STRUKTURALIZM
Jan Mukarovsky (1891-1975) - „O strukturalizmie” (1946)
Jan Mukarovsky to badacz literatury, historyk sztuki i współtwórca czeskiego strukturalizmu.
Strukturalizm to kierunek metodologiczny, który nawiązuje do rodzimych, czeskich tradycji, ale też do współczesnej światowej filozofii, lingwistyki i teorii sztuki. Strukturalizm to postawa badawcza kładąca nacisk na analizę struktury badanych zjawisk, a nie na ich genezę lub funkcję.
Tekst „O strukturalizmie” poświęcił rozważaniom o czechosłowackiej teorii sztuki, o strukturalistycznej teorii sztuki, która wiąże się z językoznawstwem.
Poświęcił swą uwagę charakterystyce trzech zasadniczych pojęć strukturalistycznej teorii sztuki, trzech właściwości dzieła sztuki, a mianowicie: strukturze, charakterowi znakowemu i funkcji.
1) Struktura dzieła sztuki.
Struktura to całość, która określa sobą charakter swoich elementów. Inaczej mówiąc, struktura to rozmieszczenie elementów składowych oraz zespół relacji między nimi, charakterystyczny dla danego układu jako całości; w węższym znaczeniu - sposób wzajemnego przyporządkowania elementów składowych i połączenia ich w pewną całość lub też system zależności między elementami danego układu oraz poszczególnymi elementami a całością układu. Struktura to taki zespół składników, którego wewnętrzna równowaga ma charakter dynamiczny, tzn. ulega zmianom i wciąż kształtuje się na nowo. Pomimo tego, iż wewnętrzny porządek struktury ulega zakłóceniom, to zachowuje ona swoją tożsamość. Hierarchiczność oraz wzajemna podrzędność i nadrzędność składników ulega przeobrażeniom i wpływa na ogólny sens struktury artystycznej. Strukturą jest każde dzieło sztuki tworzone i odbierane na tle określonych reguł artystycznych, konwencji artystycznych przeszłości przekazywanych przez tradycję sztuki i tkwiących w świadomości twórcy i odbiorcy. Strukturą nie jest pojedyncze dzieło izolowane, ale to włączone w nurt przebiegający w czasie, odnoszące się do tego, co je poprzedzało i co po nim nastąpi w sztuce. Z biegiem czasu struktura dzieł zmienia się, jest dynamiczna. A to w związku z przemianami literatury, która z kolei podlega przemianom pod wpływem rozwoju świadomości społecznej. Te zmiany nie są oczywiście równomierne. Każda z generacji artystów prezentuje swoją twórczością inną strukturę. Ale te struktury wzajemnie na siebie oddziałują. Każda ze sztuk (literatura, malarstwo, rzeźba, muzyka) pozostaje we wzajemnych relacjach wobec siebie. Tylko zmienia się ich hierarchia, np. w epoce baroku przodują muzyka i sztuki plastyczne, w epoce odrodzenia - literatura i teatr. Wzajemnie wpływają na siebie też sztuki różnych narodów. Te stosunki jednak uważano za jednostronne, czyli jedne miały zdolność wywierania wpływu, a drugie biernie przyjmowały oddziaływania obce, np. w literaturze czeskiej XIX i XX wieku - wpływy rosyjskie, słowiańskie (np. polskie, słowackie) i zachodnie (np. francuskie, niemieckie). Wpływy te nie przeszkodziły rozwojowi literatury czeskiej. Wzajemnie się równoważyły, a więc wpływ nie anuluje warunków rodzimych. Panują wzajemne stosunki między poszczególnymi wpływami. Związki każdej literatury narodowej z innymi są złożoną strukturą relacji (wpływów), w której poszczególne elementy są zhierarchizowane i wymieniają w toku rozwoju swoje miejsce w hierarchii. Poszczególne dzieła sztuki, rozwój każdej ze sztuk jako całości i wzajemne stosunki między sztukami mają charakter struktur.
2) Charakter znakowy dzieła sztuki.
Dzieło sztuki to znak. Nadawcą tego znaku jest artysta, a stroną przyjmującą znak jest odbiorca. Dzieło sztuki jest świadectwem stosunku twórcy do rzeczywistości. Odbiorca zaś poprzez zgłębienie procesu znaczeniotwórczego narastania dzieła, jego sensu może zająć wobec rzeczywistości stanowisko poznawcze, emocjonalne i wolicjonalne (zależne od woli). Dzieło sztuki to dla odbiorcy związek znaczeń, kontekst. Kontekst znaczeniowy pomaga odbiorcy określić jego stosunek do rzeczywistości.
Każdy składnik, każda część znaku są nosicielami cząstkowych znaczeń, które składają się na pełny sens dzieła. Poszczególne znaczenia cząstkowe składają się w pełny sens w toku procesu znaczeniotwórczego, przebiegającego w czasie. Znaczenia cząstkowe składają się na sens dzieła. Czynnikami współtworzącymi sens dzieła są składniki (słowa, elementy dźwiękowe, formy gramatyczne, czynniki syntaktyczne - budowa zdań, frazeologia, składniki tematyczne) - w utworze poetyckim. Rolę znaczeniotwórczą odgrywają też sposoby użycia w dziele tych elementów (chwyty artystyczne), wzajemne stosunki między elementami (np. między układem głosek - eufonią a znaczeniem słów). Nośnikami sensu dzieła są składniki tzw. treściowe (tematyczne) i formalne. Formalne są nosicielami znaczeń, cząstkowymi znakami. Treściowe są znakami, które pełnego znaczenia nabierają w kontekście dzieła. Cechą każdej sztuki jest połączenie konkretności z ogólnością. Dzieło oznacza rzeczywistość jako całość składników i części. Stosunek sztuki do rzeczywistości jest dialektyczny, historycznie zmienny.
3) Funkcja dzieła sztuki.
Pojęcie funkcji dotyczy stosunku dzieła do odbiorcy i społeczeństwa. Dzieło może pełnić kilka funkcji (np. poznawczą, wychowawczą, estetyczną) i może te funkcje zmieniać w przebiegu historycznym.
Funkcja poznawcza polega na wyposażeniu świata przedstawionego dzieła w informacje i opinie odnoszące się do pozaliterackiej rzeczywistości i kształtujące wiedzę odbiorcy o jej mechanizmach i realiach.
Funkcja wychowawcza znajduje wyraz w takich elementach budowy i treści dzieła, które mogą oddziaływać na ideową i etyczną świadomość odbiorców i skłaniać ich do określonych zachowań w życiu prywatnym czy publicznym.
Funkcja estetyczna kształtuje stosunek człowieka do rzeczywistości. Realizuje się poprzez takie ukształtowanie dzieła sztuki, które może skupiać uwagę odbiorcy na swej niepowtarzalności artystycznej i wywołać swoiste przeżycie estetyczne. Wypowiedź może być zdominowana przez nastawienie na swą własną budowę, czyniąc wyrazistymi takie elementy, które nie są niezbędne z punktu widzenia realizacji wszystkich pozostałych funkcji - i na nich właśnie skupiając uwagę odbiorcy (np. rytm w wierszu, instrumentacja głoskowa). Nie ma konkretnego celu, nie wiąże się z podejmowaniem żadnego praktycznego zadania. Sztuka pod wpływem tej funkcji zmierza do wszechstronnej wielofunkcyjności. Pomaga człowiekowi przezwyciężyć jednostronność. Sprzyja rozwojowi twórczej inicjatywy człowieka.
Funkcja dzieła ze stanowiska jednostki to zespół żywych energii, które znajdują się w napięciu i konflikcie.
Funkcje dzieła to dynamiczny ruch.
Czynnikiem indywidualizującym funkcje są odbiorcy, grupy socjalne, środowiska społeczne i warstwy.
Jeśli artysta przystosowuje strukturę do określonej funkcji to wprowadza subiektywizm.
Niezbędnym warunkiem oddziaływania utworu jest poczucie swobody w decydowaniu o funkcyjności.
Podsumowując, Mukarovsky pisze, że jeden z badaczy - Lessing określił, że strukturalizm, traktując sztuki jako struktury związane dialektycznymi, historycznie zmiennymi napięciami, dostrzega przebiegające między nimi granice, wynikające ze specyfiki ich materiałów i możliwości ich wzajemnego zbliżenia, przenikania się i substytuowania w określonych sytuacjach rozwojowych.
Zofia Mitosek - „Strukturalistyczne orientacje w badaniach literackich”
Zofia Mitosek w tym tekście wyjaśnia pojęcie strukturalizmu i struktury, pisze o metodzie strukturalnej de Saussure'a, związkach strukturalizmu z filozofią XX w., strukturalizmie czeskim (teoria dzieła literackiego Mukarovsky'ego), koncepcji języka poetyckiego, teorii procesu historycznoliterackiego i zarysie teorii komunikacji.
Strukturalizm to postawa badawcza, która ujmuje zjawiska jako elementy pewnych całości. Struktura to funkcjonalna i dynamiczna całość lub sieć stosunków między jej elementami. Od XVI w. terminu struktura zaczęto używać na oznaczenie układu lub organizacji części danego dzieła. Wg Levi-Straussa infrastruktura to porządek elementów uwikłanych we wzajemne stosunki. Współczesny strukturalizm nastawia się na poszukiwanie cech wspólnych w całej aktywności człowieka, w języku, ekonomii, obyczajowości i sztuce. Celem człowieka jest porozumienie, a poszczególne jego zachowania i wytwory funkcjonują w obrębie społecznych praktyk komunikacyjnych. Indywidualna działalność jest realizacją reguł systemowych. W ujęciu strukturalnym znaki kultury opisuje się ze względu na porządek, układ i realizację obiektywnych norm porozumienia, a nie na treść.
Metoda strukturalna w „Kursie językoznawstwa ogólnego” de Saussure'a: Język to autonomiczny, niezależny od rzeczywistości system znaków. Znaczenie poszczególnego znaku wynika z jego miejsca w systemie. Język istnieje jako system różnic. Żeby wyrażać myśli i komunikować się, trzeba opanować system języka. Oprócz leksyki mówiący musi posiadać znajomość systemów ustalonych reguł wypowiedzi, kodu oraz umiejętność operacji metajęzykowych. Lingwiści powinni oddzielać system językowy (langue) od wypowiedzi jednostkowej (parole). Język jest kompletnym zbiorem możliwości. Wypowiedź stanowi jednostkową, przypadkową realizację tych możliwości. Język jest przedmiotem badania systemu możliwości wypowiadania. Badacz wydziela swój przedmiot z całości doświadczenia społecznego na zasadzie abstrakcji. Wg N. Turbieckiego struktura jest porządkiem relacji w obrębie systemu fonologicznego, później układem elementów w obrębie wypowiedzi. Działalność człowieka jest realizacją stałych konwencji, systemów, kodów. Semiologia to nauka, która bada życie znaków na obszarze życia społecznego.
Związki strukturalizmu z filozofią - początek XX w.: Fenomenologia Edmunda Husserla. Formalizm rosyjski, Praskie Koło Lingwistyczne, twórcą był Roman Jakobson. Współpraca z językoznawcą Turbieckim i etnografem Bogatynewem. W myśl formalistów rosyjskich strukturalizm zakładał, że dzieło literackie jest wypowiedzią językową. Połączenie poetyki i językoznawstwa doprowadziło do ukształtowania się strukturalnej teorii literatury. Przed II wojną światową centrum strukturalizmu była Czechosłowacja: Jakobson, Turbiecki, Mathesius, Havranek, Vodicka, Mukarovski. W Polsce: Siedlecki. W Wilnie: Hopensztand, Mayenowa, Żółkiewski. W 1937 r. zostały wydane: Siedleckiego „Studia z metryki polskiej”, „Trzy dziedziny badań nad wierszem” a warszawscy poloniści redagują tom przekładów: „Z zagadnień stylistyki” zawierający teksty Spitzera, Vosslera, Winogradowa, wstęp Łempickiego, posłowie Budzyka. W 1946 r. Budzyk redaguje tom „Stylistyka teoretyczna w Polsce” z tekstami Wóycickiego i Hopensztanda. W 1948 r. zostaje zawieszona działalność Praskiego Koła Lingwistycznego. Jakobson rozpowszechnił metodę strukturalną na Zachodzie. Zainspirował Levi-Straussa do badań w etnologii, Benveniste'a do semantyki wypowiedzi. Od 1956 r. strukturalizmem zajmuje się Barthes. Z Budzykiem w 1955r. grupa badaczy utworzyła Katedrę Teorii Literatury na Wydziale Polonistyki UW. W 1957 r. Głowiński, Okopień-Sławińska i Sławiński wydali wiadomości z teorii literatury, w 1962 r. „Zarys teorii literatury”. Polscy strukturaliści to też Kostkiewiczowa, Bartoszyński, Balcerzan. Inspiracje strukturalizmu w literaturoznawstwie doprowadziły do powstania: teorii dzieła literackiego, koncepcji języka poetyckiego, teorii procesu historycznoliterackiego, zarysu teorii komunikacji.
Teoria dzieła literackiego: W 1931 r. Mukarovsky napisał, że dzieło sztuki jest strukturą - systemem składników estetycznie aktualizowanych i zorganizowanych w złożoną hierarchię, która jest zespolona przez dominację jednego ze składników nad innymi. Fonologia wpłynęła na różne wersje strukturalizmu oraz na badania nad językiem poetyckim. Udowodnił, że znaczenia poszczególnych składników wiersza mają charakter dynamiczny, podlegają prawu akumulacji semantycznej. Każdy element wypowiedzi zyskuje pełny sens po włączeniu go do jednostki nadrzędnej. Struktura poetycka kształtuje się w wyniku nakładania się poziomów: fonologicznego, prozodycznego, leksykalnego, zdaniowego. Prawa integracji decydują o szczególnej roli kontekstu w poetyckim nazywaniu. Obraz poetycki cechuje osłabiona więź z rzeczywistością, dynamika znaczeniowa kontekstu potęguje różnorodne odniesienia. Istotną cechą poezji jest wieloznaczność.
Koncepcja języka poetyckiego: W ujęciu strukturalnym język poetycki jest pewnym systemem wyrażania nadbudowanym nad językiem naturalnym i sfunkcjonalizowanym wobec zadań estetycznych. Jest to język, którego konstrukcja ma przyciągać uwagę odbiorcy. Jakobson uważa poetyckość za funkcję, a nie dialekt czy subkod. Istnieje jeden język (narodowy) i wiele praktyk funkcjonalnych. Wszystkie one podlegają zasadom gramatyk, chociaż wykorzystują je odmiennie. Poezja jest mową w funkcji estetycznej. Mukarovsky podkreślał, że jedynym wyznacznikiem poetyckości jest autoteliczny charakter wypowiedzi. Wg Jakobsona poetyckość jest jedną z właściwości każdej wypowiedzi językowej. Utwór literacki nie jest niczym więcej niż tylko komunikatem językowym. Funkcja poetycka to nastawienie na sam komunikat, skupienie się na komunikacie dla niego samego. Jakobson opisuje mechanizmy, które zmieniają wypowiedź w dzieło sztuki. Indywidualna praktyka artystyczna jest projekcją istniejących wcześniej ograniczeń systemowych. Taka koncepcja twórczości jest charakterystyczna dla całego strukturalizmu: systemowość i powtarzalność dominują nad jednostkowymi dokonaniami. Oryginalność polegałaby na umiejętnym posługiwaniu się ograniczeniami, jakie narzucają konwencje.
Teoria procesu historycznoliterackiego: Relacja langue-parole określa teorię procesu historycznoliterackiego. Uczeni ze szkoły praskiej stwierdzili, że rozwój literatury jest rozwojem struktur estetycznych i społecznych determinacji zjawisk artystycznych. Mukarovsky pisał, że dzieło literackie stanowi dialektyczną całość znaczeniową, która zmienia sens w zależności od kontekstu. Kontekst też ma charakter strukturalny: tworzą go nadrzędne całości literackie oraz nierozerwalne normy i oczekiwania odbiorcy. Vodicka w „Historii literatury: Jej problemy i zadania” (1942) mówi o oddziaływaniu struktury na własne elementy: całość nadrzędna byłaby systemem determinującym struktury niższego stopnia. Kategoria struktury powstaje w drodze synchronicznego przekroju przez dzieje literatury. Rozwój literatury jest przypadkowym następstwem systemów literackich. Osobowość, która jest empirycznym podmiotem twórczości nie tworzy struktury literackiej. Pisarz realizuje tylko możliwości systemu. Dla strukturalistów polskich systemem jest głównie tradycja literacka. Sławiński pisze, że wypowiedź literata jest użyciem tradycji, tak, jak na niższym poziomie jest „użyciem” langue. System zyskuje realność w ramach wypowiedzi, ale wypowiedź jest funkcją systemu. Proces historycznoliteracki przebiega w obszarze literackim. Tradycja jest układem wielopoziomowym, jej elementy stanowią krystalizację różnych szeregów historycznych.
Zarys teorii komunikacji: Warunkiem zrozumienia wypowiedzi jest opanowanie jej kodu. Odbiorca powinien znać język, którym posługuje się nadawca. Osoba konkretnego autora jest w ujęciach strukturalnych zastąpiona przez pojęcia funkcjonalne, takie jak podmiot czynności twórczych. Język, którym literatura się posługuje, stanowi realizację języka naturalnego, ale znaczenia wypowiedzi literackiej funkcjonują w obrębie całości nadbudowanych nad tym językiem tj. gatunek, tradycja literacka, konwencja czy styl. Czytelnik, który ma zrozumieć dzieło literackie, powinien opanować kody ponadjęzykowe. Komunikacja literacka dokonuje się w języku, który nie jest tożsamy z mową: w języku norm literackich epoki, kierunku, kultury artystycznej. Poetyka bardzo dokładnie zarysowała obraz odbiorcy. U Głowińskiego w „Wirtualnym odbiorcy w strukturze utworu poetyckiego” odbiorca wirtualny to założony w strukturze tekstu „osobnik”, który opanował język dzieła tzn. inwentarz norm i konwencji określających jego budowę. Adresat taki jest pewną normą i nie ma nic wspólnego z faktycznym czytelnikiem, stanowi kategorię wewnątrztekstową. Czytelnik wirtualny to ktoś, kto w swej lekturze sterowany jest poprzez strukturę odbioru. Czytelnik faktyczny czyta utwór stosownie do własnych norm i własnego uposażenia kulturowego. Każdy czytelnik żyje w kulturze literackiej, która narzuca swoim uczestnikom określone normy. Oddziałują przez szkołę, opinię publiczną, krytykę literacką. W ujęciu strukturalnym te pozatekstowe normy lektury mają moc sterowniczą równie silną jak system języka. Strukturalna teoria opowiadania opiera się na modelu lingwistycznym. Strukturaliści interesują się fabułą traktowaną jako niezależne od rodzaju materiału semiotycznego opowiadanie. Opowiadanie to kombinacja elementarnych jednostek, które tworzą paradygmat danego korpusu tekstów. Funkcje są jednostkami korelującymi. Postaci w opowiadaniu podporządkowane są funkcjom. Określa je nie tyle charakter, ile udział w pewnej sferze działań. Na historię składają się dwa poziomy: poziom funkcji i poziom działań postaci, gdyż to one określone są przez działania. Narracja literacka jako wypowiedź językowa jest zawsze wykładnikiem określonego porządku społecznego. Ewolucja badań nad opowiadaniem odtwarza ewolucję strukturalizmu: nauka o formach znaczenia, metoda analizy spójnych całości tekstowych, ujęcie różnych sfer kultury jako homogenicznych u wyodrębnionych od innych dziedzin struktur.