Slajd
Budżet państwa
Jest to roczny plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów: organów władzy publicznej, w tym administracji rządowej oraz organów kontroli i ochrony prawa, sądów i trybunałów. Zgodnie z konstytucją sejm uchwala budżet państwa na rok budżetowy w formie ustawy budżetowej. W Polsce rok budżetowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym, ale w niektórych krajach tak nie jest. Np. w USA rok budżetowy trwa od 1 października do 30 września następnego roku.
Budżet państwa obejmuje nie tylko prognozy dochodów i limit wydatków, ale także ustalenia co do wielkości przychodów i rozchodów, wielkości deficytu budżetowego oraz źródeł jego finansowania, rozchody związane z prefinansowaniem zadań realizowanych ze środków UE, dotacje celowe dla jednostek samorządu terytorialnego na realizacje zadań z zakresu administracj rządowej i innych zadań zleconych odrębnymi ustawami, a także kwoty dotacji przedmiotowych. Ustawa zawiera także limity zatrudnienia osób objętych mnożnikowymi systemami wynagrodzeń (to jest osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, członkó korpusu służby cywilnej, funkcjonariusze służby celnej itd.).
Zasady budżetowe
Zasady gospodarowania finansami publicznymi, inaczej zwane zasadami budżetowymi, nie są uregulowane w ustawodawstwie. Są to raczej postulaty pod adresem legislatorów i praktyków, dotyczące prawidłowej organizacji i funkcjonowania gospodarki budżetowej. Stworzono je w celu optymalnej realizacji zadań gospodarki budżetowej. W literaturze formułuje się różną liczbę tych zasad, jednak najczęściej można spotkać się z siedmioma spośród nich. Są to:
1.Zasada jedności materialnej
2.Zasada jedności formalnej
3.Zasada jednorodności
4.Zasada szczegółowości
5.zasada realności
6.Zasada jawności i przejrzystości
7.Zasada zupełności
Zasada jedności materialnej oznacza zakaz wiązania określonych dochodów publicznych z konkretnymi wydatkami. Wiązania takiego zakazuje wprost Ustawa o finansach publicznych. U podstaw tej zasady leży powiązanie określonych składek stanowiących dochody funduszy celowych z realizacją konkretnych wydatków realizowanych przez te fundusze.
Zasada jedności formalnej nakłada na rząd obowiązek przedstawienia zbiorczego planu finansowego sektora finansów publicznych, a w szczególności budżetu państwa, w jednym akcie prawnym. Nie jest to w świecie bynajmniej praktyką powszechną, a do najczęściej spotykanych wyjątków należy tworzenie odrębnych budżetów dotyczących wydatków inwestycyjnych oraz specjalnych budżetów związanych z obroną narodową. Niekiedy za odstępstwo od zasady jedności formalnej budżetu państwa uważa się plany finansowe funduszy celowych. Jednak są one włączone do planu finansowego sektora finansów publicznych i podlegają normalnej procedurze parlamentarnego uchwalania i kontroli, zatem warunku formalnej jedności budżetu nie naruszają. Procedurom tym nie są natomiast w pełni poddane plany finansowe różnych agencji i podobnych instytucji należących do segmentu „pozostałych jednostek sektora finansów publicznych”, wobec czego w tej części zasada formalnej jedności budżetu sektora nie jest w pełni w Polsce zachowana.
Zasada jednorodności oznacza, że dochody i wydatki budżetu państwa i pozostałych segmentów sektora finansów publicznych są planowane na jeden rok. Stosowany do 2005 r. w Polsce kasowy charakter ujmowania dochodów i wydatków oznaczał, że po stronie dochodów nie można było do nich zaliczać dochodów należnych, ale nie otrzymanych w danym roku, po stronie wydatków zaś - wymagalnych, ale jeszcze nie zapłaconych zobowiązań sektora finansów publicznych (które znajdują odbicie tylko w wielkości długu publicznego). Jednak, zgodnie z metodologią UE, od 2006 r. rachunki te powinny być prowadzone na zasadach „memoriałowych”, wobec czego po stronie dochodowej uwzględnia się także należności sektora finansów publicznych, których de facto do końca roku nie ściągnięto (i to w ich wielkości nominalnej, a nie według szacunku wielkości należności, które prawdopodobnie będą ściągnięte), a po stronie wydatkowej liczy się także zobowiązania nieuregulowane do końca roku.
Zasada szczegółowości wymaga, aby budżet był uchwalany z dostateczną szczegółowością po stronie dochodów i wydatków, przy czym dochody powinny być szacowane według źródeł ich powstawania, a wydatki według celów ich przeznaczenia. Praktyczną realizację tej zasady narzuca klasyfikacja budżetowa, której szczegółowe zasady określa swoim rozporządzeniem minister finansów, a której stosowanie określają przepisy ustawy o finansach publicznych.
Zasada realności: Realizm planów finansowych pozwala uniknąć późniejszych niepotrzebnych napięć w ich realizacji, powstałych wskutek nadmiernie optymistycznych założeń w fazie planowania, a także tworzenia kosztownych rezerw ubezpieczających od ryzyka wystąpienia takich napięć. Przestrzeganie zasady realności wymaga zarazem, aby budżet państwa był uchwalany tylko na podstawie ustaw aktualnie obowiązujących.
Zasada jawności i przejrzystości sprowadza się do zagwarantowania publicznej odpowiedzialności za politykę finansową państwa, a tym samym do ujawnienia obywatelom wszystkich informacji nie objętych tajemnicą państwową oraz do podawania tych informacji w zrozumiałej formie. Świadomość jawności i przejrzystości sprzyja poprawie realizacji dochodów, jak i wydatków publicznych.
Zasada zupełności, nazywana także zasadą powszechności, wymaga ujęcia w budżetach i planach finansowych wszystkich dochodów i wszystkich wydatków każdej jednostki sektora finansów publicznych. Ze względu na ten sposób prezentacji wzajemnych powiązań między poszczególnymi segmentami sektora finansów publicznych i jego poszczególnymi jednostkami. U źródeł tej zasady leży dążenie do zapewnienia parlamentowi pełnej kontroli nad dochodami i wydatkami rządu, jeżeli jednak jednostki budżetowe obok swoich zadań statutowych prowadzą także działalność gospodarczą (jak na przykład zakłady budżetowe czy gospodarstwa pomocnicze), wówczas dopuszcza się ujmowanie wzajemnych powiązań metodą ostatecznego wyniku.
DOCHODY i WYDATKI
DOCHODY
Ustawa o finansach publicznych wymienia piętnaście źródeł dochodów budżetu państwa. Jeżeli jednak przyjrzymy się rzeczywistym wielkością wpływów budżetowych z tej listy, to łatwo stwierdzimy, że głównym źródłem dochodów są podatki, spośród których cztery (podatek od towarów i usług, akcyzy, podatek od dochodów osobistych ludności i podatek od dochodów osób prawnych) stanowią niezmiennie ogromna część dochodów państwa (w 2003 roku wynosiły one razem 134,6 mld zł i stanowił 99,6% wszystkich dochodów podatkowych oraz 88,5% dochodów budżetu państwa ogółem, w 2004 roku- 134,9 mld zł, co odpowiada 99,7% wszystkich dochodów podatkowych i 86,3% dochodów budżetu państwa ogółem, zaś w 2005 roku 154,4 mld zł, tj. 99,2% wszystkich dochodów podatkowych i 88,4% ogół dochodów budżetu państwa).
Źródłami dochodów budżetu państwa są zatem:
Podatki i opłaty, które na mocy odrębnych ustaw nie stanowią dochodów jednostek samorządu terytorialnego, funduszów celowych ani innych podmiotów sektora finansów publicznych (135,2 mld zł w 2003r., 135,3 mld zł w 2004r. i 138,8 mld zł. W 2005).
Cła ( 3.7 mld zł w 2003r., 2,3 mld zł. w 2004r. i 1,5mld w 2005r.)
Wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek skarbu państwa oraz dywidendy (0,7 mld zł w 2003, 1,8 mld zł w 2004 i prawie 1 mld w 2005)
Wpłaty z zysku NBP ( 4,7 mld zł w 2003 r., 4,1 mld zł w 2004 r., 4,6 mld zł w 2005r.)
Wpłaty nadwyżek dochodów własnych państwowych jednostek budżetowych, nadwyżek środków obrotowych państwowych zakładów budżetowych oraz części zysku gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych
Dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej ( 6,6 mld zł w 2003 r., 8,2 mld zł w 2004 r., 7,6 mld zł w 2005 r.)
Dochody z najmu i dzierżawy składników majątkowych skarbu państwa oraz z innych umów o podobnym charakterze, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej
Opłaty od poręczeń i gwarancji udzielonych przez skarb państwa
Odsetki od środków na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej
Odsetki od lokat terminowych ustanowionych ze środków zgromadzonych na centralnym rachunku bieżącym budżetu państwa
Odsetki od udzielonych z budżetu państwa pożyczek krajowych i zagranicznych
Grzywny, mandaty i inne kary pieniężne, o ile na mocy odrębnych przepisów nie stanowią dochodów innych jednostek sektora finansów publicznych
Spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz skarbu państwa
Inne dochody publiczne, w tym wpłaty jednostek samorządu terytorialnego ( ok. 0,3 mld zł w 2003 r., 1,2 mld zł w 2004 r., i tyle samo w 2005)
Środki pochodzące z budżetu unii europejskiej przeznaczone na finansowanie programów i projektów realizowanych przez administrację rządową
WYDATKI
Wydatki publiczne mogą być ponoszone tylko na cele ustalone w ustawie budżetowej ( i w uchwale budżetowej jednostki samorządu terytorialnego lub w planie finansowym jednostki sektora finansów publicznych) i tylko do wysokości ustalonej w tej ustawie ( uchwale lub planie finansowym). Wydatki te powinny być dokonywane w sposób oszczędny i celowy, umożliwiający terminową realizację zadań. Za nieprzestrzeganie tych zasad grożą sankcje ustawowe. Wyszczególnia się wydatki sztywne i elastyczne.
Wydatki sztywne nazywane inaczej prawnie zdeterminowanymi, są to takie wydatki, których dokonanie jest zagwarantowane ustawą lub wymagalnym zobowiązaniem Skarbu Państwa.
Wydatki elastyczne są to wydatki, których wysokość może być regulowana przez rząd.
Wydatki elastyczne są to np. wynagrodzenia , wydatki inwestycyjne, wydatki na programy restrukturyzacyjne.
Udział wydatków sztywnych w budżecie Polski (w mld zł)
wyszczególnienie |
2003 |
2004 |
2005 |
Subwencja dla jednostek samorządu terytorialnego |
29,1 |
31,4 |
32,4 |
Finansowanie dróg |
5,3 |
1,9 |
2,2 |
Koszty obsługi długu publicznego |
24,1 |
22,7 |
27,4 |
Dotacja dla Funduszu Ubezpieczeń Społecznych |
28,3 |
23,0 |
18,6 |
Dotacja dla Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społ. |
15,0 |
15,2 |
14,2 |
Świadczenia emerytalno- rentowe żołnierzy i funkcjonariuszy oraz uposażenia sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku |
8,0 |
8,9 |
9,0 |
Składki na ubezpieczenia społeczne za osoby przebywające na urlopach wychowawczym i macierzyńskim oraz za osoby niepełnosprawne |
1,0 |
0,9 |
1,0 |
Dotacja dla Funduszu Alimentacyjnego |
1,5 |
0,5 |
- |
Dotacja dla Funduszu Pracy |
3,9 |
1,1 |
- |
Zasiłki rodzinne, pielęgnacyjne, wychowawcze |
5,2 |
2,0 |
- |
Składki na ubezpieczenia zdrowotne za osoby nie objęte obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego |
0,7 |
0,7 |
0,7 |
Wydatki urzędów naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa |
1,5 |
1,5 |
1,6 |
Wydatki sądów powszechnych |
3,5 |
3,7 |
4,3 |
Dopłaty do wykupu kredytów mieszkaniowych i refundacja premii gwarancyjnych |
1,0 |
0,7 |
0,8 |
Składki do budżetu Unii Europejskiej |
- |
5,8 |
10,2 |
Ogółem |
129,1 |
120,6 |
122,4 |
4. Deficyt budżetowy
Deficyt budżetowy to różnica pomiędzy dochodami a wydatkami budżetu. Deficyt jest zawsze ujemny, czyli jeśli wydatki są większe od dochodów. Przeciwieństwem deficytu jest nadwyżka budżetowa.
Deficyt budżetowy jest to brak pokrycia części wydatków budżetu państwa w dochodach, bez wpływów z pożyczek krajowych i zagranicznych. Dotyczy ustalonego okresu: roku, kwartału, miesiąca. Deficyt budżetowy może być już założony w ustawie budżetowej ale w tym wypadku polskie prawo budżetowe wymaga określenia sposobu pokrycia deficytu budżetowego. Deficyt budżetowy może też powstać w trakcie realizowania budżetu w wyniku popełnionych błędów lub pod wpływem czynników niezależnych. Powszechnie uważa się, że deficyt budżetowy jest wynikiem złego gospodarowania lub błędnej polityki budżetowej.
Wyróżniamy 3 rodzaje deficytu:
- deficyt rzeczywisty
- deficyt strukturalny
- deficyt cykliczny
Deficyt budżetowy może wynikać:
- z nadmiernych wydatków budżetowych
- z powodu zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Dlatego też deficyt jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada i mniejszy w okresie ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost
- z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując część konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych
- wynika także ze sposobu uchwalania budżetu ponieważ różne siły społeczne, z jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś maksymalizacją wydatków. Natomiast nikt nie jest zainteresowany w zrównoważeniu dochodów z wydatkami.
Sposoby finansowania deficytu budżetowego
Zaciąganie kredytów w bankach
Powoduje to zmniejszenie możliwości kredytowych dla sektora prywatnego, co jest niekorzystne dla inwestorów prywatnych, bo może spowodować wzrost stopy procentowej kredytu. Nazywa się to efektem wypierania, który nie nastąpi jednak w pełni w okresie ożywienia czy recesji.
Zwiększanie długu publicznego
Dług publiczny to całkowita kwota zadłużenia rządu w formie należytej zapłaty, z tytułu sprzedanych papierów wartościowych skarbu państwa, w celu pokrycia deficytu budżetowego. Możliwości finansowania deficytu publicznego z rosnącym zadłużeniem publicznym zależą od stopnia chłonności i poziomu rozwoju rynku kapitałowego. Skarb państwa Skarb państwa emituje obligacje i sprzedaje je na wolnym rynku. Obligacje te charakteryzują się wysoką płynnością. Zwykle też oprocentowanie jest wyższe od oprocentowania depozytów terminowych. Wykupywanie starych obligacji wraz z odsetkami następuje zwykle z dochodów pochodzących z emisji nowych obligacji. Powoduje to stały wzrost zadłużenia publicznego. Jeśli rynek jest chłonny i rozwinięty to obligacje znajdują swoich nabywców. Jeżeli rynek jest niechłonny to aby sfinansować deficyt budżetowy, niesprzedane obligacje musi wykupić bank centralny (zwykle w drodze emisji pieniądza, co może uruchomić spiralę inflacji).
Zmniejszenie wydatków przez rząd
Najprostszą metodą walki z deficytem są drastyczne cięcia w wydatkach budżetowych w celu ich dostosowania do osiąganych dochodów. Powoduje to zmniejszenie nakładów na oświatę, kulturę, służbę zdrowia itp. Może to doprowadzić do wielu negatywnych następstw w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju oraz w stanie zdrowia społeczeństwa. Poza tym tego typu cięcia mogą poprawić sytuację chwilowo. Zmniejszenie wydatków prowadzi do obniżenia popytu i zahamowania wzrostu dochodu narodowego.
5. Deficyt strukturalny
deficyt strukturalny- obrazują wartości hipotetyczne, powstające w warunkach, gdy dochody i wydatki realizowane są przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych gospodarki
6. Deficyt koniunkturalny
deficyt cykliczny (koniunkturalny) jest rezultatem wpływu cyklu koniunkturalnego (recesji bądź ożywienia) na dochody i wydatki budżetowe w warunkach, gdy gospodarka nie funkcjonuje przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych. Z reguły jest rezultatem stosowania automatycznych stabilizatorów koniunktury.
Różnica między deficytem strukturalnym a cyklicznym wynika ze stosowania różnych narzędzi polityki fiskalnej, do których zalicza się właśnie automatyczne stabilizatory koniunktury.
7. Deficyt budżetowy według keynesistów i monetarystów
Keynesizm
Zgodnie z teoria Keynesa nie należy dążyć do zrównoważenia budżetu, lecz nawet zwiększyć deficyt, po to aby kreować popyt w gospodarce i umożliwić jej wejście na drogę wzrostu. Według keynesistów deficyt budżetowy powoduje wzrost konsumpcji i inwestycji oraz dodatkowy wzrost wydatków ludności co w rezultacie powoduje wzrost zatrudnienia, zwiększenie produkcji i wyższy poziom cen.
W finansowaniu deficytu budżetowego keynesizm postuluje za emisją dodatkowych pieniędzy, a utrzymywanie deficytu jest uzasadnione, jeżeli towarzyszy temu wzrost produkcji bez wzrostu cen.
Monetaryzm
Wg monetarystów gospodarka ma z natury rzeczy charakter stabilny i zwykle powróci do swego naturalnego stanu po każdym okresie przejściowej nierównowagi.
Monetaryści uważali, że należy likwidować deficyt budżetowy, poprzez ograniczenie wydatków i dążenie do zwiększenia dochodów. Działania te jednak przyczyniają się do zmniejszenia konsumpcji i inwestycji co skutkuje spadkiem poziomu zatrudnienia i produkcji oraz zahamowaniem wzrostu cen.
8. Skutki długotrwałego deficytu
Deficyt budżetowy jest jednym z podstawowych kryteriów oceny polityki fiskalnej państwa. Deficyt budżetowy finansuje się przez zaciągnięcie jakiejś formy kredytu. Wysoki deficyt budżetowy państwa oznacza najczęściej konieczność wydania dużej ilości obligacji skarbowych, co sprawia, że rośnie ich oprocentowanie, a co za tym idzie rosną koszty kredytu w całej gospodarce i wolniej się ona rozwija.
Utrzymujący się przez lata deficyt budżetowy prowadzi do szybkiego wzrostu zadłużenia publicznego. Część dochodów budżetowych państwa przeznaczona jest na obsługę długu publicznego, tzn. spłatę rat, zaciągniętych pożyczek, oraz wypłatę oprocentowania. Systematyczny wzrost rozmiarów długu publicznego prowadzi do wzrostu kosztów jego obsługi, głównie z powodu wysokiego oprocentowania pożyczek państwowych.
Wzrastające koszty obsługi długu publicznego obciążają płatników, natomiast korzyści w postaci odsetek od udzielonych pożyczek uzyskują głównie instytucje finansowe, w których obecnie skoncentrowana jest poważna część długu publicznego. Prowadzi to do przesunięcia bogactwa społecznego z grup gospodarczo i politycznie słabszych do silniejszych.
9. Automatyczne stabilizatory
Automatyczne stabilizatory gospodarki to instrumenty fiskalne zmniejszające podatność produktu krajowego na wahania popytu globalnego i reagujące na zmiany aktywności gospodarczej, bez potrzeby każdorazowego podejmowania decyzji o ich użyciu.
Automatyczne stabilizatory używa się w przypadku wstrząsów w gospodarce, czyli np. w skutek zwiększania inwestycji przez przedsiębiorców, bo opracowano nowe technologie obniżające koszty produkcji, dokonywania większych zakupów przez konsumentów gdyż zapanowała moda na określone towary, spadku popytu zagranicy na krajowe dobra wskutek aprecjacji waluty krajowej.
Wprowadzenie przez państwo automatycznych stabilizatorów powoduje samoczynną korektę popytu globalnego poprzez obniżenie przychodów budżetu w okresie recesji lub wzrost wpływów podatkowych w czasie ekspansji gospodarczej. W okresie ożywienia rosnące podatki i malejące płatności transferowe ograniczają popyt globalny, zapobiegając przegrzaniu koniunktury. Atutem automatycznych stabilizatorów jest ich natychmiastowe działanie w wypadku zmiany stanu koniunktury. Działanie automatycznych stabilizatorów nie tworzy też dostatecznych bodźców do zmiany istniejącej sytuacji ekonomicznej, a zwłaszcza restrukturyzacji gospodarki.
1