Joanna Koścień
ZS nr 2 w Piekarach Śląskich
Czas wolny dzieci i młodzieży i jego znaczenie.
Pojęcie czasu wolnego.
Mówiąc o czasie wolnym dzieci i młodzieży należy uściślić, co rozumiemy pod pojęciem „czasu wolnego”. W literaturze możemy się spotkać z różnymi definicjami. Wynika to z faktu, że na przestrzeni lat pojęcie czasu wolnego ulegało nieustannym przemianom i było ściśle związane z czasem pracy. Jako pierwszy próbę określenia tego pojęcia podjął amerykański ekonomista - T. Vebleu. Czas wolny w jego pojęciu to całokształt życia człowieka poza pracą, ilość czasu jakim człowiek dysponuje miała wówczas decydować o jego społecznym usytuowaniu, o przynależności do określonej klasy społecznej. W innych definicjach czas wolny to czas, jakim człowiek dysponuje poza miejscem pracy i po wywiązaniu się z codziennych obowiązków rodzinnych. G. Friedmann podzielił najszerzej pojęty czas wolny na „czas swobodny” i „czas wolny”. Istotna różnica polega na tym, że człowiek wolny od pracy zawodowej ma do spełnienia pewne obowiązki rodzinne, społeczne, a zatem nie jest to jeszcze w pełni czas wolny. Definicja najpełniejsza wg J. Dumazedier'a: „czas wolny obejmuje wszystkie zajęcia, którym jednostka może oddawać się z własnej chęci bądź dla odpoczynku, rozrywki, rozwoju swych wiadomości lub swego kształcenia (bezinteresownego), swego dobrowolnego udziału w życiu społecznym, po uwolnieniu się z obowiązków zawodowych, rodzinnych, społecznych”. Pojęcie czasu wolnego przeciwstawia się pojęciu pracy.
Istnieją również teorie, które zauważają współzależność pomiędzy tymi dwiema kategoriami: czasem wolnym a pracą. Wg A. Stieskina problemów czasu pracy, czasu poza pracą i wolnego czasu nie należy rozpatrywać w oderwaniu. Powinny być one analizowane w ścisłej współzależności, ponieważ czas wolny zależy w ostatecznym rozrachunku od wzrostu wydajności pracy, stanowiąc podstawę skracania czasu pracy, zaś dzień pracy, jego efektywność zależą od rozsądnego i racjonalnego wykorzystania wolnego czasu.
W ramach całego czasu będącego do dyspozycji można więc wyróżnić:
czas pracy,
czas poza pracą:
czas wolny,
czas zajęty (obejmuje: czas przeznaczony na dojazd do pracy i powrót, czas przeznaczone na sprawy bytowe, czas na zachowanie higieny osobistej, sen, jedzenie itp.)
Podobnie w odniesieniu do dzieci i młodzieży możemy traktować czas wolny jako wszystkie zajęcia podejmowane dobrowolnie po spełnieniu obowiązków szkolnych i rodzinnych. Wśród tych zajęć możemy wyróżnić te, które są ukierunkowane na reprodukcję sił człowieka oraz ukierunkowane na rozwój człowieka duchowy (kulturalny, estetyczny) lub fizyczny. Można wyróżnić czas przeznaczony na :
aktywną działalność twórczą,
naukę i samokształcenie,
indywidualne korzystanie z kultury,
zaspokajanie potrzeb kulturalnych o charakterze publiczno- widowiskowym,
uprawianie sportu i turystyki,
zajęcia amatorskie (w tym hobby),
spotkania towarzyskie,
bezczynność (wypoczynek bierny).
Funkcje czasu wolnego.
Czas wolny jest nie tylko indywidualną sprawą każdego człowieka, ale również ważnym problemem społecznym. Badając zachowania w czasie wolnym, należy uwzględniać funkcje jakie czas wolny spełnia (lub powinien spełniać). Najważniejsze spośród nich to:
funkcje ekonomiczne - regeneracja sił człowieka wydatkowanych w procesie pracy, umożliwia odnowę i wzrost zdolności. Wiążą się one z kształceniem i dokształcaniem zawodowym oraz ogólnym. W dobie głębokich przemian nikt nie może sobie pozwolić na zatrzymanie w rozwoju, zadowolenie z chwili obecnej. Szybko zmieniające się warunki wymagają przystosowania, stąd potrzeba kształcenia ustawicznego. Sprawność umysłowa i fizyczna jednostki jest uzależniona od sposobu spędzania czasu wolnego.
Racjonalny wypoczynek przynosi następujące efekty:
wzrost wydajności pracy jednostek,
zmniejszenie absencji w pracy,
zmniejszenie wypadkowości w pracy,
zmniejszenie wydatków na leczenie profilaktyczne,
przedłużenie okresu sprawności fizycznej i umysłowej.
funkcje społeczno - wychowawcze - wiążą się z rozwojem osobowości człowieka. Najbardziej istotne miejsce wśród różnorodnych sposobów wykorzystywania czasu wolnego zajmuje kultura. W miarę jak człowiek ma coraz więcej czasu wolnego do dyspozycji ma też więcej czasu na odbiór kultury, większego znaczenia nabiera oparty na estetyce stosunek do otoczenia. Kontakt z kulturą w czasie wolnym spełnia rolę czynnika uatrakcyjniającego sposoby spędzania czasu wolnego, a w przypadku uczestnictwa w wartościowych formach zajęć kulturalnych przyczynia się do rozwoju osobowości człowieka.
funkcje higieniczne - wypoczynek fizyczny i psychiczny obejmuje zarówno rekreację - wypoczynek w sensie psychicznym - jak i wypoczynek-sen. Ze względu na tempo współczesnego życia racjonalny wypoczynek i rekreacja ma olbrzymie znaczenie dla podnoszenia stanu zdrowia człowieka i przedłużenia jego życia. Istota polega na odnowieniu sił fizycznych i psychicznych człowieka, jego zdolności do pracy, do współżycia z ludźmi, do radości życia.
Znaczenie czasu wolnego.
Czas wolny jest problemem społecznym, nurtuje on socjologów, psychologów, ekonomistów. Zainteresowania człowieka związane są głównie z działalnością zawodową, nie wyczerpują jednak jego zainteresowań w ogóle. I tutaj zaczyna się rola czasu wolnego, w ramach którego może nastąpić realizacja potrzeb związanych z zainteresowaniami pozazawodowymi. Do tych zainteresowań można zaliczyć hobby indywidualne lub bardziej masowe - filatelistykę, numizmatykę, turystykę i inne. Czas wolny wypełnia rozrywka i zabawa, wszelkie czynności w czasie wolnym są dobrowolne, nie są narzucane, co nie oznacza, że są pozbawione form organizacyjnych i ustalonych reguł postępowania, że nie wymagają wysiłku fizycznego lub umysłowego. Satysfakcje daje człowiekowi nie tylko samo działanie, ale także efekt tego działania.
Wiele czasu wolnego wypełniają kontakty społeczne z innymi ludźmi, zarówno na forum towarzyskim, jak i działalności społecznej. Człowiek jest istotą społeczną i cierpi, gdy jest izolowany od innych. Kontakty społeczne są skutecznym środkiem do poprawy przystosowania społecznego.
W czasie wolnym istnieje możliwość wykazania się swoimi uzdolnieniami, szczególnie pozazawodowymi. Istnieje naturalna tendencja do poczucia własnej indywidualności i wartości oraz szacunku dla samego siebie. Tendencja ta pozostaje m.in. w związku z uzdolnieniami, dzięki którym człowiek ma poczucie własnej odrębności, wartości, a nawet wyższości nad innymi. Potrzeba wykazania się w ramach czasu wolnego umiejętnościami pozazawodowymi jest tym silniejsza, im mniej satysfakcji dostarczają zajęcia zawodowe, im mniej stwarzają szans na wybicie się. U podstaw działań tego rodzaju może tkwić kompensacja - jeden z mechanizmów obronnych. Jej sens zawiera się w dążeniu człowieka do powetowania sobie niepowodzeń lub braku sukcesów w jakiejś dziedzinie przez dążenie do wybicia się w innej dziedzinie. Wykorzystywanie rezerw czasu wolnego na zajęcia o charakterze kompensacyjnym jest zjawiskiem częstym, przynoszącym istotną poprawę zdrowia psychicznego. Właściwe wykorzystanie czasu wolnego zaspokaja również potrzebę zmian. Turystyka zapewnia zmianę otoczenia, środowiska społecznego, działających bodźców. Wnosi element niespodzianki, przygody - czasem ryzyka.
W czasie wolnym istnieje możliwość zrealizowania potrzeb w zakresie przeżyć emocjonalnych. Emocje pozostają w ścisłym związku ze zdrowiem psychicznym człowieka, a naturalna tendencja do szukania przyjemności i radości ma swoje głębsze uzasadnienie. Jednym ze sposobów umożliwiających upust silnym emocjom są zawody sportowe, gdzie widownia może spontanicznie reagować na grę sportową, gdzie niemal wszystkie reakcje emocjonalne są do przyjęcia.
Innym realizowanym w czasie wolnym procesem jest nauka. O ile szkoła programowo i głównie uczy dziecko w zakresie kształcenia formalnego, o tyle środowisko rodzinne i inne pozaszkolne uczy je życia w społeczeństwie. To właśnie w czasie wolnym człowiek nabywa umiejętności jazdy na rowerze, prowadzenia samochodu, opieki nad chorym, gotowania.
Zaspokajana jest również kolejna potrzeba - potrzeba ruchu. U dzieci potrzeba ruchu wiąże się z tendencją do manipulacji, eksploracji, badania i poznawania przedmiotów w otoczeniu bliższym i dalszym. U młodzieży- czynnościom motorycznym towarzyszy określony cel, ich zabawy ruchowe odbywają się wg określonych reguł, co w efekcie prowadzi do realizowania ustalonych zamierzeń, podlegających ocenie innych. Te czynności ruchowe przybierają formę działań w określonych dyscyplinach sportowych wypełniając czas wolny.
Czas wolny dzieci i młodzieży.
Czas wolny dzieci różni się od czasu wolnego młodzieży i dorosłych przede wszystkim tym, ze jest dłuższy, charakteryzuje się mniej zróżnicowanymi formami i miejscem spędzania, większym udziałem odpoczynku biernego, większą kontrolą i opieką dorosłych.
Szczególnego znaczenia nabiera czas wolny w życiu ucznia, bowiem efekty pracy wychowawczej w dużym stopniu zależą od tego, jaką ilością czasu dziecko dysponuje, jakim podlega wpływom, gdzie i w jaki sposób spędza swój czas wolny. Nie są to sprawy obojętne dla wychowawców, bowiem czas wolny uczeń może wykorzystać w sposób pożyteczny dla rozwoju swojej osobowości, ale również może znaleźć okazję do różnych niebezpiecznych, szkodliwych społecznie poczynań i zachowań. Wiele czynników wpływa na wymiar czasu wolnego dziecka, na jego bogactwo, treść i organizację. Najważniejszymi wyznacznikami czasu wolnego są:
nauka w domu,
praca w szkole,
pomoc w gospodarstwie domowym,
czas przeznaczony na drogę do szkoły i z powrotem,
sen, posiłki,
warunki materialne rodziców i kulturowe środowiska domowego,
szkoła, placówki wychowania pozaszkolnego.
Dzieci miejskie dysponują nieco większą ilością czasu wolnego w porównaniu z dziećmi wiejskimi. W czasie intensywnych prac polowych dziecko wiejskie często w ogóle nie ma wolnego czasu, za to więcej tego czasu ma zimą i w niedzielę. Najczęściej spotykane formy spędzania czasu wolnego przez dzieci miejskie to: oglądanie programów telewizyjnych, czytelnictwo, gry i zabawy, wypoczynek bierny. Stanowczo za mało jest spacerów, wycieczek za miasto, sportu. Dzieci wiejskie poświęcają czas przede wszystkim na oglądanie telewizji, udział w nabożeństwach kościelnych, czytelnictwo - zwłaszcza zimą i niedzielne popołudnia - zabawy z kolegami. Czas wolny dziecka wiejskiego nie jest na ogół przez nikogo organizowany, jest rozdrobniony i przypada na różne godziny. W mieście starsze dzieci mają większą możliwość wyboru różnorodnych zajęć. Stąd powstaje konieczność uatrakcyjniania, modyfikowania zajęć pozalekcyjnych, pozaszkolnych. Zajęcia w czasie wolnym dzieci starszych powinny być nastawione na:
rozwój fizyczny, kulturę fizyczną, turystykę, sport,
rozwój zainteresowań,
kształtowanie postaw społecznych: szacunku do drugiego człowieka, do samego siebie, do wartości.
Szczególną troską należy otoczyć te dzieci, którym środowisko rodzinne nie zapewnia odpowiednich warunków kulturowych, nie docenia, a nawet lekceważy rozwijające się zainteresowania.
Sposoby spędzania czasu wolnego.
Każda jednostka sama decyduje o sposobach spędzaniu czasu wolnego. O ile na wielkość tego czasu nie ma zbyt wielkiego wpływu, o tyle na formę ma wpływ bezpośredni i wraz z wiekiem coraz większy, aż do całkowitego. Małemu dziecku najczęściej rodzice lub rodzeństwo podpowiadają czym wypełnić czas wolny, w wieku szkolnym organizacje szkolne, młodzieżowe, później zaś wpływ zaczynają wywierać koledzy, przyjaciele. Osobowość jednostki ma też bezpośredni wpływ na sposoby spędzania czasu wolnego, wszak trudno przymuszać dziecko, a potem młodzież do nielubianego zajęcia.
Wśród wielu zajęć wykonywanych w czasie wolnym możemy wyróżnić kilka ich podstawowych kategorii:
zajęcia związane z przyjętymi na siebie obowiązkami - wiążą się z pomocą rodzinie, pomoc w gospodarstwie domowym;
zajęcia rozrywkowo - towarzyskie - dla wielu osób atrakcyjne jest przede wszystkim samo „bycie w grupie” , uczestnictwo w życiu pewnego grona osób, a dopiero później zaczyna być istotne to, co się robi. Życie towarzyskie najczęściej obejmuje zabawę z tańcami, śpiewanie, muzykowanie, słuchanie nagrań, gry towarzyskie, spacery, pogawędki, dyskusje. Życie towarzyskie grup rówieśniczych opiera się też na wspólnocie zainteresowań turystycznych, sportowych czy kulturalnych;
uczestnictwo w kulturze ( odbiór środków masowego przekazu -TV, radio, prasa, książka, kino, korzystanie z teatru, koncertów, imprez artystycznych), a także zajęcia z dziedziny kultury i sztuki (zajęcia związane z muzyką, piosenką, inscenizacja, proza i poezją, plastyką, filmem i fotografiką, kulturą religijną i folklorem. Potrzeby wynikające z tych zainteresowań można także zaspokajać przez kolekcjonerstwo, korespondencję zagraniczną);
zajęcia związane z realizacją indywidualnych zamiłowań -np. techniką i rzemiosłem (wiążą się z działalnością manualną, konstruktorską, obejmują: drobne naprawy, stolarstwo, motoryzację, modelarstwo, elektrotechnikę, radiotechnikę i inne), zajęcia związane z amatorska uprawą roślin czy hodowlą zwierząt, obejmują czas spędzony przy komputerze a także bierny wypoczynek;
rekreacja ruchowa - są to zarówno popularne gry i zabawy ruchowe organizowane w pomieszczeniach i poza nimi, różnorodne zajęcia usprawniające i korektywne, uprawianie wielu dyscyplin sportowych, indywidualnych i zespołowych (bez zamiaru osiągnięcia poziomu wyczynowego), zajęcia związane z turystyką i krajoznawstwem;
zajęcia poznawcze - związane ze zdobywaniem informacji i pogłębianiem wiedzy z zakresu różnych dziedzin nauki, umożliwiają dokształcanie się, specjalizację w wybranej dziedzinie;
uczestnictwo w życiu społeczno - politycznym - wiążą się z aktywnością społeczno-polityczną i organizatorską w różnorodnych organizacjach formalnych, komisjach, samorządach;
zachowania o charakterze patologii społecznej - nałogowe picie alkoholu, narkomania, nadużycia seksualne, przestępczość.
Wśród młodzieży miejskiej dominują zachowania związane z uczestnictwem w kulturze w formie odbioru programów środków masowego przekazu. Najpowszechniejszym zachowaniem zarówno w dni powszednie, jak i w niedzielę - jest oglądanie telewizji. 90,4% ogółu młodzieży ogląda programy kilka razy w tygodniu lub codziennie. Tylko 3% stwierdza, że nie ogląda telewizji. Równie popularne jest słuchanie radia. Podobnie jak oglądanie TV słuchanie radia stało się codziennym nawykiem, ale często towarzyszy innym wykonywanym czynnościom. Według przytaczanych badań na trzecim miejscu znajdowało się czytelnictwo prasy i książek (85,9%), w dalszej kolejności znajduje się oglądanie filmów w kinie (67,1% badanych uczęszczało do kina przynajmniej 2-3 razy w miesiącu), spędzanie czasu wolnego z sympatią (52,4%).
Obecnie pojawiły się nowe formy spędzania czasu wolnego. łatwy dostęp do komputera odciągnął młodzież od czytelnictwa, również rozpowszechnienie sprzętu video może mieć wpływ na wybierane przez młodzież sposoby spędzania czasu wolnego.
Literatura:
Czajka Stanisław Z problemów czasu wolnego. Instytut wydawniczy CRZZ, Warszawa 1979
Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce red. K. Przecławski, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978
Psychologiczne aspekty czasu wolnego .M. Geblewicz Kultura Fizyczna nr10 1977