Najważniejsze grupy leków przeciwbakteryjnych
Lista wszystkich chemioterapeutyków
β-laktamy makrolidy tetracykliny chinolony aminoglikozydy glikopeptydy linkozamidy nitroimidazole
Tetracykliny
Są to antybiotyki o działaniu bakteriostatycznym, charakteryzujące się bardzo szerokim spektrum przeciwbakteryjnym, aktywne wobec bakterii tlenowych, beztlenowych, atypowych, krętków a także pierwotniaków. Wśród tlenowych ziarenkowców Gram(+), pałeczek Gram(-) oraz beztlenowców, w ostatnich latach pojawiły się wysokie odsetki szczepów opornych.
Tetracykliny są stosowane w terapii empirycznej atypowych zakażeń dróg oddechowych i układu moczowo-płciowego, boreliozie (w postaci wczesnej), zakażeniach skóry (zwłaszcza w trądziku) oraz chorobie wrzodowej (w terapii skojarzonej z innymi lekami).
Tetracyklin nie należy stosować u dzieci poniżej 8 roku życia oraz kobiet ciężarnych i karmiących, ze względu na niekorzystny wpływ na tworzenie zawiązków kostnych i wzrost kości oraz przebarwienie zębów. Tetracykliny mogą również wywoływać nadwrażliwość na światło oraz sprzyjać nadkażeniom Candida.
Preparaty:
Nitroimidazole
Są to związki o aktywności wobec pierwotniaków oraz bakterii beztlenowych. Ich spektrum aktywności obejmuje przede wszystkim beztlenowe pałeczki Gram(-) z rodzaju Bacteroides, Prevotella i Fusobacterium, beztlenowe ziarenkowce oraz laseczki z rodzaju Clostridium. Wrażliwe na nitroimidazole są również Gardnerella vaginalis oraz Helicobacter pylori. Wśród tego ostatniego gatunku w Polsce występują wysokie odsetki szczepów opornych (45-60%).
Nitroimidazole działają bakteriobójczo, stają się aktywne dopiero po wniknięciu do komórki bakteryjnej i redukcji pod wpływem enzymów bakteryjnych. Charakteryzują się znakomitą penetracją do tkanek, w tym również do płynu mózgowo-rdzeniowego i tkanki mózgu. Mimo długoletniego stosowania w lecznictwie, wśród beztlenowców, a zwłaszcza pałeczek Gram(-) z rodzaju Bacteroides, szczepy oporne występują sporadycznie. Do najczęściej stosowanych leków z tej grupy należą metronidazol i tynidazol. Tynidazol jest stosowany głównie w leczeniu rzęsistkowicy, natomiast metronidazol - w różnorodnych zakażeniach z udziałem beztlenowców. Metronidazol w połączeniu z antybiotykiem aktywnym wobec bakterii tlenowych jest również stosowany w profilaktyce zakażeń chirurgicznych, gdzie spodziewana jest obecność bakterii beztlenowych (jama brzuszna, drogi rodne, głowa, szyja). Metronidazol jest również uznawany za lek z wyboru w terapii rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego o etiologii Clostridium difficile.
Preparaty:
Chinolony
Są to związki syntetyczne, pochodne chlorochiny. Ich prototypem był kwas nalidyksowy, wycofany z użycia ze względu na szybką selekcję szczepów opornych. Chinolony działają bakteriobójczo poprzez zahamowanie syntezy bakteryjnego DNA. O ich skuteczności klinicznej decyduje nie tylko stężenie w ognisku zakażenia, ale również czas utrzymywania się stężenia hamującego wzrost bakterii. Poszczególne preparaty różnią się aktywnością w stosunku do poszczególnych grup bakterii. Starsze chinoliny, tj. cyprofloksacyna i ofloksacyna charakteryzują się znakomitą aktywnością wobec pałeczek Gram(-) oraz bakterii atypowych. Nie posiadają natomiast dostatecznej aktywności wobec beztlenowców oraz ziarenkowców Gram(+) z rodzaju Streptococcus tj., Streptococcus pneumoniae oraz Enterococcus. Cyprofloksacyna jest nadal najbardziej aktywnym chinolonem wobec Pseudomonas aeruginosa. Nowe preparaty, takie jak lewofloksacyna i moksyfloksacyna są równie aktywne wobec bakterii Gram(-) i jak Gram(+), w tym również wobec szczepów Streptococcus pneumoniae, także tych opornych na penicylinę.
W czasie leczenia, szybko dochodzi do selekcji szczepów opornych, zwłaszcza wśród gronkowców i Pseudomonas aeruginosa. Szczepy oporne obserwowano również wśród pałeczek Salmonella i dwoinek rzeżączki. Chinolony są na ogół dobrze tolerowane, ale ze względu na stwierdzone u zwierząt doświadczalnych zaburzenia syntezy chrząstki, są zarezerwowane do leczenia dorosłych (> 16 roku życia).
Preparaty:
Glikopeptydy
Są to związki wielkocząsteczkowe, źle penetrujące do tkanek i narządów (dotyczy to także płynu mózgowo-rdzeniowego). Są wybiórczo aktywne wobec tlenowych ziarenkowców Gram(+) (w tym także wobec szczepów opornych na inne antybiotyki, takich jak metycylinooporne gronkowce) oraz niektórych beztlenowców (m.in. Clostridium difficile). Działanie bakteriobójcze jest wynikiem zahamowania syntezy ściany komórkowej bakterii. Są stosowane w leczeniu zakażeń wywoływanych przez ziarenkowce Gram(+) u pacjentów uczulonych na β-laktamy oraz w sytuacjach, gdy szczep odpowiedzialny za zakażenie jest oporny na penicyliny i cefalosporyny. Glikopeptydy są zarezerwowane do leczenia szpitalnego ciężkich zakażeń (również uogólnionych) wywoływanych przez Enterococcus, metycylinooporne szczepy gronkowców złocistych (MRSA) lub skórnych, szczepy Streptococcus pneumoniae wysoce oporne na penicylinę, a także do terapii ciężkich postaci rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego o etiologii C. difficile, nie odpowiadających na metronidazol. Należą do tzw. „antybiotyków ostatniej szansy”, dlatego też muszą być stosowane bardzo rozważnie. W ostatnich latach pojawiły się na świecie, a także w Polsce szczepy Enterococcus oporne na glikopeptydy. Szczepy gronkowców o obniżonej wrażliwości obserwowano w Japonii i USA. Wśród klinicznych szczepów ziarenkowców Gram(+) dochodzi czasami do rozwoju tolerancji na glikopeptydy.
Preparaty:
Aminoglikozydy
Prototypowym antybiotykiem w tej grupie jest odkryta w 1944 roku streptomycyna. Spośród 11 dostępnych aminoglikozydów, najczęściej stosuje się 4: gentamycynę, tobramycynę netylmycynę i amikacynę. Wszystkie aminoglikozydy mają identyczne spektrum aktywności, obejmujące przede wszystkim tlenowe pałeczki Gram(-). Niewielka aktywność wobec ziarenkowców Gram(+) sprawia, że aminoglikozydy muszą być zazwyczaj kojarzone z innymi antybiotykami, najczęściej β-laktamami. Aminoglikozydy są związkami niskocząsteczkowymi, o aktywności bakteriobójczej. Mechanizm działania polega na zahamowaniu syntezy białka w komórce bakteryjnej. Aktywność bakteriobójcza tych antybiotyków zależy od ich stężenia w ognisku zakażenia. Połączenie aminoglikozydu z β-laktamem daje efekt addycyjny lub synergistyczny. Skojarzenie to ma na celu: spotęgowanie działania bakteriobójczego wobec ziarenkowców Gram(+), w tym Enterococcus, zmniejszenie częstości selekcji szczepów opornych oraz zwiększenie aktywności przeciwbakteryjnej wobec bakterii Gram(-), zwłaszcza Pseudomonas aeruginosa. Aminoglikozydy rzadziej niż inne antybiotyki indukują oporność wśród bakterii. Oporność pałeczek Gram(-) jest wynikiem enzymatycznej inaktywacji antybiotyku. Najbardziej oporna na działanie enzymów bakteryjnych jest amikacyna, dlatego też w środowisku szpitalnym odsetek szczepów opornych na ten antybiotyk jest niewielki. Aminoglikozydy wywierają tzw. efekt poantybiotykowy, co oznacza, że wzrost bakterii jest zahamowany nawet wtedy, gdy stężenie leku w ognisku zakażenia spada poniżej wartości najniższego stężenia hamującego (MIC).
Aminoglikozydy nie mogą być mieszane z β-laktamami w tym samym roztworze, ponieważ ulegają inaktywacji, dlatego też terapia skojarzona wymaga oddzielnego podawania obu leków w odstępie 20-30 minut.
Aminoglikozydy mogą działać oto- i nefrotoksycznie. Działanie to zależy od całkowitej dawki antybiotyku podanej pacjentowi. Nie należy powtarzać terapii aminoglikozydem w krótkim odstępie czasu.
Preparaty:
Makrolidy
Są antybiotykami bakteriostatycznymi, ich mechanizm działania polega na zahamowaniu syntezy białek w komórce bakteryjnej. Są lekami z wyboru w terapii zakażeń układu oddechowego o etiologii Mycoplasma pnemoniae i Legionella pneumophila oraz antybiotykami alternatywnymi do tetracyklin w leczeniu zakażeń Chlamydia sp. Charakteryzują się doskonałą penetracją do wnętrza komórek (dotyczy to również makrofagów), dlatego też są bardzo aktywne wobec patogenów wewnątrzkomórkowych. W terapii niektórych zakażeń (głównie dróg oddechowych) są stosowane alternatywnie do antybiotyków β-laktamowych (penicylin i cefalosporyn). Jeden z nowych makrolidów - klarytromycyna, jest stosowany w terapii skojarzonej choroby wrzodowej (eradykacja zakażenia Helicobacter pylori)
Prototypowym antybiotykiem w tej grupie jest erytromycyna, z której uzyskano wiele pochodnych, takich jak m.in. roksytromycyna, klarytromycyna i azytromycyna. Są to preparaty półsyntetyczne, które w porównaniu z erytromycyną wykazują lepsze właściwości farmakokinetyczne, wymagają rzadszego dawkowania i wywołują mniej działań niepożądanych. Wszystkie preparaty mają identyczne spektrum działania, ale różnią się aktywnością wobec poszczególnych gatunków bakterii: najbardziej aktywne wobec Haemophilus influenzae są azytromycyna i klarytromycyna.
Makrolidy znacznie szybciej niż β-laktamy selekcjonują oporne szczepy bakterii. Szczególne właściwości selekcyjne mają preparaty o bardzo długim okresie biologicznego półtrwania (azytromycyna). Oporność na makrolidy ma charakter krzyżowy w obrębie grupy (szczep oporny na określony preparat makrolidowy jest równocześnie oporny na wszystkie inne makrolidy).Szczepy oporne na makrolidy często wykazują również oporność na antybiotyki z innych grup np. penicyliny, cefalosporyny, tetracykliny i trimetoprim/sulfametoksazol.
Makrolidy obok aktywności przeciwbakteryjnej wykazują również działanie przeciwzapalne. Należą do grupy najbardziej bezpiecznych antybiotyków. Najczęstszym objawem niepożądanym jest biegunka, występująca głównie w czasie leczenia erytromycyną.
Preparaty:
β-laktamy
Jest to bardzo szeroka grupa antybiotyków, do której należą: penicyliny, cefalosporyny, monobaktamy, karbapenemy i inhibitory β-laktamaz. Wszystkie działają podobnie, hamując syntezę ściany komórkowej bakterii i w konsekwencji prowadząc do śmierci bakterii (działanie bakteriobójcze). Ich aktywność przeciwbakteryjna oraz skuteczność terapeutyczna zależą od czasu utrzymywania się antybiotyku w surowicy w stężeniu przekraczającym wartość minimalnego stężenia hamującego (MIC) wzrost bakterii wywołujących zakażenie. Największą wadą β-laktamów jest wrażliwość na działanie β-laktamaz, enzymów bakteryjnych, które rozkładają cząsteczkę antybiotyku i w ten sposób ją inaktywują. Aby temu zapobiec, niektóre preparaty łączy się z inhibitorami β-laktamaz (takimi jak np. kwas klawulanowy, tazobaktam, sulbaktam).
Penicyliny
Poszczególne penicyliny różnią spektrum i aktywnością przeciwbakteryjną.
Penicyliny o wąskim spektrum:
Penicyliny przeciwgronkowcowe:
Penicyliny szerokowachlarzowe aktywne wobec bakterii Gram(+), Gram(-) i beztlenowców:
Penicyliny należą do najbezpieczniejszych i najlepiej tolerowanych antybiotyków (ale nie są pozbawione działań niepożądanych).
Cefalosporyny
Cefalosporyny dzielą się na cztery generacje, które różnią się spektrum przeciwbakteryjnym, wrażliwością na działanie β-laktamaz oraz właściwościami farmakokinetycznymi / farmakodynamicznymi. Bez względu na generację, cefalosporyny są nieaktywne wobec gronkowców opornych na metycylinę, szczepów Enterococcus, pałeczek Listeria monocytogenes i beztlenowców (wyjątek: cefoksytyna i cefotetan). Żaden z preparatów I generacji nie penetruje do płynu mózgowo-rdzeniowego, w związku z czym nie może być stosowany w leczeniu zakażeń ośrodkowego układu nerwowego Ogólnie można przyjąć, że I generacja ma najlepszą aktywność wobec ziarenkowców Gram(+) i stosunkowo słabą wobec tlenowych pałeczek Gram(-), w kolejnych generacjach proporcje te ulegają odwróceniu - rośnie aktywność wobec pałeczek Gram(-) i spada - wobec ziarenkowców Gram(+). Cefalosporyny, obok penicylin należą do najczęściej stosowanych antybiotyków zarówno w lecznictwie otwartym (zakażenia dróg oddechowych, układu moczowego i skóry), jak i zamkniętym.
I generacja:
II generacja:
III generacja:
IV generacja:
Karbapenemy</A?< div>
Są to antybiotyki β-laktamowe o bardzo szerokim spektrum aktywności obejmującym niemal wszystkie bakterie tlenowe i beztlenowe z wyjątkiem:
metycylinoopornych gronkowców
Enterococcus faecium
Pseudomonas cepacia
Xantomonas maltophila
Corynebacterium jeikeium
Ze względu na doskonałe spektrum aktywności i dobre właściwości farmakokinetyczne / farmakodynamiczne są stosowane w terapii empirycznej ciężkich zakażeń takich jak: posocznica, zapalenie płuc u pacjentów sztucznie wentylowanych, gorączka u chorych z leukopenią, pooperacyjne powikłania septyczne. Mogą być kojarzone z aminoglikozydami, w celu zmniejszenia ryzyka selekcji szczepów opornych (zwłaszcza Pseudomonas aeruginosa).
Preparaty:
Monobaktamy
Jedynym dostępnym antybiotykiem z tej grupy jest aztreonam. Jest to preparat β-laktamowy aktywny wobec tlenowych bakterii Gram(-) (jego spektrum aktywności przypomina aminoglikozydy).
Linkozamidy
Są to antybiotyki bakteriostatyczne, ich mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy białek w komórce bakteryjnej. Pod względem spektrum aktywności i właściwości farmakokinetycznych / farmakodynamicznych przypominają makrolidy. Ich największą zaletą jest dobra aktywność wobec bakterii beztlenowych. Niestety wśród niektórych gatunków, zwłaszcza pałeczek z rodzaju Bactetroides pojawiły się znaczne odsetki szczepów opornych. Linkozamidy nie penetrują do płynu mózgowo-rdzeniowego, w związku z czym nie mogą być stosowane w leczeniu zakażeń ośrodkowego układu nerwowego. Dość silnie zaburzają florę fizjologiczną przewodu pokarmowego, co może prowadzić do rzekomobłoniatego zapalenia jelita grubego, na skutek nadmiernego rozplemu Clistridium difficile.
Preparaty: