, że grupa ma u podstaw realną, obiektywną

wspólnotę jakieś cechy i subiektywną świadomościową identyfikacjęczy poczucie tożsamości, i gęste, intensywne kontakty czy

interakcje; istnieją grupy wyobrażeniowe o silnym wyobrażeniu

wspólnoty i tożsamości, bez rzeczywistego podobieństwa interesówczy identyczności jakichś warunków obiektywnych; istnieją grupy

bez poczucia wspólnoty, lojalności czy innych więzi subiektywnych,np. grupa więźniów świeżo osadzonych

1. Obiektywne kryteria klasyfikacji

a) wielkość/liczebność grupy

• grupy małe i wielkie:

 małe to np. rodzina, wioska – ludzie się znają, potrafią sięrozpoznać z wyglądu, nazwać z imieni i nazwiska,

interakcje mają charakter bezpośredni (rozmowa), bliskośćprzestrzenna, działania są widoczne

 większe, np. studenci jednego wydziału, mieszkańcyjednego bloku – znają się tylko z widzenia

 wielkie, np. naród, grupa religijna – ludzie są wobes siebie

anonimowi, zbiorowości abstrakcyjne, często nie wiemy, ilich dokładnie jest; silnie się z nimi identyfikujemy,

odczuwamy tożsamość zbiorową, solidarność,przynależność

• G. Simmel uważał, że wraz ze zwiększaniem się liczebnościgrupy, zmienia się charakter zjawisk

 diada – dwie osoby, występują interakcje, mówią o sobie „my”

 triada – pojawia się fenomen koalicji (dwójka wiąże siębliżej, izolując trzeciego, lub działa przeciw niemu),

strategia „dziel i rządź” (jeden podburza dwóchpozostałych, aby uzyskać przewagę i wpływ na każdego),

mediacja, reprezentacja (gdy dwóch powierza trzeciemujakieś zadanie do wykonania w ich imieniu i na ich

rachunek), uformowanie większości i dojście do wspólnejdecyzji

 max 20 os. – do tego progu możliwa jest znajomośćpartnerów, intymność, bezpośredniość, powyżej pojawia

się anonimowość, formalizm, pośredniość reakcji

 wskazał też wielkości optymalne do różnego rodzaju działań

b) trwałość grupy

• grupy krótkotrwałe, np. pasażerowie pociągu – oparte na

przelotnych kontaktach czy znajomościach; ludzie nie traktują

ich zbyt poważnie nie wiążą z nimi swojej przyszłości, są mniej od nie zależni, słabiej ulegają jej wpływowi

• grupy długotrwałe, np. studenci jednego kierunku, dożywotnia

trwałość w rodzinie czy Kościele; grupy najtrwalsze zachowują

swoją ciągłość i tożsamość, mimo, że mają coraz to nowych

członków, następuje nieustanna zmiana składu, np. naród; dzieje

się tak, ponieważ organizacja i kultura tych grup odrywa się od

konkretnych osób, mają trwałość (organizacja) i ciągłość

(kultura) ponadjednostkową – wartości, normy, historia,

przekonania, wiara; to obszar silniejszego zaangażowania

jednostki, identyfikacji, lojalności, obszar realizowania życiowych

planów; im grupa jest trwalsza tym jednostka bardziej angażuje się w realizowanie jej celów, bardziej się stara

• trwałość grup pewnego rodzaju, np. pracowniczych bywa różna w różnych krajach

c) sposób rekrutacji

• do grupy można być przypisanym – wchodzi się do niej bezwłasnego aktu woli, np. poprzez urodzenie do rodziny, narodu

lub przez przymus do grupy więziennej

• lub można zapisać się – wybieramy je w drodze własnej,

dobrowolnej decyzji, np. stowarzyszenia, kluby, partie; są takiedo których można przystąpić łatwiej i do których trudniej –

istnienie szczególnych warunków, kryteriów, które trzeba spełnić, procedur przez które trzeba przejść

• Grupy do których przynależność jest obwarowana

rygorystycznymi warunkami i procedurami nazywamy grupami

ekskluzywnymi lub elitarnymi, natomiast do których może

przystąpić każdy od razu, nazywamy inkluzywnymi lub powszechnie dostępnymi.

Grupa ekskluzywna stanowi dla jednostki większą wartość, to ta z która wiązało się więcej wyrzeczeń, nakładów i starań,

jednostka silniej się z nią identyfikuje, gotowa jest do pełniejszego zaangażowania się, przejawia większy konformizm

w obawie przed utratą akceptacji ze strony innych członków i

wobec możliwości wydalenia z grupy. Cechują się większą

spoistościa i solidarnością. Możliwe jest, że atrakcyjnośc grupy

wynika tylko z jej ekskluzywności.

d) intensywność uczestnictwa – trzy odmienne sprawy:

• różne działania, różne cele grupy

 jednofunkcyjne – wyspecjalizowane, tylko jeden rodzajdziałalności, np. grupy zadaniowe, rekreacyjne,stowarzyszenia

 wielofunkcyjne – działamy w różny sposób, spełniającróżne aspiracje i cele, np. rodzina, grono znajomych

 obecnie rośnie specjalizacja

• suma czasu i energii fizycznej, zaangażowania myślowego zestrony członków

 wymagające od członków nieustannego uczestnictwa,pełnego zaangażowania, maksymalnego poświęcenia,

niepodzielnej lojalności, np. zakon religijny, mafia; grupy żarłoczne – w całości pożerają swoich członków

 zadawalające się cząstkowym uczestnictwem i zaangażowaniem

• rygoryzm i zakres kontroli – jaki jest obszar prywatności i luzu pozostawiony jednostce

- grupy o bardzo precyzyjnie określonych regułach

postępowania i bezwzględnie egzekwujących konformizm;

istnienie kodyfikacji norm w postaci regulaminów,

instrukcji; kontrola może obejmować nawet całe życie

jednostki – grupy totalne (ingerują i podporzodkowują

sobie w pełni życie obywateli), społeczeństwo nadzorowne- mały zakres kontroli

e) charakter korzyści jaki przynosi jednostce uczestnictwo w grupie

• niektóre mogą być traktowane intrumentalnie, a udział w nich

ma przynieść jakieś korzyści poza samym uczestnictwem, np.zarobić, uzyskać prestiż

• grupy o charakterze autotelicznym, np. mecz w piłkę, spotkanieprzy piwie

• pewne grupy o charakterze autotelicznym mogą byćwykorzystywane do celów instrumentalnych, np. znajomość z

kimś może dać nam pewne wpływy, pozorowana wspólnota

• grupy zadaniowe – celowo zorganizowane po to, aby

zrealizowac jakiś projekt, rozwiązać jakiś problem, rekrutacja

komeptentnych specjalistów, po wykonaniu zadania rozwiązaniegrupy

• zadania addytywne – pracuje nad nimi wielu ludzi, szybkość

wykonania zależy od ich ilości, gdyż poszczególne wysiłki sumująsię; są zadania, gdzie istnieje granica dodawania członków, np.

przy pchaniu samochodu albo dodawanie członków nic nie da,np. konsens

• zadania kompensacyjne – uśrednianie sumy ocen, przyodrzuceniu skrajnych

• zadania kooperatywne – podział funkcji, strategia kooperacji,sensowne współdziałanie przynosi zamierzony efekt

• zadania dysjunktywne – zadania grupowe realizowane przezjednego członka

• zadania koniunktywne – dopasowanie do najsłabszych tempa iintensywności ich wykonywania

f) stopień zorganizowania grupy

• grupy formalne – nie liczą się osobiste walory i wady, lecz tylkote które wiążą się z wykonywaniem ról, zachowują ciągłośćnawet gdy zmienia się personel

• grupy nieformalne, niezorganizowane – liczą się osobiste walory iwady

• przenikanie się organizacji formalnej i siecie kontaktów

nieformalnych jest typowe dla wielu organizacji, może jednakdoprowadzić do powstania klik i innych zjawisk patologicznych.

2. Subiektywne kryteria klasyfikacji

a) psychologiczna relacja jednostki do grupy

Wskaźnikiem przynależności w grupach zorganizowanych mogą być

formalne deklaracje przystąpienia, rejestry członków, a w w grupach

niezorganizowanych faktyczny udział w aktywności grupy, kontakty,

interakcje z innymi członkami.

Do grup członkowskich jednostka może się odnosić w sposób:

pozytywny (dobrowolne członkostwo), intrumenalny, autoteliczny,

aksjologiczny (utwierdza ją w wyznawanych wartościach.

Z grupami atrakcyjnymi jednostka się solidaryzuje, obdarza je zaufaniei lojalnością.

Subiektywna identyfikacja z grupą – sytuacja naturalna, akceptowana

grupa członkowska – gdy wśród dużej ilości członków, to wysokiemorale grupy

b) gdy jednostka się nie soliaryzuje to wstępuje do grupy, bo:

• została do niej przypisana dożywotnio, np. rodzina

• brak innych opcji, np. praca

• nie można jej opuścić, np. zakon

• można opuścić, ale jak zareagują inni

Niskie morale, sygnał niechbnego rozpadu

c) dystans i izolacja wobec grupy, do której mamy stosunek negatywny,

wrogi, krytyczny

Grupy istotne – obdarzone szczególnym, subiektywnym znaczeniem.

W relacjach z negatywnymi grupami odniesienia manifestują się

dwie prawidłowości

1. skłonność do formułowania stereotypów, następnie przesądów, a

nawet dyskryminacje, segregacje, represje, eksterminacje

2. skłonność do integracji wewnątrz własnej grupy, pod wpływem

zagrożenia ze strony negatywnych grup odniesienia

Grupy odniesienia pozytywnego to grupy, które stają się

przedmiotem naszych marzeń i aspiracji, nie uczestnicząc w niej

jeszcze solidaryzujemy się z nią, odczuwamy zaufanie i lojalność

Grupa do której nie należymy, ale jest obiektem naszych marzeń

również kształtuje nasze myśli i działania, dostarcza nam ona

standardów porównawczych do oceny własnych osiągnięć i tym

samym może wpłynąć mobilizująco na nasze motywacje i płynące z

nich działania – grupy odniesienia porównawczego.

Grupy odniesienia normatywnego – grupy z którymi się

identyfikujemy dostarczają nam wzorów postępowania, uczymy się do

czego zmierzać, czyli wiążących wartości i norm.

Grupy wyprzedzające socjalizacje – wpływ grup do których jedynie aspirujemy

Kontrsocjalizacja – gdy staramy się myśleć i działać na przekór

nieakceptowanej przez nas grupie

3. Syntetyczne typologie grup

• grupa pierwotna a grupa wtórna

G. pierwotna – niewielkie, nieformalne, spontaniczne, obezpośrednich kontaktach i interakcjach członków rozpoznających

się nawzajem, podejmujących zróżnicowane działania, częściowo z

pobudek autotelicznych

G. wtórna – liczą wielu członków, w większości wzajemnieanonimowych, pomiędzy którymi zachodzą sformalizowane i

pośrednie stosunki realizujące się na wysoce wyspecjalizowanych

działaniach, np. grupy zawodowe

• kapitał społeczny – więzi zaufania, lojalności, solidarności,

znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i samorządności,

głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń

• próżnia socjologiczna – pusta przestrzeń pomiędzy publiczną sferą

polityki a prywatną sferą rodzinną, która zazwyczaj wypełniana jest

poprzez dobrowolne stowarzyszenia

System aksjo-normatywny.

• - trzon ludzkiego postępowania to normy i reguły

• - od zwierząt odróżnia nas fakt posiadania własnej kultury oraz indywidualnaaktywność

• - kultura wpływa na jednostkę we wszystkich dziedzinach życia, ba nawet wchodzi do

naszych snów (kształtowanie kultury idealnej, narzuca nam jak mamy postępować)

• - jednak głównym podmiotem regulacji ludzkich zachowań jest działanie jednostekNormy i wartości.

• - dwuczłonowe ujęcie działania = dwuczłonowe reguły: sposoby czy metody działania,

środki stosowane dla osiągnięcia celu, nazwiemy normami kulturowymi. Mówią one, co

ludzie powinni robić. Natomiast takie reguły, których przedmiotem są cele działania,nazwiemy

• wartościami kulturowymi.

- wartości wyznaczają do czego powinniśmy dążyć i w jaki sposób: (…) Przykładem

wartości typowych dla naszych czasów, a więc inaczej - akceptowanych czy

afirmowanych w naszej kulturze celów działania, będzie: standard życia, majątek, sława,

wykształcenie, sprawność fizyczna, zdrowie. A przykładem norm zalecających uznane

sposoby osiągania tych celów będzie: ambitna edukacja, wytężona praca, uparty trening,

konsekwentna kariera. (…)Siła regulacji.

• - ustalone normy i wartości wprowadzają ład w społeczeństwie i wprowadzają tzw.

„ładunek powinności”

• - wymuszają one pewne oczekiwania od jednostek w danym społeczeństwie

• - imperatywy kulturowe: żądanie pewnego rodzaju postępowania (pozytywne: nakazy inegatywne: zakazy)

• - normy i wartości stricte nie nakazują nam określonego działania, lecz pokazują które

działania są bardziej akceptowane: można być starą panna/ kawalerem, ale bardziej

poważane jest w społeczeństwie posiadanie rodziny, dzieci

• - zakaz palenia w określonym miejscu, nie pozwala palaczowi oddać się przyjemności

nałogu, ale też nie nakazuje mu rzucenia nałogu (chodzi o znak „zakaz palenia”)

• - istnieje swego rodzaju akceptacja dla związków homoseksualnych, lecz to

przyzwolenie nie zachęca do życia w takim związku

• - co nie jest prawnie zakazane, jest dozwolone: przykład zakaz przekraczania 60 tki na

drodze, ale nie wiemy ile mamy jechać, ważne, że nie 60

• - jeszcze jeden typ reguł: zalecenia i preferencje (luźniejszy) tj. dobrze by było, mile

widziane jest itp., chodzi tu o pewne wzorowe postępowania i to są tzw. drogowskazy,

postępowanie heroiczne (przykład: policja nie oczekuje, że na autostradzie wszyscyzwolnią ale tych co jadą za szybko – ukarzą)

• - omówmy jeszcze reakcję społeczną na to wszystko: sankcja (więcej w rozdziale XVII),

mogą mieć odbicie w prawie (kara – mandat) lub w społ., czyli może nas spotkaćodrzucenie i wykluczenie z danej grupy

• - podsumowanie: społeczeństwo cicho uważa, że nie można od nikogo oczekiwać

doskonałości i bohaterstwa, ale zauważa, że takie zachowania niosą za sobą całą gamęnagród

Podwójna relatywizacja.

- reguły społeczne obowiązują pod pewnymi warunkami (kontekst reguły: podwójnedno:D)

- relatywizacje sytuacyjne: w razie pożaru należy wykręcić numer 998, ale dopisek, że

gdy użyjemy tego numeru bez potrzeby, fałszywy alarm, czeka za to nas kara

- relatywizacja personalna: wielki piątek to zakaz spożywania mięsa, ale ten zakaz jak

wiadomo obowiązuje tylko chrześcijan, chociaż nie jest to napisane, tak samo gdy lekarz

popełni błąd, wiadomo że zostanie ukarany itp. ( ta relatywizacja nie ma charakteru

osobowego lecz rodzajowy: Wyłączenie spod działania reguły, zmiana kwalifikacji reguły;

z zakazu na przyzwolenie, z preferencji na nakaz itp., albo objęcie wyjątkową regułą nie

dotyczy konkretnych osób, lecz pewnych kategorii osób)Kompleksy reguł: procedury, instytucje i role.

• - wartości i normy to tylko atom w całym systemie aksjo-normatywnym

• - wszystkie reguły są ze sobą jakoś powiązane, współistnieją, łączą się dając początekintegracji w szersze całości

• - sposoby postępowania mogą ściśle się łączyć z celami: (…)Praca i zarobek, uczenie

• się i wykształcenie, leczenie się i zdrowie, wyjazd nad morze i wypoczynek. Takie

• wiązki norm i wartości, regulujące typowe sposoby osiągania danych celów,

• nazwiemy procedurami. Częsty przypadek to podporządkowanie kilku norm czy

• sekwencji norm jednej wartości. (…)

• - integracja odbywa się wokół jakiejś dziedziny życia

• - rodzina, to nie tylko ludzie mieszkający pod jednym dachem, ale to zbiór norm iwartości (tych zintegrowanych)

• - nie jest tak, że reguły związane są z jedną instytucją, czasami jest rozdzielona między

kilka różnych np. prawdomówność, punktualność, cnota (oczywiście istnieją też takie

charakterystyczne dla jednej instytucji np. musztra w wojsku, przesłuchiwanieświadków dla sądu itp.)

• - w niektórych społeczeństwach uniwersalną regułą w życiu może być nawet sukcesczy bogactwo

• - uniwersalność międzykulturowa- to nie to samo co międzyinstytucjonalna

(stosowalność niektórych reguł poza granicami kultur: tutaj zaczyna się rola społeczna

np. inaczej wygląda rola księdza w różnych krajach katolickich)

• - człowiek jako aktor: gra rolę, lepiej lub gorzej, odwołanie do teatru (rola istnieje zanim

podejmie się jej aktor, jest dla niego faktem uwarunkowanym zewnętrznie, rola

wyznacza mu schemat postępowania, co go ogranicza i musi się jej nauczyć, każdy ma

inne predyspozycje do określonej roli, występuje wielu aktorów a ich współdziałanie

musi być skoordynowane, każdy gra wiele ról podczas swojej kariery dlatego mogąwystępować trudności z przejściem z roli do roli).

• - taki schemat aktora, można przenieść na życie codzienne np. rola adwokata

• - rola w życiu społecznym jest ważna i znajduje odbicie w kulturze danegospołeczeństwa

- (…)Częsta niespójność normatywnych oczekiwań prowadzi do rozmaitych postaci

antynomii, ambiwalencji i konfliktów w obrębie roli, konfliktów między rolami, a także

wynikających z tego napięć, które jednostka musi jakoś rozwiązywać.(…) ważne!

Podsystemy aksjo-normatywne: zwyczaj, moralność i prawo.

• - zwyczaje, moralność, prawo = podsystemy w obrębie systemu aksjo-normatywnego

• - zwyczaje: bogata kategoria reguł, towarzyszy nam w życiu codziennym,

bezrefleksyjny automatyzm, tworzą się spontanicznie z działań masowych, mają także

prywatny charakter, są bardzo mozaikowe i migotliwe, istnieją grupy społeczne bardzo

przywiązane do zwyczaju i ich nieprzestrzeganie, wyśmiewanie czy tworzenie nowych

może nieść za sobą konsekwencję np. banicji towarzyskiej

• - moralność: dotyczą one takich sfer życia, w których działanie jednego człowieka nie

jest obojętne dla dobra, szczęścia, zdrowia, powodzenia innych ludzi; fundamentalne

relacje między ludźmi, ułożone tak by zapewnić nam trwałe i jak najbardziej szczęśliwe

bytowanie; są często kodyfikowane i werbalizowane, piecze nad nimi ma np. kościół,

tworzenie systemów etycznych; ich naruszenie spotyka się ze zdecydowanie silniejszą

reakcją społeczną niż w przypadku zwyczajów, ludzie nie przestrzegający zasad są

piętnowani, potępiani, ostracyzm polityczny, samosąd? itp.

• -prawo: jest celowo stanowione przez państwo (związane z organizacja Polit., lub kimś

rządzącym), nie wytwarzane jest spontanicznie, wyraźnie informuje obywateli co wolno

a czego nie, stoi na straży wymiaru sprawiedliwości, wymierza sankcje, może

wkaraczać na moralność, nie zawsze wydaje się sprawiedliwe i dobre, zależne jest odsystemu

-styl artystyczny i moda: narzucenie czegoś, z drugiej strony wolność, tworzenie iindywidualizm

Spoistość i konfliktowość systemu aksjo-normatywnego.

3 tendencje historyczne:

• - wzory i reguły społeczne komplikują się i różnicują w miarę ewolucji czy rozwojuspołeczeństwa

• - odchodzenie od pierwotnej izolacji kultur do coraz większego ich kontaktu,wzajemnego oddziaływania, przemieszania

• - rosnące w toku procesu dziejowego przyśpieszenie zmian społecznych

Sprzeczność w systemie aksjonormatywnym:

• I forma - Durkheim: anomia: system normatywny zamienia się w chaos. Drogowskazy

działania - celów i środków - stają się nieostre, niejednoznaczne. Ludzie tracą poczucie,

co jest dobre, a co złe, co godne, co niegodne, do czego należy dążyć, a czego unikać,

jakie metody są dozwolone, a jakie zakazane. Dezorganizacja kultury normatywnejoznacza dezorientację członków zbiorowości.

• II forma - Merton: Anomią to, w jego ujęciu, nie każdy chaos normatywny, lecz raczej

specyficzna rozbieżność między afirmowanymi w danym społeczeństwie wartościami, apostulowanymi w

• nim normami mającymi służyć osiągnięciu tych wartości. A dokładniej: takimi normami,

które mają praktyczne szansę realizacji. Otóż bywa tak, że poprzez system wartości

kultura narzuca wszystkim członkom społeczności jakieś wspólne cele. Na przykład w

kulturze amerykańskiej: sukces materialny, wysoki standard życia, szczęśliwe życie

rodzinne. I równocześnie poprzez system norm wskazuje pożądane sposoby osiąganiatych celów.

• III forma – Konflikt ról: rozbieżność oczekiwań społecznych związanych z rozmaitymi

pozycjami społecznymi (statusami) zajmowanymi równocześnie przez jednostkę.

• IV forma - Konflikt w obrębie jednej roli: w ramach jednej pozycji społecznej, między segmentami roli, a więc oczekiwaniami kierowanymi przez różnych partnerów, członków kręgu społecznego, zajmujących w stosunku do danej pozycji statusyperyferyczne.

• V forma – Pojedynczy segment roli: oczekiwania jednego, konkretnego partnera sąwewnętrznie niespójne. Nazywamy to ambiwalencją normy.

• VI forma - Konflikt pomiędzy podsystemami normatywnymi: to samo zachowanie jest

odmiennie regulowane, na przykład przez prawo i moralność. Mówimy tu o antynomiinormatywnej.

• VII forma - występować może w obrębie pojedynczego podsystemu normatywnego,

gdy zawarte w nim reguły wymagają równocześnie przeciwstawnego sposobu

postępowania: jedne czegoś zabraniają, a inne na to zezwalają, lub jeszcze gorzej -nakazują to.

• VIII forma - różnorodność kultur, co nie ma poważniejszych konsekwencji tylko dopóty,

dopóki kultury są izolowane. Kiedy jednak wchodzą w kontakt, zderzają się ze sobą, np.

w sytuacji podboju, migracji lub globalizacji, łatwo staje się to zarzewiem konfliktówmiędzykulturowych.

• IX forma - w ramach jednej społeczności i właściwej jej kultury występować mogąreguły pochodzące z różnych okresów.

• X forma - spotykamy się z nią w ramach jednej społeczności, gdy w krótkim czasie

następuje głęboka, radykalna i wszechstronna zmiana kulturowa. Nowe reguły życia

wchodzą wtedy w sprzeczność z dawnymi normami i wartościami, zakorzenionymi

jeszcze głęboko w pamięci, w mentalności, w codziennych nawykach.

Stosowanie się do reguł: konformizm i dewiacja.

- każdy wie co to konformizm i dewiacja :D

ODMIANY DEWIACJI:

- konformizm w czystej postaci

- innowacja a dewiacja, nie wszystkie zachowania odbiegające od normy są dewiacja i sązłe (Merton)

- rytualizm: kurczowe trzymanie się pewnych reguł postępowania np. przysłowiowybiurokrata, dewotka

- wycofanie się, odrzucenie, odrzucenie przez jednostkę całej przepisanej w kulturzeprocedury, zarówno zawartych w niej norm, jak i wartości np. ludzie marginesu

- bunt, odrzucenie obowiązujących procedur, z całym bagażem norm i wartości, ale

zarazem zaproponowanie procedur alternatywnych: nowych sposobów życiarealizujących nowe normy i nowe wartości

ODMIANY KONFORMIZMU:

• - legalizm i negatywizm: ten, kto skrupulatnie przestrzega litery prawa, bo uznaje

autorytet prawa i uważa, że przestrzeganie przepisów jest rzeczą słuszną. Taką

postawę określamy jako legalizm. Mimo że termin legalizm nawiązuje bezpośrednio do

dziedziny prawa, można go rozciągnąć także na inne podsystemy normatywne.

• - przeciwieństwem legalizmu jest negatywizm albo, jak się czasami powiada,kontraformizm.

• Jest to też bezrefleksyjny stosunek do reguły, abstrahujący od jej treści, a odrzucającyją tylko z uwagi na źródło.

• - ostatnia forma konformizmu to oportunizm. Jest to przestrzeganie reguły mimo jejnieuznawania. Uważam pewne normy czy wartości za pozbawione sensu, szkodliwe,niegodne, a mimo to stosuję się do nich np. abstynent, niewierzący

Język

Oprócz reguł kultura zawiera także idee, które czerpiemy z kultury a które ukształtowane

są za pomocą języka. Związek między językiem a znakiem jest naturalny. Bardziej

skomplikowanym skrótem jest symbol nie wynika on z żadnych obiektywnych

prawidłowości jak znak. Wspólna konwencja w społeczności polega na tym, iż wszyscy jej

członkowie wiedzą jaki symbol czemu odpowiada wchodząc tym samym do kultury. Język

to skomplikowany system symboli. Symbolami mogą być przedmioty materialne jak i

kolory, gesty, język ciała, piktogramy (uproszczone obrazki w pewnym stopniu podobne do tego co mają oznaczać) czy słowa.

Język naturalny to ten wytworzony w sposób spontaniczny w długiej historii wielkiej terytorialnej wspólnoty i używany przez jej członków.

Funkcje języka:

• rejestracja spostrzeżeń i doświadczeń, zapis wiedzy i informacji i ich przekaz

• komunikacja (wirtualna, rozmowa )

• podstawa budowania tożsamości ( w tym żargon)

• umożliwia dążenia prospołeczne (potrzeba bycia z ludźmi i komunikacji z nimi)

Przeświadczenia prywatne zostawiamy dla siebie ale szanse zaistnienia mają te elementy

które trafiają do publicznej wiadomości i są powszechnie akceptowane. Schematy

myślenia to ponadjednostkowe wzorce, które swoje odzwierciedlenie mają w świadomości

społecznej. Poglądy rozpowszechnione w społeczeństwie cechują się dużą inercją i

odpornością na zmianę i ulegają dogmatyzacji (są uważane za jedyne słuszne). Intersubiektywność

– zgodność z tym co sądzą wszyscy. Powstawanie świdomości globalnej.

Społeczeństwo staje się całością realną.Świadomość narodową wyróżnia bogactwo symboli, mitów i stereotypów, nasycona

emocjonalnie , łatwo ulega dogmatyzacji. Świadomość klasowa (u Marksa). Mentalność

warstw klasowych Webera. Mentalność urzędnicza Roberta Mertona. Odrębność

sposobów myślenia cechuje też różne środowiska zawodowe czy rodzinę.

Świadomość Społeczna

1.Myślenie potoczne

rozproszone, spontaniczne, intuicyjne przeświadczenia (bez logiki).Idee i wyobrażenia w świecie społecznym dzielą się na:

2. sferę sacrum i profanum.

Mity, magia i religia –czerpią moc z autorytetu, tych który je konstatują.

3. Ideologie

Są to takie zbiory i systemy idei , które dostarczają uzasadnienia, legitymizacji jakimśpartykularnym interesom grupy lub utwierdzają jej tożsamość. Często ulegająpatologicznym formą myślenia (stereotypy itp...). Wprost formułują je partie polityczne,

manifesty , czasem rozbudowane doktryny. Funkcje ideologiczne może pełnić także

muzyka (hymn) czy malarstwo (Matejka). Jest ona podstawową siłą integrującą ruchyspołeczne. Spory ideologiczne dalej istnieją.

4. opinia publiczna.

Charakterystyczny dla danej zbiorowości kompleks poglądów na sprawy publiczne.

(ekonomiczne, społeczne..) Pomaga przełamać „Pluralistyczną ignorancję” paraliżującąaktywność obywatelską.

5 wiedza naukowa

Takie przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach prawdziwości i fałszywości,

żądając ich uzasadnienia przez badania naukowe . („cywilizacja wizyjna” ma zastąpić

wkrótce słowną). Ogrom propozycji intelektualnych w mediach sprawia zagrożenia dlasamodzielności myślenia.

Patologia świadomości społecznej

Patologie - zniekształcenia poznawcze- poglądy zniekształcone i szkodliwe.

Stereotypy- uproszczony, przejaskrawiony obraz pewnej zbiorowości. Tworzy sięnajczęściej na podstawie jednostkowych doświadczeń. Najczęstszym tematemstereotypów są cechy zbiorowości etnicznych, rasowych i narodowych. Negatywne

stereotypy to przesądy. Zaś wytworzenie pozytywnego stereotypu o własnej grupie to

megalomania lub szowinizm grupowy. Oprócz cechy wadliwości poznawczej zawierająone także emocje, które nadają im siły. Mogą one prowadzić do dystansu społecznego,segregacji (apartheid) czy dyskryminacji a w tym momencie zaczną działać

„samorealizując się proroctwo” (R. Merton). Mocna dyskryminacja może dopuścić do

eksterminacji. Zygmunt Bauman -> mechanizm zagłady Żydów jako efekt 2 procesów . 1

pogłębiające się przesądy antysemickie, 2 długotrwała segregacja i separacja

społeczności. Szczególnie podatna atmosfera do powstania takich zjawisk jest podczas

kryzysu ekonomicznego. Działa wtedy hipoteza „frustracji-agresji” (Dollard, Miller).

Geneza przesądów może być również odgórna – „kozioł ofiarny”. Czyli upośledzenie

jednostki, dzięki czemu z jednej strony zwala się wówczas winę na nią a z 2 integruje

pozostałych członków grupy (prawo Simmla-Cosera ) a po 3 konflikt ten staje siętematem zastępczym, na którym skupia się uwaga.

Irving Janis -> myślenie grupowe.

Morale grupowe jest niezmienne z 2 powodów- satysfakcji z uczestnictwa , poczuciawsparcia i bezpieczeństwa oraz dlatego, że wspólne więzi sprzyjają mobilizacji dodziałania. Anomalia- przypadek braku łączności między atrakcyjnością i efektywnościągrupy. Powodem może być za duża spoistość grupy.

Myślenia grupowe polega na zupełnym zatarciu przez grupę poczucia rzeczywistości.

Elementy: 1 złudzenie nieograniczonej siły i bezkarności (poczucie bezpieczeństwa),

2lekceważenie wszystkich potencjalnych zagrożeń, 3 niepodważalna wiara w swoją

wyższość moralną, 4 budowanie stereotypów na temat oponentów, 5 traktowanie

przywódców grup zewnętrznych jako słabych, 6 silne akcentowanie lojalności wobec

grupy (konformizm), autocenzura , 7 pojawienie się gorliwych samozwańczych cenzorów,

8 wytworzenie złudzenia jednomyślności. Tworzy to całkowicie zafałszowany obraz

rzeczywistości zewnętrznej co całkowicie uniemożliwia efektywność działania grupy.

Pojęcia w rozdziale:

dyskryminacja- mniejsze szanse dostępu do wykształcenia, zawodu, majątku, prawpolitycznych, prestiżu i innych cenionych dóbr, z tej tylko racji, że ktoś jest członkiem grupy będącej przedmiotem przesądów czy negatywnych stereotypów i bezuwzględnienia jego indywidualnych kwalifikacji czy zasług.

eksterminacja- fizyczne eliminowanie członków grupy lub całej grupy postrzeganej za

pomocą szczególnie silnych negatywnych stereotypów czy przesądów.

ideologie- zbiory lub systemy idei, które dostarczają uzasadnienia, legitymizacji,

wsparcia, jakimś partykularnym interesom grupowym lub utwierdzają grupowątożsamość.

język- system powiązanych ze sobą symboli uznawanych w danej społeczności

język ciała- poza, postawa cielesna, która w kulturze danej zbiorowości kojarzy się z

jakimś stanem emocjonalnym, nastawieniem czy cechami osobowościowymi.

język naturalny- system symboli wytworzony spontanicznie przez daną zbiorowość wdługim procesie historycznej akumulacji

język sztuczny- system symboli skonstruowany celowo dla zapewnienia komunikacji

międzyludzkiej w jakimś specyficznym zakresie

morale grupy- silne więzi społeczne między członkami grupy, solidarność grupowa,wzajemność, lojalność

myślenie grupowe- zupełna zatrata przez grupę poczucia rzeczywistości, przecenianie

własnej siły i możliwości działania, samozadowolenia i arogancja, związane z nadmierną

spoistością grupy a także izolacją od otoczenia i zamknięcia we własnym świecie

piktogram- obrazek, który ma w graficznym uproszczeniu symbolizować obiekt czy stanz którym skojarzenie pragniemy wywołać

przesąd- negatywny stereotyp, mocno zabarwiony emocjonalnie

segregacja- prawnie lub zwyczajowo zagwarantowana izolacja jednostek należących dogrup, których dotyczą przesądy i negatywne stereotypy

stereotyp- uproszczony, jednostronny i skrajnie przejaskrawiony obraz pewnejzbiorowości traktujących wszystkich jej członków tak samo

symbol- wskaźnik pewnego stanu rzeczy oparty na przyjętej w danej zbiorowościdowolnej konwencji

szowinizm grupowy- przeświadczenie o wyjątkowych zaletach własnej zbiorowości przyjednoczesnym zaniżeniu wartości innych zbiorowości

świadomość społeczna- zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej

zbiorowości poglądów i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia

wpajanymi ich członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk.

znak- wskaźnik pewnego stanu rzeczy oparty na prawidłowościach przyrodniczych, wmyśl których występuje on razem z tym stanem lub go poprzedza.

Socjalizacja i kontrola społeczna

Zmienność społeczeństwa: rzeczywistości społecznej nie wystarczy analizować w

ujęciu statycznym, ponadczasowym – nie pozwala to uchwycić najważniejszych jej cech.Społeczeństwo nie tyle istnieje, co dzieje się i przekształca.

„Fizjologia społeczeństwa”, czyli pewne codzienne, nieprzerwanie toczące się procesy w

obrębie każdej społeczności. Podtrzymuje funkcjonowanie społeczeństwa w niezmienionej

formie i zapewnia mu ciągłą reprodukcję. Najważniejszym z procesów reprodukcyjnychjest socjalizacja.

Dwie teorie dot. uzyskiwania wiedzy, umiejętności, wzorców itp., realizowanych wpóźniejszych działaniach:

- Natura ludzka predestynuje ludzi do pewnych działań; dziedziczenie impulsów, repertuarów zachowań potrzebnych do przetrwania.

- Jednostka nabywa owe wzorce od społeczeństwa: wpajanie reguł i wzorców życia

w danej kulturze, przygotowanie do bycia pełnowartościowym członkiem

społeczeństwa. Za drugą teorią przemawia zjawisko pluralizmu kulturowego (wielokulturowości):

biologicznie każdy rodzi się w jakiejś rodzinie, ale to kultura decyduje o tym, jaka to

będzie rodzina, jakie relacje wiążą jej członków, kto ma w niej władzę, jak dzieli się

funkcje itp. Kolejnym argumentem jest to, iż dziecko pozbawione kontaktu z ludźmi nie

wykształca nawet mechanizmów psychicznych odpowiedzialnych za uczenie się (przykład

– dzieci „wychowywane” przez zwierzęta, nie potrafiące przystosować się później do życia

między ludźmi). Nie nabywa ono typowo „ludzkich” umiejętności jak mowa, wiedza o

świecie, poczucie tożsamości. Oba stanowiska uzupełniają się, natura i kultura współgrają ze sobą w procesie

„kształtowania” człowieka. Biologia dostarcza pewnych predyspozycji, a od oddziaływania

społeczeństwa zależy, czy rozwiną się one we w pełni funkcjonujące mechanizmy psychiczne, oraz konkretne sposoby życia.

Socjalizacja: wchodzenie do społeczeństwa.

Proces socjalizacji (stawania się pełnowartościowym członkiem zbiorowości) odbywa sięna kilku poziomach:

- Minimum kulturowe: umiejętności niezbędne dla egzystencji w społeczeństwie;

porozumiewanie się, podstawowe wymogi moralne zabraniające naruszania

czyjegoś dobra oraz poszanowanie dla odmienności.

- Wejście do konkretnej kultury: przyswojenie właściwych dla niej idei, wartości,

przekonań, norm i reguł (np. język polski, wiedza o tradycji, symbolach,wartościach narodowych).

- Opanowanie konkretnych ról społecznych: socjalizacja do ról związanych z

określonymi pozycjami i aspiracjami jednostki, zdobycie umiejętności i kompetencji niezbędnych do akceptacji w konkretnych grupach.

Role społeczne, pozycje i przynależności grupowe zmiejają się w ciągu całego życia

jednostki, musi więc zarzucać dawne wzorce i idee na rzecz nowych, zdobywać nowe

umiejętności i kompetencje, czasem też przechodzić z jednej kultury do drugiej(wykształcanie kompetencji wielokulturowej, kosmopolitycznej).

Internalizacja kultury.

Socjalizacja jest procesem dwuetapowym i obejmuje internalizację (przyswajanie

wzorców), oraz eksternalizację (przejawianie się ich w konkretnych działaniach).

Trzy wizje internalizacji kultury (kulturowego kształtowania osobowości):

- Behawiorystyczna: perspektywa zapoczątkowana w I poł. XX wieku przezJamesa Watsona. Osobowość jest wyuczonym repertuarem zachowań,

wyuczonych reakcji. Podstawowym mechanizmem socjalizacyjnym jest

instrumentalne uczenie się (dobieranie zachowań w oparciu o wcześniejszedoświadczenia). Metodą prób i błędów człowiek eliminuje ze swego repertuaru

zachowania, które przynoszą kary, a przyswaja te, które dają gratyfikacje – w ten

sam sposób dochodzi do internalizacji wzorców kulturowych. Jednostka dąży do

społecznej akceptacji powtarzając zachowania, które spotykają się z pozytywnąreakcją innych.

- Teoria psychoanalityczna (Zygmunt Freud): struktura osobowości człowiekaskłada się z kilku warstw:

a) Id – genetycznie nabyte porzeby i popędy, będące podstawową sprężynąludzkiej aktywności

b) Superego – sumienie, sfera nacisków społecznych, przyswajanie

społecznych wartości, wzorców moralnych niezbędnych do kooperowania z

innymi ludźmi, poprzez konieczność rezygnacji z zachowańhedonistycznych, egoistycznych wchodzi w konflikt z id.

c) Ego – dostarcza równowagi pomiędzy id i ego, w niej tworzą się

kompromisowe rozwiązania i specyficzny dla jednostki sposóbpostępowania.

Wg tej teorii, kultura internalizuje się w obszarze superego, a następnie przechodzą

proces uzgadniania z popędami biologicznymi, ulegają modyfikacjom, tylko częściowoprzejawiając się w działaniach.

- Symboliczny interakcjonizm (Cooley i Mead): człowiek w momencie urodzenia

jest tylko biologicznym organizmem, a ludzka, specyficzna natura kształtuje się w

procesie interakcji i kontaktów z innymi ludźmi. Nabywa się również samej

zdolności uczenia. Jaźń (self): umożliwia przyswajanie kultury, kształtuje się po

urodzeniu przede wszystkim w ramach grup pierwotnych. Jaźń składa się z dwóchsfer:

a) „I” („ja”, jaźń autonomiczna): odróżnia ludzi między sobą; są tospontaniczne, indywidualne tendencje.

b) „Me” („mnie”, jaźń refleksyjna): ta sfera jaźni kształtuje się pod wpływem

socjalizacji, jest odbiciem społeczeństwa. Ideały i wzorce uznawanedlatego, że żyje się w pewnej zbiorowości.

Proces socjalizacji zachodzący w grupach pierwotnych dzieli się na trzy etapy:

a) Zabawa: spontaniczne relacje i kontakty, bezrefleksyjne (przykład – dzieci

w piaskownicy, każde bawi się na własną rękę, czasem dochodzi doprzelotnych kontaktów).

b) Gra: pojawia się świadomość partnera i własnej roli, spostrzeżenie

niezbędności odmiennych ról (lekarz-pacjent, atakujący-bramkarz).

Działania uzyskują sens dzięki temu, że są inni, wykonujący odmienne role.

Umiejętność wyobrażenia sobie roli, której się nie wykonuje, spojrzenia nagrę z perspektywy partnera.

c) Uogólnienie reguł: pojawia się ogólna świadomość ról, niezależnie od

tego, czy jest się graczem – etap abstrakcyjny, refleksyjny (krytyczna

refleksja o sobie samym, regułach gier, „realizowaniu regulaminów”).

Ukształtowanie się jaźni na tym poziomie jest ostatecznym efektemsocjalizacji.

Michel Foucault (1926-1984)

Najważniejsze dzieła: „Szaleństwo i cywilizacja”, „Archeologia wiedzy” oraz „Nadzór i kara”.

Pojęcie dyskursu – ukryte i nieświadome struktury, kierujące myśleniem i działaniem

członków społeczeństwa. Wytwarzają się historycznie, posiadają wielką trwałość.

Dyskursy są ludziom narzucane i egzekwowane, a pojawienie się nowych znaczeństanowi efekt walk i realizowania władzy.

„Archeologia wiedzy” pozwala dostrzec, iż obecne instytucje, reguły i przekonania nie są

jedyne, konieczne, stałe – ukazywanie historycznej ciągłości oraz przełomów dyskursów.

„Genealogia wiedzy” – odkrywanie momentów narodzin nowych dyskursów, wiązanie

tego ze starciami sił społecznych posiadających nierówne zasoby władzy. Dychotomie

takie jak np. podział na normalnych i szalonych są efektem praktyk psychiatrycznych, a

ekskluzja (wykluczenie ze społeczeństwa) jest skutkiem zastosowania schematówkategoryzacyjnych.

Władza przenika całe życie społeczne. Występuje tam, gdzie ludzie zmuszeni są robić to,

czego normalnie by nie robili, a warunkiem jej istnienia jest wolność podmiotów, któremogą jej się przeciwstawić.

Odmiany socjalizacji

Socjalizacja początkowa: dokonuje się w grupach pierwotnych, jednostka uczy siępodstaw społecznego współżycia.

Resocjalizacja (akulturacja): konieczność ponownej socjalizacji ze względu na różne

okoliczności, np. w życiu rodzinnym: śmierć kogoś bliskiego, rozwód; przybiera też formy

zorganizowane (szkolenia dla wyjeżdżających pracowników czy dyplomatów). Może

wymagać eliminacji wcześniej przyswojonych wzorców na rzecz nowych.

Kontrsocjalizacja: wdrożenie do ról dewiacyjnych lub przestępczych. Uczenie się norm,

wzorców i wartości sprzecznych z dominującymi w społeczeństwie. Dokonuje się

przeważnie w sposób spontaniczny, przez naśladowanie.

Socjalizacja antycypująca: internalizowanie wzorców grupy, do której się nie należy,ale aspiruje (pozytywne grupy odniesienia, snobizm). Czasem prowadzi do przejęciawzorców w ich skrajnej postaci, co może skutkować wyszydzeniem, pogardą środowiska, do którego się aspiruje.

Socjalizacja odwrotna: przyswajanie wzorców przez starsze pokolenie, od młodszego

(przekonywanie do nowości, uczenie starszych obsługiwania nowoczesnych urządzeń itp.)

Efekty socjalizacji

Socjalizacja stanowi mechanizm transmisji kultury, kumulowania wiedzy i technologii.

Dzięki temu, nie trzeba co pokolenie zaczynać wszystkiego „od nowa”; można odwoływać

się do dokonań przodków, własne osiągnięcia przekazując młodszym pokoleniom.To, że kulturowe nakazy i zakazy, wartości i normy są wspólne dla zbiorowości, pozwalana przewidywalny przebieg interakcji – wytwarza się ład i porządek społeczny.

Idealna sytuacja polegałaby na tym, że człowiek sam chce postępować tak, jak nakazuje

tego kultura – jest to jednak przypadek bardzo rzadki, a traktowanie go jako typowego

prowadzi do „przesocjalizowanej wizji człowieka” – bezrefleksyjnego, spontanicznego

konformizmu. Częściej zdarza się, iż ludzie wbrew woli działają zgodnie z wymaganiami

normatywnymi – w tym wypadku socjalizacja doprowadziła do wpojenia jednostce

poczucia obowiązku (działanie wewnętrznej kontroli).

rozwój i postęp

Zmiana społeczna.

• - zmiana społeczna- def. różnicę między stanem systemu społecznego (grupy,

organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu.

• - może nastąpić zmiana: składu systemu, struktury systemu- modyfikacja czworakich sieci powiązań między elementarni: interakcjami, interesami, normami i ideami.

• Przy zmianach:

• a) wyłaniają się nowe struktury interakcyjne, przez to, że ludzie nawiązują nowe kontakty;

• b) wyłaniają się nowe struktury interesów;

• c) wyłaniają się nowe struktury normatywne;

• d) wyłaniają się nowe struktury idealne.

• - Kiedy zmiany strukturalne ogarniają wszystkie struktury, mówimy czasami o

zmianach rewolucyjnych, w jednym ze znaczeń terminu „rewolucja", może nastąpić

zmiana funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa, może nastąpić zmiana granicy systemu, w otoczeniu systemu.

• - Proces społeczny. Zmiana społeczna oznacza pojedynczy epizod, przejście od jednego stanu systemu do drugiego. zmiany wiążą się ze sobą.

• - proces - ciąg, sekwencje następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu (nazywamy je wtedy fazami lub etapami). Aby można mówić o jednymprocesie, system pomimo tych zmian zachowywać musi podstawową tożsamość.

• - Wśród procesów społecznych odmianą są procesy kierunkowe:

• 1.żadna faza procesu nie jest identyczna z jakąkolwiek inną (a więc proces jest nieodwracalny),

• 2. każda faza późniejsza w czasie przybliża (upodabnia) stan systemu do pewnego

stanu wyróżnionego: preferowanego, lub przeciwnie -postrzeganego negatywnie (a

więc jakiegoś celu, standardu kierunkowego: pożądanego ideału, lub przeciwnie -nieuchronnego fatalnego końca).

• - Inny przykład może stanowić entropia, czyli rozpraszanie się energii we

wszechświecie. dziś dostrzega się coraz wyraźniej cykliczność, powtarzalność pewnych

procesów historycznych, a także całkowitą dowolność, przypadkowość, chaotyczność

innych. Przeciwieństwem procesów kierunkowych są procesy cykliczne, tzw. cykle

koniunkturalne wzrostu i recesji, a także na rynkach finansowych, jako fazy „rynku byka" i „rynku niedźwiedzia".

• - Rozwój społeczny. Pewien rodzaj procesów kierunkowych stanął w centrum zainteresowania socjologów już w XIX wieku- procesy rozwoju.

• 2 dodatkowymi cechami procesów rozwoju w porównaniu do procesów kierunkowych są:

• a) kierunek procesu jest pozytywny, tzn. z upływem czasu zwiększa się poziom pewnej zmiennej lub kompleksu zmiennych, ze względu na które proces rozpatrujemy (np. rośnie liczba ludności - mówimy o rozwoju demograficznym;

• b) kierunkowa sekwencja zmian społecznych jest uruchomiona, popychana przez

mechanizmy wewnątrzspołeczne (inaczej: immanentne, endogenne, czyli zamknięte w ramach rozważanego systemu).

• - Przeciwieństwem czynników endogennych są egzogenne, czyli leżące poza systemem

społecznym: np. zmiany klimatyczne. Procesów wywołanych przez takie czynniki nie nazwiemy rozwojem, lecz raczej procesami reaktywnymi, adaptacyjnymi.

• - Modelem myślowym dla procesów rozwojowych był wzrost organizmu biologicznego.

• - Odróżniamy rozwój jednoliniowy (unilinearny), gdy sekwencja zmian biegnie zawsze

tym samym, jednym torem, , oraz rozwój wieloliniowy (multilinearny), gdy różne

sekwencje zmian mają jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny

sposób, różnymi torami czy trajektoriami Np. neoewolucjoniści w XX wieku).

• - Szczególną odmianą rozwoju jest rozwój skokowy: po okresie kumulowania się zmian

ilościowych, cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa

• - Karol Marks, który sądził, że rozwój biegnie zawsze od wspólnoty pierwotnej, przez niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm do komunizmu, a pomiędzy tymi fazami dochodzi do przełomowego nasilenia nagromadzonych napięć czy sprzeczności.

• - Thomas Kuhn – jego obraz rozwoju nauki, w którym paradygmaty naukowe, cechujące

się gromadzeniem w rutynowych badaniach coraz bogatszych danych empirycznych i

eksperymentalnych, w pewnym momencie ulegają radykalnej zmianie prowadzącej do

zmiany całego obrazu świata, pojawienia się nowego paradygmatu.

• - Postęp społeczny. proces rozwojowy, którego kierunek jest wartościowany, oceniany pozytywnie. Przeciwieństwem postępu jest regres.

• - Żadna zmiana nie jest postępem (ani regresem) sama w sobie; może natomiast uzyskać kwalifikację postępu, gdy stanie się przedmiotem rozpowszechnionej w jakiejś zbiorowości pozytywnej oceny, dokonanej w myśl pewnych kryteriów aksjologicznych.

• postępowość (regresywność) jest zawsze zrelatywizowana:

• 1. do jakiejś zbiorowości, która takie oceny formułuje.

• 2. postępowość jest zrelatywizowana historycznie

• 3. zrelatywizowana do przyjętych kryteriów postępu (uznawanych wartości) np.

uprzemysłowienie jest postępem, gdy za kryterium przyjmujemy wzrost produkcji,

ale nie jest postępem, gdy za kryterium uznamy przetrwanie naturalnego środowiska.

• - samo wytworzenie się społecznego konsensu wokół pewnych kryteriów postępu

stanowi swoiste sito czy filtr eliminujący kryteria oderwane czy przypadkowe. A

ponadto są pewne dziedziny, gdzie kryteria narzucają się same i trudno je kwestionować.

• - Gorzej jednak, gdy kryteria postępu dotyczą interesów partykularnych, grupowych, klasowych, narodowych itp. Wtedy brak powszechnej zgody co do tego, co jest postępowe. - Łatwiej też na ogół zgodzić się na postępowość pewnych procesów, gdy

kryteria postępu zdefiniowane są cząstkowo, jednowymiarowe, trudniej, gdy są

określone kompleksowo, wielowymiarowo. Ten drugi przypadek jest bardzo częsty w

historii myśli społecznej; formułowane tu są różne „utopie społeczne.

• - Losy idei postępu. Jej pierwsze sformułowanie przypisuje się Ksenofanesowi, a za ojca

samego terminu uważa się Lukrecjusza. rozważania o postępie u Ajschylosa,

Protagorasa, Sokratesa, Platona; w Rzymie u Seneki; w średniowiecznym

chrześcijaństwie przede wszystkim u św. Augustyna i Bernarda z Chartres; w myśli

renesansowej u Machiavellego, Morusa, Bacona, Erazma z Rotterdamu; w Oświeceniu u Bodina, Vico, Leibniza.

• - Prawdziwy triumf tej idei przynosi jednak dopiero wiek XIX, zwany niekiedy „wiekiem

postępu". Tutaj wizja postępu przenika nie tylko wszystkie niemal teorie społeczne -

ewolucjonizm Saint-Simona, Comte'a, Spencera, Morgana, Durkheima; dialektyczną teorię dziejów Hegla i Marksa.

• - wiek optymizmu: wiary w rozum, naukę, technikę. Popularność postępu z

fundamentalnych właściwości ludzkiej sytuacji w świecie: z rozziewu między tym, co

jest, a tym, czego by się pragnęło - realiami i marzeniami, z nadziei na lepszą przyszłość, na zmniejszenie tej przepaści.

• - idea postępu ma, mówiąc językiem filozoficznym, mocne korzenie ontologiczne, wyraża podstawowy i nieuchronny dylemat ludzkiej egzystencji.

• - modernizm- idea postępu, postmodernizm – załamanie się tej idei

• - koniec XX wieku przynosi załamanie się idei postępu, Robert Nisbet - że w tych

ostatnich dekadach XX wieku dogmat postępu znalazł się u wrót śmierci". Nawiasem

mówiąc, nie jest to jedyny dogmat, który pod koniec stulecia załamuje się.

• - Pisze się o końcu ideologii, o upadku religii, o „końcu historii". W świadomości

potocznej znajduje to wyraz w postawach zwątpienia, rozczarowania, zagubienia,

bezsilności, Wielka ekspansja tzw. koncepcji postmodernistycznych oznacza odrzucenie

wszystkich wątków myślowych typowych dla XIX- i XX-wiecznej „moderny", czyli

nowoczesności, a więc także i idei postępu.

• - Od przedmiotowego do podmiotowego ujęcia postępu.

• - Pojęcie postępu – kojarzone ze zmiennością, dynamiką społeczną. Ma sens tylko o tyle, o ile traktujemy historię, dzieje, jako proces posiadający pewną wewnętrzną logikę. Inaczej - jako prawidłową sekwencję następujących po sobie zmian.

• - nie każdy proces da się przecież określić jako postępowy.

• - trzy przesłanki leżące u samych podstaw idei postępu to: procesowość, kierunkowość i optymizm.

• - postęp to (def.) nieustanny, ciągły, prawidłowy ruch ludzkości ku coraz doskonalszym formom życia społecznego.

• - trzy wizje postępu:

• 1.sakralną. Zakłada bowiem, że sprawcą i twórcą (podmiotem) historii jest Bóg, dzieje przebiegają w sposób z góry przez Boga wyznaczony, w myśl pewnego schematu

• 2. mechanistyczną. Sekularyzacja idei postępu nakazuje za sprawcę, podmiot

postępu uznać sam „organizm społeczny" czy „system społeczny", kryterium

postępu rosnącą złożoność, podział i zróżnicowanie funkcji (np. rosnący podział

pracy). Cel postępu zostaje sprowadzony na ziemię, a dystans czasowy dzielący od ideału ulega wielkiemu skróceniu.

• 3. humanistyczną. Za twórcę i sprawcę dziejów uznany zostaje człowiek, najczęściej

razem z innymi, podmioty kolektywne to czasem narody, czasem klasy społeczne

(np. Marksowski proletariat), czasem ruchy społeczne, niekiedy państwo, a nawet

partia polityczna. Ale dostrzega się także rolę podmiotów indywidualnych - wybitnych przywódców charyzmatycznych, polityków, proroków.

• - Mechanizm procesu to tutaj sumowanie się działań i kumulowanie ich skutków, tak że w rezultacie tworzą pewną ciągłość historyczną - dzieje społeczne.

• - Cele ujmowane jako stopniowe doskonalenie jakiegoś istotnego wymiaru życia ludzkiego.

• - Propozycja nowego pojęcia postępu- aktywistyczne albo podmiotowe mieści się w takim właśnie, humanistycznym nurcie.

• - Myśl zasadnicza: miary postępowości są w realnej teraźniejszości; Oznacza to

szukanie takich właściwości społeczeństw realnie istniejących, które pozwolą określić je

jako postępowe lub wsteczne, szukanie też takich cech ludzi, które pozwolą nazwać

ich działania postępowymi lub zachowawczymi, oraz szukanie takich rysów teorii

społecznych (doktryn, ideologii), które pozwolą je traktować jako postępowe lub konserwatywne.

• - zdolność społeczeństwa do twórczego przekształcania się to właśnie jego

postępowość. A zanik lub -to stagnacja czy wsteczność.

• - Decydują o tym cztery rodzaje czynników:

• 1. cechy jednostek, dominujący typ osobowości. Na społeczeństwo aktywne składać się muszą jednostki twórcze, innowacyjne,

• 2. właściwości struktur społecznych, warunków, w których ludzie podejmują działania. Społeczeństwo aktywne musi otwierać najszersze pole dla swobodnej,

twórczej aktywności.

• 3. panujący w społeczeństwie stosunek do tradycji, przeszłości. Społeczeństwo

aktywne jest zakorzenione w przeszłości, z ciągłości historycznej czerpie siły i środki

• 4. wizja oczekiwanej przyszłości. W społeczeństwie aktywnym panuje optymizm i nadzieja. Przeciwstawny obraz społeczeństwa pasywnego, stagnacyjnego. Między biegunami tych dwóch typów idealnych - społeczeństwa aktywnego i pasywnego - mieszczą się realne przypadki istniejących historycznie społeczeństw.

• -O postępowości decyduje nie absolutny, uzyskany już poziom osiągnięć, lecz

zakodowana w społeczeństwie potencja, dążność do osiągania. W tym sensie

społeczeństwo biedne, zacofane może być postępowe.

• - dwa rodzaje uczestników życia społecznego:

• 1. organizatorzy, reformatorzy, rewolucjoniści, politycy, działacze, - wszyscy ci,

którzy działają dla innych, w imieniu innych, na rzecz innych, mówiąc ogólnie - przedstawiciele społeczeństwa konstruujący reguły gry, struktury. Dla tej kategorii miernik postępowości to budowanie takich struktur, w których zdolna by była

rozkwitać ludzka twórcza aktywność. Ale przedstawiciele - organizatorzy życia publicznego i konstruktorzy świadomości zbiorowej - to zawsze tylko elita.

• 2. postępowość zwykłych ludzi, mas społecznych, aby podejmując każde działanie,

wykorzystywać do maksimum istniejące pole możliwości, szans, środków, tym

samym rozwijać swoją własną osobowość, bezustannie się samodoskonalić. Otóż

postępowość to tutaj tyle co rzetelność, wysoka wydajność, racjonalna organizacja,

świadoma dyscyplina, ale i twórczy niepokój, stałe podnoszenie kwalifikacji, doskonalenie warsztatu pracy, innowacyjność.

• - Postęp można więc wcielać w życie zarówno w działaniach przedstawicielskich -

konstruujących pole gry społecznej, jak i w działaniach realizacyjnych – podejmujących na co dzień grę w tym polu.

• - postępowość teorii, doktryn, ideologii. - działają mobilizująco lub paraliżująco,

działają rozpowszechnione koncepcje społeczne:

• Koncepcje sakralne oddające wszystko woli Bożej i lokujące realizację postępu w

świecie pozaziemskim sprzyjają kwietyzmowi, kontemplacji, postawie, długotrwała

stagnacja. Koncepcje mechanistyczne postulujące automatyzm samorozwoju,

ewolucyjnych konieczności czy „żelaznych praw Historii", prowadzą do bierności,

fatalizmu, postawy „poczekamy, zobaczymy".

• Koncepcje katastroficzne, prorokujące załamania i regres, wyzwalają aktywizm

chaotyczny, anarchiczny, czasami destrukcyjny, pod hasłem „ratuj się, kto może".

• Koncepcje relatywistyczne i postmodernistyczne, w myśl których historia nie ma żadnej

logiki, wszystko jest przypadkowe, dowolne prowadzą prostą drogą do egoistycznego

hedonizmu, obsesyjnej konsumpcji, kultu użycia, pod hasłem „żyj dniem dzisiejszym,

aby przeżyć najwięcej i najszybciej". Wspólną cechą wyróżnionych teorii postępu jest

więc to, że postęp hamują. Aktywistyczna koncepcja postępu jest więc sama postępowa w przyjętym

przez siebie sensie - jako idea mobilizująca do działania.

Od dyskursu postępu do dyskursu traumy.

• - W socjologii klasycznej XIX wieku panuje dyskurs postępu: zmienność uznana zostaje

nie tylko za stan normalny, ale pożądany. Panuje fetyszyzacja i idealizacja zmienności:

nowość, oryginalność, innowacja traktowane są jako wartości autoteliczne.

• - Panuje optymizm historiozoficzny: świat idzie stale ku lepszemu. Pierwsze korektury

do tego idyllicznego obrazu pojawiają się jeszcze w XIX wieku.

• - Marks zauważa, że ostateczny, długofalowy postęp dokonuje się poprzez powtarzające się kryzysy i regresy: sprzeczności, napięcia, konflikty, alienację.

• - Dialektyczna eschatologia Marksa (zaczerpnięta od Hegla) po raz pierwszy zwraca w ten sposób uwagę na cenę postępu, jego drugą, ciemną stronę.

• - cena płacona przez całe społeczeństwo ludzkie na raty, w momentach kolejnych kumulacji napięć i konfliktów poprzedzających rewolucje.

• - Toennies- zatratą naturalnych wspólnot międzyludzkich i spontanicznych więzi społecznych.

• - Durkheim dostrzega chaos normatywny, upadek standardów moralnych, słowem anomię (1897).

• - Weber ostrzega przed przekształceniem maksymalnie zracjonalizowanej i

instrumentalnej organizacji społeczeństwa nowoczesnego w „żelazną klatkę" biurokracji (1922).

• - W XX wieku wątek „buntu mas" Ortegi y Gasseta (1930),

• - „samotności w tłumie" Davida Riesmana,

• - wątek ekologiczny i surowcowy,

• - wątek industrializacji wojny i ludobójstwa.

• - Dyskurs postępu zastąpiony zostaje dyskursem kryzysu, jako tzw. kryzys chroniczny, ciągły i nieprzezwyciężalny.

• - Mało kto dostrzega, że negatywne skutki przynosić może zmiana jako taka,

niezależnie od jej treści, od tego, co się zmienia i w jakim kierunku. Każda zmiana społeczna ma swój bilans konsekwencji.

• - Zdarzają się też zmiany o bilansie ambiwalentnym (przykłady: zwycięska rewolucja,

oczekiwany przełom ustrojowy, reforma samorządowa). Durkheim  w pojęciu „anomii sukcesu".

• - Dla uchwycenia negatywnych konsekwencji zmiany społecznej jako takiej, bez

względu na jej treść, warto wprowadzić pojęcie traumy. pierwotnie w naukach

medycznych, psychiatrii czy psychoanalizie, coraz częściej używany metaforycznie w

publicystyce czy myśleniu potocznym. Jest to symptomatyczne. Wydaje się, że pod

koniec XX wieku pojawia się w doświadczeniu codziennym, dyskusjach publicznych czy

w mediach nowy wątek krytyczny dotyczący samej zmienności życia.

• - Traumatogenne zmiany społeczne. Nie każda zmiana społeczna staje się powodem

traumy, choć potencjalnie każda może mieć takie konsekwencje.

• - Charakter traumatogenny przybierają najczęściej zmiany :

• 1. zmiany nagłe, szybkie, gwałtowne,

• 2. zmiany o szerokim zakresie, obejmujące równocześnie różne dziedziny życia społecznego.

• 3. zmiany głębokie, radykalne, dotykające centralnych dla zbiorowości wartości,

reguł bądź przekonań. Mogą one polegać na krytyce lub kwestionowaniu

zakorzenionych wartości albo na propagowaniu lub narzucaniu wartości odmiennych,

• 4. zmiana musi być niespodziewana, zaskakująca, szokująca.

• - Zmiana traumatogenna - nawet gdy jest postępowa, oczekiwana, triumfalna -

oddziałuje niekorzystnie na społeczeństwo, oznacza dezorganizację, dyslokację.

• - najbardziej wrażliwą tkankę społeczną stanowi kultura (uniwersum wartości, norm,

reguł, wzorów, symboli, sensów), bo ona właśnie cechuje się największą inercyjnością,

ciągłością, zakotwiczeniem w tradycji czy pamięci zbiorowej, rytuałach, rutynach, zwyczajach i obyczajach.

• - Zmiana ma konsekwencje traumatyczne, że ciągłość, pewność, przewidywalność

sytuacji społecznych, a także trwałość i jednoznaczność swojej sytuacji w

społeczeństwie i wynikających stąd imperatywów działania stanowią dla ludzi wartości

same w sobie, autoteliczne, niezależnie od treści odpowiednich oczekiwań czy reguł. 

ludzie mają potrzebę stałości, przewidywalności, bezpieczeństwa ontologicznego.

• - Wiek XX jako „wiek zmian". Zmiany społeczne uległy akceleracji i globalizacji na skalę

wcześniej niespotykaną. Biegną coraz szybciej, a równocześnie osiągają coraz większy

zasięg przestrzenny- zwiększyły swój potencjał traumatogenny.

• - Taki efekt miały oczywiście zmiany negatywne: zatrucie środowiska, chaotycznaurbanizacja, wzrost skali wojen i eksterminacji,

• - Ale efekt traumatyczny wywierały także zmiany pozytywne: rewolucja informatyczna i

telekomunikacyjna, wzrost dobrobytu i opcji konsumpcyjnych, powszechna dostępność

elitarnych dawniej dóbr, liberalizacja obyczajów, demokratyzacja w polityce, zrównanie płci

• - zgeneralizowanej „traumie nowoczesności" wiek XX pełen wstrząsowych i szokujących dla wrażliwej tkanki kulturowej.

• - Miały one różny stopień realności: wyrażały się w obiektywnych zdarzeniach,

prowadziły do rzeczywistej zmiany sytuacji grup czy zbiorowości i podważenia ich

tożsamości kulturowej. Obecne w XX wieku zmiany o konsekwencjach traumatogennych:

• 1. coraz powszechniej kontakt kulturowy, zderzenie czy konflikt odmiennych kultur,

• 2. zbiorowości ludzkie poddawały się wpływowi obcej kultury przez przemieszczenie się w orbitę jej oddziaływań - migracje, uchodźstwo polityczne.

• 3. zmiany w systemie ekonomicznym czy politycznym, wymuszające dostosowanie

reguł kulturowych i nadanie im adekwatności w nowych warunkach np.

transformacja prorynkowa i prodemokratyczna w Europie Wschodniej po upadkusystemu komunistycznego.

• - w XX wieku zmiany percepcji, interpretacji zdarzeń czy praktyk realnych, np. rewizje

pewnych tradycji (np. rewolucji francuskiej, odkrycia Ameryki przez Kolumba, pisano na

nowo historię np. Związku Radzieckiego na polecenie Gorbaczowa, obalano heroiczne

mity, pojawiały się nowe idee - np. praw człowieka, feminizmu, pluralizmu, aktualizacji

tradycje etniczne czy religijne uśpione przez pokolenia np. na Bałkanach. występowały

zmiany czysto wirtualne- wyobrażone, pozbawione jakiejkolwiek realności i oparte na

plotce, mitach, pogłoskach, przesądach, stereotypach, też wywoływały efekty

traumatyczne- motywacyjny wpływ na ludzkie działania mogą być podobne.

• - słynny teoremat Williama I. Thomasa: „Jeśli ludzie uważają pewne fakty za realne, to

są one realne w swoich następstwach". Jak króliczek ma być zielony, to będzie zielony

• - Trzy poziomy traumy kulturowej. Pojęcie traumy kulturowej stosuje się doróżnorodnych przypadków, o różnej skali.

• - Poziom najniższy to skala biografii indywidualnej. Typowych sytuacji traumatycznychdoznajemy w rodzinie: choroba, śmierć bliskiego, w sferze zawodowej: zmiana posady,utrata pracy, degradacja zmiany „wstrząsowych", nagłych, zaskakujących, w skalibiograficznej także zmiany traumatogenne powolne, długotrwałe, kumulujące się.Przykłady: pogłębiający się alkoholizm czy narkomania,

• -traumy zbiorowe (tu obszar zainteresowania socjologii), dotykające zbiorowości

ludzkich w efekcie traumatogennych zmian społecznych np. bankructwo firmy,

zabójstwo w szkole, zmiany szybkie, niespodziewane, ale w mikroskali występują także

zmiany traumatogenne długotrwałe i powolne, kumulujące się aż do progu ostrej

traumy np narastający konflikt i rozpad wspólnoty lokalnej, dezorganizacji lub

destrukcji ulegają kultury grupowe, spajający zbiorowość system wartości, norm,

przekonań, aż do całkowitej zatraty grupowej tożsamości. poziom trzeci,makrospołeczny,

• - traumie ulegają całe społeczeństwa - etniczne, narodowe, regiony, np. wojny,

rewolucje, przełomy ustrojowe, kryzysy ekonomiczne, podbój, kolonizacja, masowe

migracje itp. Lub długotrwałe procesy kumulujące się: rosnące przeludnienie,

zagęszczanie się ruchu drogowego, degradacja środowiska, itp. Traumatogenne zmiany

makrospołeczne nie ograniczają swojego destrukcyjnego oddziaływania do poziomu

makro, lecz pośrednio wpływają na funkcjonowanie grup w mikroskali, i naposzczególne jednostki.

• - Genealogia traumy kulturowej. Czasami przez traumę rozumie się samo zdarzenie o

szokującym, wstrząsowym charakterze lub trauma to raczej skutki takich zdarzeń dla

organizmu czy psychiki: ból, uraz, rana, choroba itp. Różnie też traktowana bywa

trwałość traumy.

• - W psychiatrii dominuje pogląd o nieprzezwyciężalności, a w każdym razie niepełnejprzezwyciężalności traumy,

• - W medycynie akcentuje się raczej uleczalność traumy w wyniku trafnie zastosowanejterapii.

• - traumę potraktujemy dynamicznie, jako proces, czy inaczej - sekwencjętraumatyczną.

• - fazy tej sekwencji to zdarzenie potencjalnie traumatogenne, czynniki aktualizujące,wyzwalające lub potęgujące traumę,

• -fazy typowej sekwencji traumatycznej, ilustrując je przypadkiem traumypostkomunistycznej zapoczątkowanej przez „rewolucję roku 1989":

• - Momentem inicjującym jest zmiana społeczna o potencjalnie traumatogennym

charakterze. Rozpad systemu komunistycznego, dotykająca samych fundamentów

aksjologicznych systemu społecznego, zaskakująca i niespodziewana.

• - Przełom postkomunistyczny ma między innymi wymiar kulturowy. Oznacza afirmację

nowego systemu wartości, norm, wzorów, ideałów, rozbicie dominującej kultury, co

wyraża się na dwóch poziomach. Na poziomie instytucji („faktów społecznych") pojawia

się dezorganizacja, chaos, fragmentacja, na poziomie osobowości pojawia się

dezorientacja kulturowa, niepewność co do właściwych wzorów postępowania, poczucie

„niekompetencji cywilizacyjnej", czyli braku nawyków niezbędnych do korzystania znowo tworzonych instytucji.

• - Stopień dezorganizacji i dezorientacji zależy od:

• 1. od jednorodności, spoistości i akceptacji kultury dawnej, zastanej.

• 2. głębokość dysonansu, to znaczy treściowego przeciwieństwa kultury zastanej ikultury nowej.

• 3. o stopniu dezorganizacji i dezorientacji kulturowej decyduje poprzedzająca

przełom izolacja, lub przeciwnie - otwartość na kulturę alternatywną,

• - Chodzi z jednej strony o dostępność „efektu demonstracji", gdy wzory kultury

zachodniej są widoczne pośrednio, przez mass media, film, telewizję, książkę, lub

bezpośrednio, przez podróże, turystykę, odwiedziny u zamorskich rodzin itp

• - A z drugiej strony chodzi o „efekt aspiracji", to znaczy dominującą orientację, wnaszym przypadku tradycyjnie prozachodnią.

• 4. destrukcyjne oddziaływanie przełomu na stan kultury „amortyzuje" w pewnym

stopniu wcześniejsze występowanie swoistych enklaw środowiskowych związanych z

kulturą, która ma zapanować dopiero w przyszłości.

• - Chodzi tu o grupy, które ulegają „socjalizacji antycypującej" i dla których

społeczeństwa zachodnie stają się centrami normatywnego odniesienia na długo przed

przełomem. W naszym przypadku były to kosmopolitycznie zorientowane środowiska

twórcze, kapitalistycznie zorientowane środowiska „prywatnej inicjatywy".

• - Dezorganizacja i dezorientacja kulturowa to bezpośredni efekt inicjującej zmianytraumatogennej w obszarze kultury.

• - zmiana ma inne konsekwencje. zapoczątkowuje na ogół ciąg zmian żywiołowych, a

także celowych reform w obszarze struktury społecznej, instytucji ekonomicznych, Te

zaś zmiany mogą z kolei generować jako niezamierzone skutki uboczne niekorzystne

stany czy sytuacje w „świecie życia codziennego", mogą wyzwalać, ujawniać,

aktualizować czy wzmacniać napięcie traumatyczne, przekształcając je w rzeczywistątraumę kulturową.

• - skutki uboczne cztery rodzaje zjawisk istotnych dla znacznych segmentów

społeczeństwa: pojawienie się nowych form ryzyka i zagrożeń, pogorszenie warunków

życia, nowe postrzeganie problemów istniejących wcześniej, aktualizację i rewizjępamięci wybranych zdarzeń z przeszłości.

• - Czynniki pośredniczące. Kumulacja takich sytuacji czy stanów traumatogennych na

tle ogólnej dezorganizacji i dezorientacji kulturowej może prowadzić do wystąpieniasymptomów traumy.

• - Zależy to od dwóch grup czynników mediujących:

• - dostępnych schematów interpretacyjnych (definicji sytuacji, ram odniesienia,stereotypów)

• - zasobów indywidualnych, grupowych, środowiskowych, uczulających lubznieczulających na traumę.

• - Dla jednych przełom jest zwycięstwem i sukcesem wartym wszelkich kosztów, dla

innych koszty przewyższają wartość zmiany. Wszystko jest kwestią perspektywy.

• - Poszczególne jednostki, grupy bądź środowiska są w nierównym stopniu podatne na

traumę, z uwagi na posiadane zasoby „obronne", „znieczulające".

• - zasoby uogólnione, wymienialne na rozmaite inne dobra, które zwiększają odporność

na stany i sytuacje traumatogenne to pieniądz, kontakty i znajomości oraz

wykształcenie i umiejętności - dają szansę przystosowania się do nich lub nawet

wykorzystania ich we własnym interesie.

• - Symptomy traumy. Symptomy występują w sferze orientacji i nastrojów społecznych.

• - Należą do nich syndromy/ symptomy:

• 1. braku zaufania, zarówno do instytucji publicznych, jak i do innych obywateli

• 2. pasywizm, apatia, poczucie bezsilności (wskaźnikiem może tu być absencja

wyborcza czy brak zainteresowania sprawami publicznymi).

• 3. orientacja na dzień dzisiejszy i skrócenie perspektywy czasowej w odniesieniu do

przyszłości.

• 4. nostalgia na temat przeszłości, idealizowanie dziejów swojej zbiorowości,

• 5. rozproszony i niezdefiniowany nastrój niepokoju, obaw, lęków,

• 6. pojawianie się „panik moralnych", gorących, masowych dyskusji.

• - Dodatkową rolę w generowaniu i podtrzymywaniu, lub przeciwnie - łagodzeniu

symptomów traumy pełnią dwa procesy parametryczne, które biegną równolegle z

opisanymi poprzednio:

• 1.zmiany w szerszym, regionalnym czy globalnym otoczeniu społeczeństwa np.

tendencje ekonomiczne jak boom gospodarczy, czy przeciwnie recesja, tendencje

polityczne za granicą,

• 2. zmiany demograficznej substancji społeczeństwa. Polega na biegnących

nieuchronnie zmianach generacyjnych, owej przysłowiowej „sztafecie pokoleń".

• - Radzenie sobie z traumą. Ludzie podejmują rozmaite strategie radzenia sobie ztraumą.

• - Strategie indywidualne polegają na możliwie najlepszej adaptacji do panującychwarunków.

• - Strategie masowe polegają na spontanicznej ekspresji niezadowolenia czy sprzeciwu

przez wielu ludzi równocześnie, ale niejako obok siebie, bez rozwiniętych interakcji czykomunikacji wzajemnej.

• - Strategie zbiorowe polegają na podejmowaniu wspólnych, zorganizowanych i

celowych działań, zaplanowanych i kierowanych przez przywódców.

• - Typologia strategii ze względu na treść podejmowanych działań może byćskonstruowana przez analogię do Mertona na temat reakcji adaptacyjnych na anomięoraz do analizy reakcji społecznych na ryzyko przeprowadzonej przez Giddensa.

• - Obaj autorzy wyróżniają reakcje aktywne i pasywne.

• - Do aktywnych należy innowacja, a więc lepsza adaptacja, poprawienie własnejsytuacji indywidualnej lub grupowej wobec traumatycznych warunków czy zagrożeń(Merton), co Giddens określa jako cyniczny hedonizm, czyli zachłanne korzystanie z

radości dnia dzisiejszego, zanim nadejdzie katastrofa.

• - Inną odmianą, mocniejszą, jest rebelia (Merton) czy inaczej aktywna kontestacja(Giddens) zmierzająca do zasadniczej zmiany warunków i usunięcia źródeł traumy.

• - Do strategii pasywnych należy rytualizm (Merton), czy inaczej pragmatycznaakceptacja (Giddens), a więc kontynuowanie zastanych, tradycyjnych sposobów życia iignorowanie traumatycznych zagrożeń.

• - Inna odmiana to wycofanie się (Merton) w dwóch formach: pasywnej rezygnacji,poddania się traumie, lub biernego zdania się na los lub szczęście i optymistycznegooczekiwania, że „jakoś to będzie".

• - typowe cele, na które rozmaite strategie - aktywne i pasywne - mogą byćukierunkowane:

• 1. podjęte mogą być zabiegi interpretacyjne i reinterpretacyjne mające zmienićpercepcję zmian inicjalnych, a także stanów i sytuacji traumatogennych. Celemstrategii są tu schematy interpretowania i definiowania traumy dostępne wświadomości zbiorowej, a metodą - intensywny dyskurs wokół traumy, nasileniedebat publicznych

• 2. celem strategii zaradczych, również mieszczącym się w sferze świadomości

zbiorowej, jest stan dezorganizacji i dezorientacji kulturowej. Podejmuje się aktywne

wysiłki w kierunku umacniania nowych wartości, norm, wzorów zawartych w kulturze

kapitalistycznej i rynkowej, a także podtrzymywania wzorów kultury tradycyjnej,

narodowej, przy równoczesnym wydobywaniu na jaw i kompromitowaniu dziedzictwa

kultury bloku (homo sovieticus).

• 3. celem strategii zaradczych są stany i sytuacje traumatogenne wtórnie wywołane

przez zmianę inicjalną, w naszym przypadku przez przełom ustrojowy. Tutaj chodzi o

złagodzenie lub usunięcie obiektywnych zjawisk negatywnych, patologicznych,

kryzysowych.

• 4. celem strategii zaradczych jest aktywne wspomaganie procesów parametrycznych

korzystnych dla wychodzenia z traumy. Z jednej strony chodzi o stymulowanie i

wykorzystywanie sprzyjającej sytuacji międzynarodowej czy globalnej, włączanie się

do szerszych struktur obronnych (NATO), politycznych (Unia Europejska),

ekonomicznych i finansowych (rynki globalne).

• Pozwala to po pierwsze lepiej rozwiązywać traumatogenne stany czy sytuacje

wewnętrzne, stymulując przyśpieszenie reform prawnych czy instytucjonalnych,

dostarcza poczucia pewności, ciągłości, nieodwracalności reform i prozachodniej

orientacji oraz gwarancji stabilności i bezpieczeństwa.

• - Te cztery kierunki strategii zaradczych dotyczyły obszaru kultury, struktur

społecznych i instytucji. Ostatni, piąty cel takich strategii to wzbogacanie zasobów

podmiotowych jednostek i grup, to znaczy różnych form kapitału, pozwalających na

lepszą obronę lub skuteczniejszą ofensywę przeciwko różnym przejawom traumy.

• - Przezwyciężenie traumy.

• - strategie radzenia sobie z traumą są wystarczająco skuteczne, może dojść do

zamknięcia sekwencji traumatycznej, wyjścia społeczeństwa ze stanu traumy.

• - Na poziomie społecznym oznacza wyłonienie się jednolitego i spoistego systemu

wartości, norm, reguł, symboli, przekonań, a więc nowej kultury, i zakodowanie jej w

nowej tradycji przekazywanej następnym pokoleniom. Oznacza to artykulację nowej

tożsamości zbiorowej.

• - Na poziomie indywidualnym oznacza rozpowszechnienie się nowej kompetencji

kulturowej, czyli znajomości, akceptacji i bezrefleksyjnego stosowania reguł i wzorów

nowej kultury, które stają się Tocqueville'owskimi „odruchami serca".

• - Funkcja traumy kulturowej może być dwojaka, konstruktywna i destruktywna- traumą

staje się ważnym ogniwem w stawaniu się, czy inaczej „morfogenezie" kultury,

mobilizuje społeczność do zastosowania różnorodnych strategii zaradczych.

• - Gdy strategie te są efektywne, rezultatem jest przezwyciężenie traumy i konsolidacja

nowej kultury.

• - Traumą okazuje się tu czynnikiem dynamizującym, stymulującym,

• - Scenariusz drugi, destruktywny, różni się tylko w końcowym etapie. Otóż mobilizacja

społeczności może być zbyt mała, a zastosowane strategie niewystarczająco

skuteczne. Wówczas trauma pogłębia się, narasta niekompetencja kulturowa,

następuje paraliż aktywności społecznej, apatia, pesymizm i rezygnacja, a w efekcie

zatrata tożsamości indywidualnej i zbiorowej. Na dłuższą metę prowadzi to do

destrukcji kultury i rozpadu społeczeństwa. Np. historia wielkich imperiów

starożytnych.

• - Od czego zależy jeden lub drugi kierunek możliwej dynamiki - konstruktywnej lubdestruktywnej- granica, do której społeczeństwo jest jeszcze w stanie jej sięprzeciwstawić, a poza którą staje się bezsilne.

• Nazwijmy ją granicą społecznej odporności na traumę.

• 1. charakter inicjującej zmiany traumatogennej. Być może, jest jakiś rozmiar zmiany,jej wyjątkowy zakres i głębokość, które doszczętnie rozbijają tradycyjną kulturę i paraliżują ewentualne przeciwdziałania.

• 2. stopień dysonansu nowej kultury, niesionej przez zmianę inicjującą, z kulturązastaną.

• 3.rozmiary grup straumatyzowanych. Istotne jest, czy trauma ma charakteruniwersalny czy selektywny; czy dotyka wszystkich czy tylko niektórych,

• 4. liczba i doniosłość negatywnych stanów i sytuacji traumatogennych wywołanychpośrednio przez zmianę inicjalną.

• 5. szanse adaptacji indywidualnej; stopień otwartości i mobilności społecznej, dostępnekanały awansu, możliwości reorientacji zawodowej itp.

• 6. środki i zasoby społeczne dostępne dla obrony lub radzenia sobie z trauma:

• 7. szczęśliwa sytuacja geopolityczna, korzystny układ sojuszów, sprzyjające tendencjeekonomiczne i polityczne w skali regionalnej czy globalnej.

Najważniejsze pojęcia wprowadzone w

rozdziale Zmiana społeczna

POSTĘP: proces przybliżający nieustannie do takiego stanu społeczeństwa,

w którym realizują się jakieś ważne społeczne wartości; stanu uważanego

za dobry, słuszny, sprawiedliwy, szczęśliwy, godny itp.

PROCES: ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo

uwarunkowanych zmian systemu, które nazywamy fazami lub etapami.

PROCES CYKLICZNY: taki, w którym po pewnym czasie stan systemu

powraca do punktu wyjścia, do swojego kształtu początkowego.

PROCES KIERUNKOWY: taki, którego żaden etap nie powtarza się, a cała

sekwencja przybliża stale do jakiegoś przyszłego stanu wyróżnionego -

„celu" czy krańca procesu.

REGRES: proces, który oddala społeczeństwo od stanu uważanego za

pożądany z punktu widzenia rozpowszechnionych w społeczeństwiewartości.

ROZWÓJ: proces kierunkowy napędzany czynnikami endogennymi, w

którym poziom pewnych istotnych zmiennych jest stale rosnący.

ROZWÓJ JEDNODNIOWY (inaczej - unilinearny): taki, w którym sekwencja

zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem, po regularnej,

wyznaczonej jakby z góry trajektorii.

ROZWÓJ SKOKOWY: taki, w którym po okresie kumulowania się zmian

ilościowych, cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po

którego minięciu występuje zasadnicza zmiana jakościowa.

ROZWÓJ WIELODNIOWY (inaczej - multilinearny): taki, w którym różne

sekwencje zmian mają jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w

różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w zależności od

konkretnych warunków historycznych i kulturowych danegospołeczeństwa.

UTOPIE SPOŁECZNE: wizje dobrego, szczęśliwego, doskonałego

społeczeństwa przyszłości, na tyle wyidealizowane i skrajne, że całkowicienierealistyczne.

ZMIANA SPOŁECZNA: różnica między stanem systemu społecznego

(grupy, organizacji) w jednym momencie i stanem tego samego systemuw innym momencie.

Najważniejsze pojęcia wprowadzone w

rozdziale Trauma zmian społecznych

AMBIWALENCJA ZMIANY: równoczesne powodowanie przez zmiany

społeczne efektów pozytywnych i negatywnych.

ANOMIA SUKCESU: zaburzenie rutynowych sposobów postępowania, skali

oczekiwań i aspiracji, wzorów konsumpcji - przez nagłe wzbogacenie się.

DYSKURS KRYZYSU: akcentowanie negatywnych skutków zmian, głównie

niezamierzonych i nieoczekiwanych, w różnych dziedzinach życia

społecznego.

DYSKURS POSTĘPU: apoteoza zmienności społecznej jako jednoznacznie

postępowej, przynoszącej zawsze poprawę, doskonalenie życia

społecznego.

DYSKURS TRAUMY: zwrócenie uwagi na destabilizujące, dezorganizujące i

dezorientujące konsekwencje zmian społecznych niezależnie od ich treści,

a więc także zmian skądinąd postępowych.

KATASTROFICZNE WIZJE PRZYSZŁOŚCI: skrajnie pesymistyczne

scenariusze rozwoju społecznego oparte przeważnie na prostej

ekstrapolacji obecnych, negatywnych trendów.

MORFOGENEZA KULTURY: wyłanianie się, artykułowanie, krystalizowanie i

rozprzestrzenianie nowych wzorów, reguł, norm, wartości, symboli, idei.

PANIKI MORALNE: gorące, masowe dyskusje, spory, a także wybuchy

zachowań zbiorowych czy nawet organizowanie się ruchów społecznych

jako reakcji na bulwersujące opinię publiczną zdarzenie, zazwyczaj

jednostkowe i wyjątkowe.

PROCESY PARAMETRYCZNE: procesy ekonomiczne, polityczne czy

demograficzne przebiegające niezależnie od sekwencji traumatycznej, ale

wywierające istotny wpływ na kierunek rozwoju i szansę przezwyciężenia

traumy.

SEKWENCJA TRAUMATYCZNA: proces pojawiania się, rozprzestrzeniania i

zakorzeniania traumy, a następnie podejmowania strategii zaradczych

prowadzących do przezwyciężenia traumy.

STRATEGIE INDYWIDUALNE: radzenie sobie z traumą przez indywidualne

zabezpieczenie się lub adaptację do sytuacji traumatycznej.

STRATEGIE MASOWE: reakcje na sytuację traumatyczną podejmowane

spontanicznie przez zbiorowość.

STRATEGIE ZBIOROWE: reakcje na sytuację traumatyczną podejmowane

przez zbiorowość wspólnie, w sposób skoordynowany i zorganizowany.

TRAUMA KULTUROWA: wstrząs spowodowany zmianą społeczną, który

dotyka domeny kultury, a w konsekwencji tożsamości zbiorowej i

jednostkowej.

61

TRAUMY ZBIOROWE: doznawane i przeżywane wspólnie przez społeczność

i dzięki temu stające się przedmiotem debat publicznych czy ekspresji

artystycznej, a nawet prowadzące do epizodów zachowania zbiorowego

czy mobilizacji ruchów społecznych.

Rozdział 22 – Klasyczne wizje dziejów.

W XIX wieku powstały 3 główne, klasyczne koncepcje zmian społecznych:

• Teoria ewolucjonistyczna

• Teoria cykli społecznych

• Materializm historyczny

Dzieje ludzkości posiadają logikę, sens, formę. Można to ująć w schemat postępu <proces

dynamiczny i kierunkowy> lub schemat cyklu <powtarzające się prawidła>.

Krytyka: Karl Popper – historyzm to pejoratywny termin, który określa deterministyczne,

fatalistyczne i finalistyczne widzenie dziejów. Z tej krytyki wyłoniła się 4 koncepcja zmian

społ. – d. Teoria podmiotowości i stawania się społeczeństwa, która stawia na aktywność

indywidualną i zbiorową, a nie jak pozostałe na bezosobową tendencję historyczną.

Teoria ewolucjonistyczna

Ewolucjonizm wywodzi się z Oświecenia, gdzie szukano ładu i porządku, który chciano

osiągnąć dzięki nauce. Ojcami ewolucjonistycznego pkt widzenia w socjologii są: Comte i

Spencer. <nie należy łączyć tej teorii z późniejszą teorią Darwina>. Comte i Spencer

uważali ze społeczeństwo to organizm, który ciągle rośnie. Jest to powolny ale stopniowy,

endogenny, kierunkowy i postępowy proces rozwijania kolejnych zalążków rozwoju. Dąży

on do tego by z prostoty zrobić złożoność, z chaosu artykulację a z jednolitości

specjalizację. Proces wzrostu ma pkt wyjściowy i pkt docelowy. Wzrost oznacza postęp,

integrację, przystosowanie i doskonalenie.

U podstaw tej wizji leżą:

1. Determinizm

2. Fatalizm

3. Finalizm

4. Progresywizm

5. Uniformizm

6. jednoliniowość

62

Ewolucje w biologii pojmowano zupełnie inaczej. Jej przedstawicielem był

Darwin. Opisał ewolucję jako proces zmian w całym gatunku. Populacja

musi przystosować się do środowiska. Poprzez dobór naturalny osobniki z

cechami adaptacyjnymi mają większe szanse na przetrwanie, reprodukcję

i przekazanie swoich genów potomkom. Osobniki bez tych cech zostaną

wyeliminowane. Środowiska może ulegać zmianie, a wówczas zmieniają

się i pożądane cechy osobnika potrzebne do adaptacji. Ewolucja

gatunkowa – sekwencja kolejnych przystosowań.

Darwin vs Spencer

• populacja vs pojedynczy egzemplarz gatunku

• Proces probabilistyczny <realizowany w masie przypadków, nie można

niczego przewidzieć> vs determinizm

• Źródło ewolucji: zmiany w środowisku <proces egzogenny> vs zalążki

tkwiące w osobniku <proces endogenny>

• Ewolucja nie zmierza do konkretnego celu vs rozwój kierowany

• Ewolucja nie jest równoznaczna z postępem

Różne wizje ewolucji:

Comte: „Prawo 3 stadiów” –

1. 1) teologiczne <odwołanie do boga, wierzeń>

2. 2) ST. Metafizyczne <naturalne prawo>

3. 3) ST. Pozytywne <fakty empiryczne, badania>

Spencer: Dwie fazy rozwoju:

1. Społeczeństwo militarne <podbój obrona, scentralizowanie,

samowystarczalność ekonomiczna, lojalność i dobro ogółu>

2. Społeczeństwo industrialne <nastawione na produkcję i handel,zdecentralizowane, powiązane ekonomicznie z sąsiadami,indywidualność, innowacyjność, dobro jednostki>

Lewis H. Morgan: 3 epoki rozwoju – determinizm techniczny

1. Dzikość <przełom: łuk, ogień, garncarstwo>

2. Barbarzyństwo <przełom: hodowla, rola, żelazo>

Cywilizacja <przełom: alfabet, pismo>

Durkheim: Schemat dychotomiczny

1. „Solidarności mechanicznej” <zatomizowanie, mała integracja,

samowystarczalność ludzi, pracują na własny użytek, represje suroweprawa>

„Solidarności organicznej” <współzależność ludzi, wysoka integracja, każdy wykonuje

inna pracę i jest zależny od innych>

Ewolucja od jednej solidarności do drugiej spowodowana jest: wzrostem gęstości

zaludnienia, wzrostu gęstości moralności oraz podziału pracy.

Lester Ward: 4 Fazy

1 Kosmogeneza <powstanie i ewolucja przyrody>

2 Biogeneza

3 Antropogeneza <pojawienie człowieka>

Socjogeneza <celowe i zbiorowe przedsięwzięcia – jest to rozwój

kierowany>

F. Toenniesa

1.Wspólnota <”wola naturalna”, bezpośrednie, naturalne związki w

ramach małych zbior.>

Społeczeństwo <bezosobowość, uniwersalizm, zatracenie emocji, więzi, tradycji>

Neoewolucjonizm

Nurt intelektualny w socjologii nawiązujący do klasycznej koncepcji ewolucji, ale

modyfikując ją w pewnych aspektach. Ugruntowuje wizje ewolucji na materiale

empirycznym, badań historycznych <paleontologia, archeologia itp.> Eliminuje dowolne

wartościowanie, zanika więc idea postępu na rzecz zimnego, obiektywnego opisu. Z

determizmu przechodzi się na probabilistyczne założenie, uwzględnia się bardziej rolę

ludzi i ich świadomych działań. Odrzuca się uniformizm na rzecz współistnienia różnych

kultur i cywilizacji obok siebie. Przyjmuje się wieloliniowy rozwój <kultury rozwijały się w

różnyc sposób> Głównymi czynnikami rozwoju była technika i ekonomia – White.

Natomiast Lenski uważa, że napędem ewolucji jest technika, która ma służyć do

przetwarzania informacji <4 fazy: dziedziczenie biologiczne, uczenie indywidualne,

używanie znaków, tworzenie symboli i języka>

Talcott Parsons: Ewolucja jest procesem niejednorodnym. 4 fazy: różnicowanie

strukturalne i funkcjonalne, doskonalenie adaptacyjne, inkluzja elementów, uogólnienia

wartości

64

Te ogólne fazy określone są jako: Prymitywna, pośrednia <archaiczna>, nowoczesna.

Przejście z pierwszej do drugiej spowodowane jest pojawieniem się pisma, a z drugiej do

trzeciej jest możliwe dzięki pojawieniu się prawa stanowionego.

Neodarwinizm

Przedmiotem teorii są geny czyli nośniki dziedziczne przekazywanych cech. Istnieje

zróżnicowana pula genetyczna, która wyznacza cechy anatomiczne i fizjologiczne. Pewne

rodzaje genów odnoszą sukces reprodukcyjny <rozprzestrzeniają i utrwalają w populacji>

Socjobiologia – Edward Wilson

Chciał stworzyć dyscyplinę, która badałaby biologiczną podstawę zachowań społecznych.

Założenia: Człowiek nie jest wyjątkowy, a jedynie jednym z wielu gatunków, wzory

zachowań nie są wyuczony ale są zakodowane w genach, ewolucja nie zachodzi poprzez

walki, konflikty ludzi, ale zachodzi w świecie genów. Ponadto między kulturą a biologia

występuje współzależność, gdy zmienia się jedna rzecz, druga również ulega zmianie.

Teoria Modernizacji

Związana z wyzwalaniem się krajów kolonialnych. Lata 50/60. Kraje te znajdują się w tejsamej sytuacji: są społecz. tradycyjnymi, zapóźnionymi w stosunku do państw EuropyZach.Modernizacja – zbliżanie się społeczeństwa w sposób zamierzony, celowy, planowany douznanego modelu nowoczesności, do jakiegoś wzorca społeczeństwa uznanego za nowoczesne. Powolne dościganie tego wzorca, pokonywanie problemów. Naśladowanieczęsto odbywa się przy pośrednim lub bezpośrednim udziale państw – wzorców.

Teoria społeczeństwa postindustrialnego

Daniel Bell – dzieli historię ludzkości na 3fazy: preindustrialną, industrialną i

postindustrialną.

Cechy społ. Postindustrialnego: przesunięcie znaczenia sektorów gospodarczych, rosnąca

dominacja usług przy jednoczesnym ograniczeniu sektora przemysłowego i rolniczego.

Zmiana technologii z energetycznej na informatyczną. Wzrost znaczenia prognozowania i

planowania rozwoju technologii. Rozkwit technologii intelektualnej <wykorzystywanie

nauki do celów praktycznych>. Przekształcenie struktury klasowej, miejsce właścicieli

zajmują specjaliści.

Teoria cykli dziejowych w historiozofii

Historia toczy się w powtarzalnym rytmie, żadne zdarzenie nie jest całkowicie unikalne,

po pewnym czasie bieg dziejów powraca do pkt wyjścia.

Mikołaj Danilewski

Odrzucał aksjomaty ewolucjonizmu: ze rozwój obejmuje cała populację, że ma rozwój

kierunkowy i że miara postępu jest Europa Zach.

65

Przedmiotem rozwoju są bowiem „cywilizacje”, które są mniejsze, względnie izolowane

całości historyczno – kulturowe, jednolite i każda ma swój „styl”.

Istniejące cywilizacje: egipska, chińska, babilońska, indyjska, perska, hebrajska, Grecja,

rzymska, teutońska i słowiańska.

Każda cywilizacja przechodzi przez cykl życiowy:

1 pojawienie się cywilizacji,

2 uzyskanie odrębności polityczno-kulturowej,

3 rozkwit cywilizacji,

4 wyczerpanie się potencjału twórczego, apatia

rozpad i upadek cywilizacji

Socjologiczne teorie cykli

Alfredo Pareto:

System społeczny jest w nieustannym ruchu. Stanowi płynny proces przechodzenia od

równowagi, poprzez destabilizację, do załamania się równowagi i ponownie do nowego

stanu równowagi. W każdej fazie o stanie systemu decyduje charakter elit a konkretnie

ludzi, którzy mają władzę – lisy <chytrość> i lwy <przemoc>. Zmiana historyczna to

krążenie elit czyli cykliczna wymiana elit politycznych, ekonomicznych, intelektualnych w

wyniku walki.

Sorokin

Świat skład się z „systemów społeczno-kulturowych” powiązanych ze sobą. Historia

ludzkości to cykl zmian mentalności kulturowej.

Materializm historyczny - Marksizm

Kierunkowe, nieodwracalne następstwa formacji społeczno – ekonomicznych

<całościowych systemów społecznych mających różną postać w kolejnych okresach

dziejowych>.

1. Wspólnota pierwotna

2. Niewolnictwo

3. Feudalizm

4. Kapitalizm

5. Komunizm

Jest to kierunek postępowy, ale nie jest stały i stopniowy, co jakiś czas dokonuję się

bowiem regres, np. 2,3 i 4 faza SA regresem stosunku do 1 bo wprowadzają nierówność

klasową, ale doprowadzają do komunizmu, który znosi nierówność i wprowadza absolutny

postęp. Poszczególne przejścia miedzy fazami dokonują się dzięki rewolucjom

społecznym.

Mechanizm rozwoju jest zamknięty w obrębie systemu społ. Rozwój ma charakter

samonapędzający się i jest spowodowany ciągłymi walkami i konfliktami społ.

3 rodzaje sprzeczności: między człowiekiem a przyrodą <musi być opanowana by służyła

człowiekowi> rozwijają w ten sposób siły wytwórcze, służące produkcji dóbr. To rodzi

drugą sprzeczność pomiędzy nowymi a starymi „stosunkami produkcji” czyli stosunkami

społecznymi stworzonymi w czasie pracy. Nowe siły wytwórcze zmuszają do zmiany

stosunków produkcji a to zmusza do zmiany systemu Polityczno – prawnego.

Podmiotami sprawczymi dynamiki i zmiany formacji dla Marksa są klasy społeczne,

wchodzące ze sobą w konflikt klasowy. Ważną rolę odgrywały tu stosunki własnościowe,

które dzieliły na posiadający środki produkcji i nieposiadających środków produkcji.

Dodatkowo właściciel zawłaszczał „wartość dodatkową” czyli nadprodukcję, wypracowaną

przez pracowników.

„Klasy dla siebie” – są to klasy które zyskały „świadomość klasową”, uświadomiły sobie

swoje interesy, wroga, formułują program walki. Wtedy dochodzi do walki klas.

Mark twierdził, że człowiek jest jednostką twórczą i społeczną, ale konflikt klasowy

powoduje alienację jednostki, co jest sprzeczne z jej naturą.

Rewolucja proletariatu ma przynieść stworzenie społeczeństwa bezklasowego, poprzez

zniesienie nierówności, podziałów i uprzywilejowania.