ETYKA ZAWODOWA PRACOWNIKA OCHRONY

7.1. Podstawowe pojęcia etyki

Wszelkie oceny moralne podejmowanych działań zakładają pojęcie wolności. Zgodnie z definicją wolność to swoboda działania z poczuciem indywidualnej odpowiedzialności za innych ludzi i w imię miłości do ludzi jako takich. Wolność zakłada swobodę działania, tym samym c/.ynności podejmowane pod przymusem, w przystępie furii lub przemocy, jako ograniczone w swej swobodzie, nie są w pełni wolne. Wolny wybór oparty być powinien ponadto o analizę wszelkich dostępnych informacji mogących mieć wpływ na późniejszą ocenę moralną.

Pojęcie wolności definiowane jest przy pomocy terminu odpowiedzialność, stąd ważne wydaje się scharakteryzowanie i tego terminu. Odpowiedzialność opiera się na analizie motywów i skutków podejmowanych działań. Człowiek jest odpowiedzialny nie tylko za swe własne plany lub działania, w pewnym sensie można powiedzieć, że jest on także odpowiedzialny za następujące po nich wydarzenia i wynikłe z nich krzywdy lub szkody, z zastrzeżeniem, że spełnione zostały dwa warunki:

1. dana osoba działa dobrowolnie i świadomie oraz w zasadzie była w stanie przewidzieć
   ten konkretny potencjalny finał (kryterium subiektywne),

2. każda rozsądna osoba o porównywalnym profilu kulturowym byłaby w stanie prze­
   widzieć, że intencje i przyjęta linia postępowania mogą w efekcie przynieść pewne
   krzywdy lub szkody, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności w zakresie, w jakim
   tej osobie były znane (kryterium obiektywne).

Pojęcie wartości nie jest łatwe do zdefiniowania. Wskazane wydaje się tu być podejście psychospołeczne, zgodnie z którym wartości są to trwałe przekonania, że określony sposób postępowania lub stan końcowy jest osobiście lub społecznie bardziej pożądany niż przeciwny sposób postępowania czy stan końcowy.

Wartości spełniają w życiu człowieka kilka funkcji. Po pierwsze - regulują zaspo­kajanie potrzeb i umożliwiają jednostce podejmowanie decyzji odnośnie do tego, które

102 Blok ogólny

potrzeby i w jakiej kolejności mają być zaspokojone. Po drugie - system wartości wpływa na wybór odległych celów i sposobów ich realizacji, czyli wpływa na plany życiowe jed­nostki. Po trzecie - są jednym z czynników kształtujących samoocenę jednostki. Ludzie oceniając siebie i świat zewnętrzny posługują się pewnymi idealnymi wzorcami, które stanowią odzwierciedlenie ich systemu wartości.

7.2. Podstawowe zasady etyczne w pracy związanej z ochroną osób i mienia

Zasada poszanowania życia i zdrowia człowieka jest najbardziej fundamentalną zasadą etyki. Treść owej zasady najlepiej chyba ujął Kant nakazując, aby we wszystkich swoich działaniach traktować człowieka jako cel, a nigdy jako środek do osiągnięcia celu. Życie i zdrowie ludzkie należy stawiać zawsze na pierwszym miejscu przed innymi wartościami. Mienie ukradzione można odzyskać, natomiast życia utraconego na skutek nieprzemyślanego oporu wobec złodzieja nie odzyska się nigdy.

Prawo stworzono po to, aby określić granice wolności poszczególnych jednostek oraz zdefiniować wspólne obowiązki wobec całej społeczności. Łamanie zasady znajomości i poszanowania prawa jest więc zamachem na same fundamenty organizacji społecznej. W celu przywrócenia porządku prawnego, państwo może odwołać się do użycia prze­mocy - ale tylko za przyzwoleniem demokratycznie wybranej reprezentacji obywateli.

Każdy pracownik ochrony powinien uświadomić sobie swoją rolę w naszkicowanym powyżej schemacie funkcjonowania prawa. Rola ta wymaga znajomości zasad określo­nych przez ustawodawcę oraz bezwzględnego ich przestrzegania. Często ważniejsze jest, aby pracownik ochrony wiedział, czego mu robić nic wolno, od tego, co i jak ma robić. Ponadto z tytułu swej pracy ma pewne dodatkowe obowiązki, związane ze szczególnym przestrzeganiem norm prawnych.

Pracownik ochrony powinien postępować wobec zleceniodawcy, współpracowników, a także - co nic wydaje się być dla niektórych oczywiste - wobec konkurencji zgodnie z zasadą uczciwości. Uczciwość wobec zleceniodawcy przejawia się w nieprzyjmowa-niu zleceń mogących powodować konflikt interesów, nieujawnianiu informacji uzyskanych w wyniku wykonywania zlecenia oraz w szczerej prezentacji możliwości i środków jakimi dysponuje firma ochronna. Uczciwość wobec współpracowników, szczególnie pracodaw­cy, polega na nieczerpaniu ubocznych korzyści. Ponadto wskazane jest, aby pracownik ochrony informował kierownictwo swej firmy o wszelkich próbach udzielania mu przez kogokolwiek dodatkowych gratyfikacji w związku z wykonywanym zleceniem. Pożądane jest również, aby kierownictwo firmy okresowo sprawdzało podatność swoich pracowni­ków na przekupstwo. O możliwości podjęcia tego rodzaju działań, pracownik powinien być zawsze informowany w chwili przyjmowania go do pracy. Uczciwość wobec kon­kurencji zakłada również nieslosowanie takich zabiegów, jak podkupywanie pracownika, dumpingi, udzielanie nieprawdziwych informacji o możliwościach konkurencyjnej firmy.

Zasada rzetelności wymaga od pracownika uwzględnienia w realizacji swoich obowiązków kilku warunków. Po pierwsze: przygotować się do wykonania zlecenia nabywając niezbędną wiedzę; po drugie: zadbać o dobrą formę fizyczną i psychiczną

Etyka zawodowa pracownika ochrony 103

w trakcie wykonywania obowiązków; po trzecie: dołożyć wszelkich starań, aby pracę swą wykonywać najlepiej jak potrafi. Należy podkreślić, że postulat rzetelności jest również ściśle związany z niektórymi podstawowymi zasadami pracy pracownika ochrony, takimi jak zasada dokumentacji czy organizacji pracy.

Profesjonalizm jest pojęciem, które zrobiło ogromną karierę wraz ze zmianą systemu spoieczno-ekonomiczncgo w 1989 roku. Na gruncie gospodarki rynkowej klient (dotyczy to oczywiście również klientów firm ochronnych) wymaga, aby za swoje pieniądze otrzymać towar lub usługę na najwyższym poziomie. Należy zatem w swoich działaniach kierować się zasadą profesjonalizmu, opierać się na najlepszych wzorcach, najlepiej sprawdzanych metodach i najnowszych opracowaniach. Postępowanie nieprofesjonalne naraża na szwank dobro, a w pewnych przypadkach życie klienta, stąd tak ważne jest przestrzeganie tej zasady. Wynika z niej jeszcze jeden ważny postulat - na pracownikach ochrony spoczywa obowiązek ciągłego podnoszenia swoich kwalifikacji i uzupełniania wiedzy na seminariach, kursach i szkoleniach organizowanych przez wyspecjalizowane placówki.

Pracownik ochrony powinien postępować zgodnie z zasadą lojalności zarówno wobec klienta, jak i firmy, w której pracuje. Wykonując pewne zadania może wejść w posiadanie informacji, które mogą być dla klienta niewygodne, kompromitujące czy wstydliwe. Pod żadnym pozorem nie wolno ich wykorzystywać w celach innych niż zapewnienie sprawnej i skutecznej ochrony. Zasada ta obowiązuje nie tylko w czasie wykonywania danego zlecenia, ale również po jego zakończeniu. Podobnie sprawa przedstawia się w odniesieniu do relacji firma - pracownik. Nawet po zaprzestaniu pracy w jednej agencji i podjęciu jej w innej, nie można zdradzać informacji uzyskanych w poprzednim miejscu pracy.

Zasada lojalności ma swoje ograniczenia. Zaangażowanie pracownika przez klienta nie jest równoznaczne z tym, że klient kupił sumienie i uczciwość agenta. W przypadkach wątpliwych co do prawnej lub moralnej czystości zlecenia - lepiej z niego zrezygnować, niż wykonując je, narazić się na utratę zaufania i dobrego imienia.

7.3. Poszanowanie godności człowieka a uprawnienia do użycia środków przymusu bezpośredniego

Godność jednostki ludzkiej jest jedną z najważniejszych wartości. Ponieważ nie można godności doświadczyć bezpośrednio, nie zdajemy sobie sprawy z jej istnienia do momentu, kiedy zostanie w jakiś sposób zagrożona.

Ustawa o ochronie osób i mienia daje pracownikowi ochrony prawo do użycia różnego rodzaju środków przymusu bezpośredniego, np. chwytów obezwładniających, pałek, broni gazowej.

Etyka pracownika ochrony rozpatrywana pod kątem ich użycia opiera się na roz­winiętej zasadzie poszanowania życia, zdrowia i godności człowieka oraz na zasadach określonych przez mistrzów wschodnich sztuk walki - m.in. Ueshibę i Jigoro Kano, któ­rzy przestrzegają przed wykorzystaniem swoich umiejętności w sytuacjach innych niż obrona. Zalecają ponadto, aby - jeżeli tylko jest to możliwe - unikać walki, zastępując

104 Blok ogólny

ją np. ostrzeżeniem lub perswazją. Nie można również stosować swoich umiejętności wobec osób wyraźnie słabszych.

Należy także pamiętać, że użycie środków przymusu bezpośredniego nie może mieć charakteru retorsji.

W ustawie o ochronie osób i mienia znajdujemy egzemplifikację większości wspo­mnianych zasad. Praktyka często jednak wygląda inaczej. Zdarza się, że stosowane są chwyty obezwładniające w taki sposób, który nie tylko obezwładnia sprawcę, ale również sprawia mu ból. Działania takie są naganne nie tylko z punktu widzenia etyki - mogą pociągnąć za sobą również odpowiedzialność karną.

Kwestia poszanowania godności ludzkiej w kontekście użycia środków przymusu bez­pośredniego nie znajduje zrozumienia w niektórych opracowaniach przedmiotu. Często prezentowana jest prosta zasada: działanie jest tym lepsze, im skuteczniejsze. Pogląd taki prezentuje chociażby R. Radziejewski: „w momencie ataku nie okazuj strachu, to rozzu­chwala napastnika. Nie próbuj go obezwładnić za pomocą skomplikowanych chwytów, trzymań itp., zwłaszcza wtedy, gdy napastnik jest cięższy od ciebie, silniejszy fizycznie. Uderz palcem w oko, kolanem w krocze, najmocniej jak potrafisz, z pełną determina­cją - to nic twoje oko, nic twoje krocze [...]. I uciekaj, nie patrz na skutki swojego działania, chociażby były one tragiczne dla napastnika." Są to zasady dość kontrowersyj­ne, choć przyznać trzeba, że przynajmniej w niektórych przypadkach - nie pozbawione słuszności. Inne reguły obowiązują napadniętą przez, grupę podpitych chuliganów ko­bietę, a inne uzbrojonego pracownika ochrony. Pamiętać należy, że pracownik ochrony ma większe uprawnienia niż inny członek społeczności. W związku z tym, ma również większy zakres obowiązków oraz spoczywa na nim większa odpowiedzialność.

Etyczne normy stosowania środków przymusu bezpośredniego przez pracowników ochrony w dużym stopniu będą się pokrywały z zasadami obowiązującymi policjantów. Moralnie i prawnie dopuszczalne jest stosowanie przymusu fizycznego w przypadkach uzasadnionych i w rozmiarach niezbędnych do osiągnięcia prawem przewidzianych celów. Niedopuszczalne i moralnie naganne jest przekraczanie tej granicy, nadużywanie przymusu, stosowanie go bez uzasadnionej potrzeby. Moralnie naganne jest np. działanie z uczuciem niewinności wobec naruszających prawo. Może się przejawiać w celowym czynieniu dolegliwości zatrzymanemu, obrażaniu go, poniżaniu czy ośmieszaniu.

7.4. Normy moralne a normy prawne

Zarówno prawo, jak i normy moralne regulują mechanizmy życia społecznego, stąd łatwo można odnieść wrażenie, że jedno da się zredukować do drugiego. Tymczasem wygląda to inaczej. Prawo rozumiane jako system uporządkowanych norm prawnych funkcjonuje tylko w kontekście państwa, moralność natomiast istnieje w każdym syste­mie organizacji społecznych (np. wspólnocie plemiennej, grupie zawodowej, klasie spo­łecznej). Istnieją takie czyny, których prawo nie zabrania, a które są naganne z punktu widzenia moralnego, np. cudzołóstwo. Możliwe są również sytuacje, kiedy postępując zgodnie z normami moralnymi narażamy się na konflikt z prawem.

Etyka zawodowa pracownika ochrony 105

Prawo w przeciwieństwie do moralności ma charakter instytucjonalny. Nad jego egzekwowaniem czuwa wiele organizacji, takich jak sądy, Policja, prokuratura, UOP, straż graniczna. Przekroczenie norm prawnych powoduje sankcje ze strony instytucji, natomiast łamanie norm moralnych może w skrajnych przypadkach doprowadzić do ostracyzmu społecznego.

Zasadniczo relacje między normami prawnymi a innymi rodzajami norm (moralnymi, religijnymi, zwyczajowymi) podzielić można na trzy rodzaje:

1. uregulowania zbieżne - gdy adresat otrzymuje nakazy i zakazy zarówno z normy
   prawnej, jak i z normy będącej częścią składową jakiegoś pozaprawnego zbioru
   regulacji, a regulacje te są tak samo brzmiące;

2. uregulowania rozbieżne - gdy adresat od prawodawcy otrzymuje zupełnie różnie
   brzmiące polecenia co do sposobu postępowania w postaci zakazów czy nakazów niż
   wynikałyby one z norm moralnych;

3. uregulowania wzajemnie wobec siebie obojętne - gdy jakaś sfera aktywności jednost­
   ki zostanie objęta regulacją prawną, a na ten temat nie wypowiadają się pozaprawne
   zbiory regulacji.

7.5. Normy moralne w sytuacjach konfliktowych

W życiu codziennym, a szczególnie przy wykonywaniu tak specyficznych zadań, jakie stoją przed pracownikiem ochrony, może dojść do sytuacji konfliktowych, sytuacji w któ­rych każde wyjście wydawać się będzie wyjściem złym. Czy donieść na kolegę z pracy, który bierze łapówki? Czy zawiadomić Policję o czynie bezprawnym popełnionym przez pracodawcę? Na takie pytania - i na wiele innych — będzie zmuszony odpowiedzieć sobie pracownik ochrony.

Konflikty norm, zwane również konfliktami sumienia, mogą przybierać różne for­my. Najczęściej dotyczyć będą rozstrzygania problemów związanych z użyciem środków przymusu bezpośredniego i obrony koniecznej. To właśnie na styku prawa, prakseologii (teorii sprawnego i skutecznego działania) i etyki konflikty moralne będą ujawniać się w najczystszej postaci. Weźmy chociażby następujący przykład: „W szkoleniu podod­działów antyterrorystycznych zaleca się [...] tzw. dublet, tzn. danie dwóch strzałów w to samo miejsce. Nazywa się to dążeniem do skutecznego obezwładnienia i nie ma na celu pozbawienia napastnika życia, chociaż ma on małe szansę na jego zachowanie. Czy taką filozofię działania może przyjąć zwykły śmiertelnik, na ogół nie obyty z bronią i słabo strzelający? Czy ma inny wybór, jeśli prawo pozwala mu użyć tej broni, a napastnik na jej widok zapewne nie będzie się stosował do pouczenia zawartego w pozwoleniu, bo bardziej ceni swoje życie i zdrowie niż ofiary? [...] Jest to trudny dylemat nie tylko z prawnego, ale i moralnego punktu widzenia. Należy jednak odpowiedzieć sobie na pytanie - czyje życic i zdrowie jest ważniejsze: moje czy przestępcy? Tak więc z mo­ralnego punktu widzenia celowanie w głowę lub klatkę piersiową jest usprawiedliwione, a z prawnego? Tych wątpliwości nie ma (lub świadczą one na naszą korzyść), gdy uży­jemy broni nie tylko zgodnie z prawem, ale i ze zdrowym rozsądkiem." (Radziejewski, 1997)

106 Blok ogólny

Normy moralne, o czym już wspomniano, ukierunkowane są na realizację pewnych wartości. Konflikt norm występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z sytuacją wyboru między poszczególnymi wartościami. Ogólną zasadą postępowania w sytuacjach konflik­towych jest wybór wartości większej. Wiadomo przecież, że życie ludzkie jest wartością większą niż zgromadzone przez człowieka dobro. Wynika stąd, że pozbawienie życia złodzieja uciekającego z łupem (o ile oczywiście nie mamy do czynienia z obroną ko­nieczną) - będzie pogwałceniem zasad moralnych (również prawnych).

Podobnie, jeśli mamy dylemat między obroną określonego dobra materialnego a ochroną życia i zdrowia ludzkiego, należy zawsze stawiać wyżej zdrowie i życie czło­wieka, nawet wtedy gdy zagrożenie jest tylko prawdopodobne. Stąd wynikają między innymi opisywane w literaturze fachowej zasady postępowania w sytuacjach kryzyso­wych. Przy ochronie banku, na przykład, głównym celem działań systemu ochrony jest zapewnienie bezpieczeństwa ludziom, którzy znaleźli się w obszarze działania napastni­ków, bez względu na to, jakie straty materialne może spowodować ich działanie.

Konflikty norm moralnych mogą przybierać różne formy. Przykładowo: ochrona zmechanizowanego konwoju, przewożącego między dwoma miastami kilka milionów złotych, zauważa wypadek drogowy. Czy należy udzielić poszkodowanym pomocy? Jeśli tak, to jakiej? Polskie prawodawstwo nie wymaga od obywateli udzielenia wszelkiej pomocy rannemu bez względu na okoliczności. Obowiązek taki spoczywa tylko na lekarzach. Wystarczy więc zabezpieczyć miejsce zdarzenia, ułożyć rannych w miejscu, w którym nie grozi im najechanie przez innych uczestników ruchu, udzielić pomocy przedlekarskiej oraz wezwać pogotowie i Policję.

7.6. Podejmowanie decyzji w sytuacjach konfliktowych

Konflikty międzyludzkie powstające na tle różnic w ocenie moralnej danego czynu są nieodłącznym składnikiem ludzkiego życia. Ludzie są różni, odmienne są ich sposoby postępowania, myślenia i odczuwania, dlatego nigdy nie da się konfliktów wyelimino­wać. Można natomiast nauczyć się trudnej sztuki ich rozwiązywania, wypracowywania wspólnych dróg przezwyciężania kryzysu.

Aby jednak móc tego dokonać, należy znać mechanizmy zniekształcające postrzega­nie własnych i cudzych zachowań, intencji lub stanowisk.

Pierwszy z tych mechanizmów można nazwać złudzeniem własnej szlachetności -w sytuacjach konfliktowych często wydaje się nam, że jesteśmy ofiarą złośliwie zaata­kowaną przez przeciwnika, którego racja i morale są wątpliwej jakości. Wydaje się też, że cała prawda i sprawiedliwość leży po naszej stronie, a przeciwnik tylko utrudnia rozwiązanie konfliktu.

Kolejny mechanizm zniekształcający nasze postrzeganie rzeczywistości dobrze opi­suje metafora biblijna: każdy z uczestników konfliktu ma tendencję do zauważania źdźbła trawy w oku przeciwnika, a niedostrzegania belki w swoim. Łatwiej dostrzec braki i uchy­bienia przeciwnika, będąc jednocześnie nieświadomym własnych niedoskonałości.

Następny mechanizm opiera się na stosowaniu podwójnej etyki - nawet wtedy gdy obie strony konfliktu są świadome popełniania takich samych uchybień czy wykroczeń

Etyka zawodowa pracownika ochrony 107

wobec siebie, istnieje wyraźna tendencja traktowania tego co robią przeciwnikowi za usprawiedliwione i godziwe, a tego co robi przeciwnik za nieusprawiedliwione i niegodziwe.

Ostatni mechanizm wypaczający istotę konfliktu polega na tym, że bardzo często każdy z partnerów skłonny jest do nadmiernie uproszczonego myślenia o szczegółach sytuacji konfliktowej, tak żeby potwierdzone zostało ogólne przeświadczenie o słuszności własnego postępowania i niesłuszności postępowania przeciwnika.

Rozwiązując konflikt, należy mieć świadomość istnienia powyższych mechanizmów.

Możliwie dokładne określenie, jakie są istotne elementy konfliktu, umożliwia zna­lezienie środków do skutecznego postępowania. Pożądane jest, aby partnerzy potrafili uzgodnić między sobą to, jak określą sytuację konfliktową. Systematyczne postępowanie zmierzające do określenia całości konfliktu obejmuje kilka etapów:

1. Określenie istniejącego problemu - wymaga uwzględnienia własnego postępowania,
   zachowania drugiej osoby oraz tego, co dzieje się w całej sytuacji. Ważne jest
   też zrozumienie podobieństw i różnic jakie istnieją między uczestnikami konfliktu,
   ponieważ w wielu sytuacjach różnice pozostają niejasne, a podobieństwa nieznane.

2. Określenie przyczyny konfliktu — zawsze istnieje możliwość, że i w przyszłości pojawi
   się podobny konflikt. Dlatego ważne jest zrozumienie czynników, które uruchamiają
   konflikt, bo panując nad nimi można konflikty ograniczyć lub nawet uniknąć ich
   w danej sprawie.

3. Poszukiwanie możliwych rozwiązań.

4. Wybór rozwiązania, które będzie wspólnie zaakceptowane. Decyzja ta powinna
   obejmować ocenę prawdopodobnych skutków każdego spośród możliwych rozwiązań
   oraz zrozumienie potrzeby współdziałania w następstwie przyjętego rozwiązania.

5. Wcielenie w życie przyjętych wspólnie rozwiązań.

6. Ocena, czy przyjęte postępowanie rzeczywiście rozwiązało problem. Jeśli nie udało
   się rozwiązać problemu, procedurę należy powtórzyć, cały czas świadomie analizując
   pobudki własnego działania.

7.7. Etyczne aspekty relacji pracownik ochrony - obywatel

Relacje między obywatelami a pracownikami ochrony uzależnione są w dużej mierze od postaw etycznych i profesjonalizmu osób pełniących odpowiedzialną funkcję społeczną.

Wymagania wprowadzone przez ustawę o ochronie osób i mienia z pewnością wyeliminują z rynku pracy osoby nieodpowiedzialne, nie reprezentujące odpowiedniego poziomu moralnego.

W relacjech z innymi członkami społeczności (w obrębie której funkcjonuje) pra­cownik ochrony powinien on przestrzegać zasad, wśród których najważniejsze to:

- nigdy nie nadużywać swojego stanowiska i wiedzy w sposób mogący zaszkodzić osobom postronnym i niewinnym. Szczególnie naganne jest wykorzystywanie do celów prywatnych informacji czy umiejętności zdobytych dla celów służbowych,

108 Blok ogólny

• swoją postawą budować zaufanie w społeczeństwie,

• dbać o wizerunek i dobro firmy, będąc dyskretnym i lojalnym, a wszelkie uwagi
  zgłaszać tylko do osób bezpośrednio zainteresowanych,

— dbać o dobre kontakty z lokalną administracją samorządową i państwową, gdyż to właśnie z tymi organami firmy ochrony będą miały najczęstszy kontakt,

• kreować dobry obraz pracownika ochrony w mass mediach, ponieważ nawet jeden
  niepochlebny artykuł w prasie może poważnie zaszkodzić firmie,

• przestrzegać norm dobrego wychowania,

W relacjach z indywidualnymi obywatelami pracownik ochrony musi zawsze zważać na takt, że jest to jego potencjalny klient, pracodawca czy osoba, z której pomocy może skorzystać przy realizacji swoich zadań.

---