wykład III - 21.10.2013

PŁEĆ

PŁEĆ CHROMOSOMOWA

autosomy

heterosomy X i Y

* chromosom Y - ok. ¾ wielkości chrom. X, zbudowany głównie z heterochromatyny

Ciałko Y - dystalna (końcowa) część długich ramion chrom. Y, służy do wykrywania chromosomu Y.

PŁEĆ MOLEKULARNA = GENETYCZNA

SDR - Sex Determing Region

- bardzo mały odcinek chromosomu Y (część krótk. ram.) wykrywany tylko met. molek.

- na nim znajduje się gen TDF, tzw. czynnik determinujący jądra

- delecja -> 46, XY - SDR -> fenotyp: kobieta; bezpłodność, nierozwinięte prawidłowo jajniki, infantylne narządy płciowe, niedorozwój piersi, wzrost prawidłowy

- antygen H-Y - białko związane z błoną komórkową, odpowiedzialne za rozwój pierwotnej gonady w kierunku męskim, brak go u normalnych kobiet, za jego wytwarzanie odpowiedzialny jest gen 6. pary autosomów, za ekspresję - gen TDF w regionie SDR

pierwotna gonada płodu

TDF - ekspresja antygen H-Y gen w chrom. 6 - wytw.

jądro

- translokacja odcinka SDR (przen. z chrom. 4.) -> 46, XX + SDR -> fenotyp: męski; mężczyzna niepłodny z ginekomastią, atrofia jąder, wybitne upośledzenie spermatogenezy.

PŁEĆ CHROMATYNOWA

Ciałko Barra

- w jądrach interfazowych wszystkich samic

- zasadochłonna grudka chromatyny

- przylegająca bezpośrednio do błony jądrowej

- w ciałku Barra i pałeczce dobosza obserwujemy przejściowy, skondensowany stan euchromatyny, przypominający skondensowaną heterochromatynę

= jeden nieaktywny chromosom X

INAKTYWACJA = HETEROCHROMATYZACJA = LYONIZACJA

- w ramieniu dł. chrom. X - centrum inaktywacji chromosomu X

- cel: ilościowe zrównanie informacji genetycznej kobiet i mężczyzn

- inaktywacja jest losowa: kwestia przypadku, który chromosom (od ojca czy od matki) jest inaktywny

- komórki ciała kobiety stanowią mozaikę komórek z nieaktywnymi chrom. X_mat i X_pat

- chrom. inaktywne pozostają częściowo aktywne

*współczesna nauka: wyjściowo chromosomy nieaktywne, 1 chromosom X ulega AKTYWACJI w 16 dniu życia (organizm = ok. 15 tys. kom.), heterochrom. -> euchrom.

CHOROBY GENETYCZNE

ABERRACJE LICZBOWE

Jak powstaje triploid?

- zaburzenia w oogenezie lub spermatogenezie (powst. diploidalna gameta) - 2n + n

- dispermia - zapłodnienie komórki jajowej przez dwa plemniki - n + n + n

- endomitoza - podział chromosomu, któremu nie towarzyszy podział jądra

Poliploidalność u człowieka

- normalne: komórki rozwijającego się łożyska

- patologiczne: w tkance nowotworowej

organizmy poliploidalne: 69 XXX, 69 XXY, 69 XYY (10% samoistnych poronień to triploidy)

CHROMOSOMOPATIE = choroby wynikające z mniejszej bądź większej liczby chrom.

Przyczyny zaburzeń:

- mutacja podczas gametogenezy jednego z rodziców

- mutacje samoistne (część komórek zawiera nieprawidłowy genotyp)

* najczęściej - trisomie

* teoretycznie są możliwe 22 zespoły trisomii autosomalnych, ale większość jest letalna

* u żywo urodzonych niemowląt tylko cztery - trisomia 8., 13., 18. i 21. chromosomu

* monosomie autosomalne - letalne; wyjątek - chromosom 21. pary, ale niemowlęta żyją tylko kilka miesięcy

ZESPÓŁ DOWNA

- trisomia 21. chrom.

- częstość: 1/600-700 urodzeń

- może powstawać podczas gametogenezy lub we wczesnym okr. podziałowym zarodka

1) regularna trisomia (94% przypadków): 47, XX + 21 lub 47, XY + 21

2) trisomia powstała w wyniku translokacji

3) mozaicyzm (1% przypadków): 46, XX / 47, XX + 21 lub 46, XY / 47, XY + 21

Przyczyny trisomii regularnej:

- nondysjunkcja chrom. w gametogenezie w I, czasami w II podziale mejotycznym

95% w oogenezie

5% w spermatogenezie

- etiologia nondysjunkcji niewyjaśniona

- jedyny powt. się czynnik zwiększający ryzyko urodzenia chorego dziecka - wiek matki

MOZAICYZM -> nondysjunkcja w czasie pierwotnych podziałów mitotycznych

45, XX - 21 / 46, XX / 47, XX + 21 lub 45, XY - 21 / 46, XY / 47, XY + 21

46, XX / 47, XX + 21 lub 46, XY / 47, XY + 21

TERATANAZJA = usuwanie przez organizm kobiety nieprawidłowego zarodka lub płodu (poronienia spontaniczne)

FENOTYP ZESPOŁU DOWNA:

- niski wzrost (kobiety ok. 137cm, mężczyźni - 153cm)

- krótka szyja (75%)

- małe, nisko osadzone uszy

- otwarte usta, duży język (makroglossia)

- zmarszczka (fałda) nakątna - fałd skórny nad wewnętrznym kącikiem oka

- skośne ustawienie oczu

- odstający paluch („małpia stopa”)

- bruzda dłoniowa

- nieprawidłowe dermatoglify (rysunki linii papilarnych)

- ogólne opóźnienie rozwoju

- IQ 35-55

- niezdolność do abstrakcyjnego myślenia

- pogodne usposobienie

- instynkt społeczny

- dobra aklimatyzacja dzieci w przedszkolach dla zdrowych dzieci

- chorzy chętnie grają na instrumentach i rysują

CECHY CHOROBOWE:

- niedrożność nosa

- skłonność do nieżytów dróg oddechowych

- wady wzroku

- obniżone napięcie mięśni

- wrodzone wady serca

- choroba Alzheimera (gen kodujący amyloidowi białko β znajduje się na 21. chromosomie)

- bezpłodność u mężczyzn

- niski poziom płodności u kobiet

* mozaicyzm - cechy zaznaczone słabiej

* przeżywalność - 35-40 lat; śmierć najczęściej z powodu wad serca, chorób układu oddechowego (zapalenie płuc)

* leczenie objawowe: antybiotykoterapia, kardiochirurgia, operacje plastyczne poprawiające wygląd oczu i ust

NULLISOMIA 2n - n (brak pary chrom.) = 44, XX - 21 - 21 -> letalność

TRISOMIA CHROM. 18. - ZESPÓŁ EDWARDSA

- 47, XX + 18 lub 47, XY + 18

- 1/3000-7500 urodzeń

- 95% zarodków i płodów ulega poronieniu

- 30% żywo urodzonych umiera w 1. miesiącu życia

- 1 rok osiąga tylko 10%, dzieci te są głęboko upośledzone

CECHY CHOROBOWE:

- wrodzone wady serca, oczu, nerek

- głęboki niedorozwój umysłowy

- małogłowie, niedorozwój żuchwy, otwarte szwy czaszki

- wystająca potylica, wystające kolana

- zniekształcone stopy, skrzywienie dużych palców, zachodzenie palców na siebie

TRISOMIA CHROM. 13. - ZESPÓŁ PATOU

- 1/5000 urodzeń

- regularna trisomia: 47, XX + 13 lub 47, XY + 13

- mozaicyzm: 46, XX / 47, XX + 13 lub 46, XY / 47, XY + 13

- najczęściej noworodki rodzą się martwe

- 70% umiera w pierwszym półroczu życia

- 5% przeżywa 3 rok życia

CECHY CHOROBOWE

- głęboki niedorozwój umysłowy

- ciężkie wady rozwojowe mózgu

- rozszczepy warg („zajęcza warga”)

- rozszczepy podniebienia („wilcza warga”)

- jedno oko lub brak oczu

- nisko osadzone i zniekształcone uszy, głuchota

- serce po prawej stronie

- podwójny moczowód

- polidaktylia (wielopalczastość) lub syndaktylia (zrostopalczastość)

TRISOMIA 8. CHROM.

- 47, XX + 8 lub 47, XY + 8

- mozaicyzm: 46, XX / 47, XX + 8 lub 46, XX / 47, XY + 8

FENOTYP:

- duże małżowiny uszne, nisko osadzone, odstające

- duży noc

- niski wzrost

CECHY CHOROBOWE

- skrzywienie kręgosłupa

- nadliczbowe kręgi i żebra

- rozszczepienie kręgów

- upośledzenie umysłowe niewielkiego stopnia

- pogłębione bruzdy stóp i dłoni

ANEUPLOIDIE HETEROSOMALNE

ZESPÓŁ KLINEFELTERA

82% przypadków: 47, XXY

48, XXXY

49 XXXXY - wady serca, układu kostnego, niedorozwój umysłowy

- 1/400 noworodków męskich

- może występować mozaicyzm

FENOTYP: normalny do okresu dojrzewania, długie kończyny, narządy płciowe słabo rozwinięte, wtórny zanik jąder, brak spermatogenezy, niski poziom testosteronu, azoospermia, rozedma płuc, obniżone IQ

PRZYCZYNA: nondysjunkcja w czasie oogenezy lub spermatogenezy w czasie 1. podziału mitotycznego

WYKRYWANIE: badania chromosomów płciowych (ciałko Barra)

LECZENIE: objawowe, podawanie androgenów - hormonów męskich

ZESPÓŁ JACOBS (PATRYCJI JACOBS)

- tzw. supermężczyzna - termin niewłaściwy

- 47, XYY

- częstość: 1/1000

- nondysjunkcja w czasie spermatogenezy

- 96% - brak cech dysmorfii

- wysoki wzrost, trądzik, rzadko problemy z mówieniem i czytaniem

TRISOMIA 47, XXX lub 46, XX / 47, XXX

- tzw. superkobieta - termin niewłaściwy

- częstość: 1/1000

- nondysjunkcja w 1. lub 2. podziale mejotycznym u kobiety lub w 2. podziale mejotycznym u mężczyzny

- fenotyp żeński

- 75% - obniżona płodność

- zaburzenia miesiączkowania, samoistne poronienia, 15-25% - obniżone IQ, czasami kościozrost kości łokciowej i promieniowej

ZESPÓŁ 48, XXXX

- zaburzenia w narządach płciowych, w drugorzędowych cechach płciowych kobiety

ZESPÓŁ TURNERA

- monosomia regularna (60%) - 45, X = 45, X0 - zespół Turnera chromatynoujemny

- mozaicyzm (16%) - 46, XX / 45, X lub 45, X / 47, XXX - zesp. Turnera chromatynoujemny

- 1/2000-10000

- ok. 8 tys. kobiet w Polsce

- 90% letalności -> teratanazja

- nondysjunkcja w czasie gametogenezy (w 80% chromosom X pochodzi od matki)

- nieznana przyczyna nondysjunkcji

- bada się obecność ciałka Barra

FENOTYP

- u noworodków: obrzęk limfatyczny stóp (niedrożne naczynia chłonne), nadmiar skóry na szyi

- u dorosłych: dysmorfia twarzy - twarz sfinksa, nisko osadzone małżowiny uszne, niska linia włosów na karku, skrócona, płetwiasta szyja = skrzydlik, puklerzowata klatka piersiowa, zaburzenia proporcji ciała, koślawość łokci i kolan, masywne dłonie i stopy

CECHY CHOROBOWE

- zmiany barwnikowe na skórze, zaburzenia widzenia barwnego, wady układu moczowego, wady wrodzone serca, choroby nosa i gardła, skłonność do niedoczynności tarczycy, dysgenezja gonad, zaburzenia rozwoju gruczołów piersiowych, z reguły nie zachodzi oogeneza, nie wytwarzają się komórki jajowe, brak miesiączki, niedrożność naczyń chłonnych -> obrzęki, rzadko zaburzenia rozwoju umysłowego

LECZENIE - objawowe: korygowanie wzrostu -> sterydy anaboliczne, leczenie otyłości, terapia hormonalna estrogenami (po zakończeniu terapii wzrostowej!), operacje kosmetyczno-plastyczne, wsparcie psychologiczno-pedagogiczne

---