Role społeczne nauczyciela
Naszą uwagę skupiać będziemy przede wszystkim na nauczycielach „szkolnych” , szkół podstawowych i średnich.
„Nauczyciel” to specjalność zawodowa , odpowiednio przygotowany specjalista do prowadzenia pracy dydaktyczno-wychowawczej (nauczającej) w instytucjach
oświatowo-wychowawczych (szkoły, przedszkola lub w innych placówkach pozaszkolnych).
Temat dotyczący nauczyciela i jego roli w społeczeństwie budzi nie małe kontrowersje. Problemy oświaty są często spychane na tych którzy kształcą nauczycieli i ich samych. W powszechnej opinii uważa się, że jeślibyśmy tylko ulepszyli kształcenie nauczycieli, rozwiązalibyśmy problemy naszych szkół. A problemy te są rozliczne i na domiar złego rządy okazują chwiejność w swych zainteresowaniach oświatą.
Mówiąc o problemach zawodu nauczycielskiego można postawić pytanie dlaczego pozycja społeczna nauczyciela bywała i często jeszcze dziś bywa tak niska? Odpowiedzi na to pytanie można dopatrywać się w okresie starożytności kiedy to nauczyciel jako zawód , albo raczej służba , pojawił się po raz pierwszy i dokładnie to właśnie niewolnik był odpowiedzialny za ucznia i jego naukę. Poprzez wieki kondycja roli nauczyciela nieraz zdawała się wzrastać i zaczęła być postrzegana bardziej jako „sztuka” niż jako „technika”.
Współczesna rzeczywistość, zwłaszcza polska, pogrążona jest w chaosie norm i zasad, pozbawiona stabilizacji, przepełniona poczuciem zagubienia co stawia nauczyciela przed zagwarantowaną niejednoznacznością jego przyszłości. Stąd występowanie licznych frustracji u ludzi związanych z tym zawodem.
W pismach socjologicznych dotyczących nauczycieli proponuje się dwa podstawowe zbiory ról :
dotyczy działalności nauczania i wartościowania
sprawowania kontroli i stwarzania warunków aby uczenie się mogło zaistnieć.
Nauczyciel reprezentuje społeczeństwo - ponieważ wpaja moralne nakazy młodemu pokoleniu i to jak społeczeństwo będzie wyglądało w przyszłości w dużej mierze zależy od tego procesu. Funkcja ta jest niezmiernie ważna w czasach kiedy coraz więcej dzieci żyje w rodzinach dysfunkcyjnych ze względu na biedę i ubóstwo, dezintegrację w sferze więzi emocjonalnej i patologię rodziny. Gdzie rodzice zajęci sprawami codziennego bytu i troski o ten byt, nie mają czasu by poświęcić się wychowaniu dzieci na tyle na ile jest to konieczne. Nauczyciel pełni również rolę zasobów ponieważ posiada wiedzę i umiejętności, które wpaja wychowankom. Jest źródłem oparcia, pomaga pokonywać trudności wychowanka. Uczeń jest uczestnikiem interakcji wychowawczej, której celem jest rozwój jego osobowości przy zachowaniu jego autonomii i tożsamości, tak aby stał się samodzielny i decydujący o sobie. Nauczyciel jest też obiektem utożsamiania się - posiada cechy, które uczniowie mogą naśladować - pełni rolę autorytetu. To z pewnością rola najtrudniejsza we współczesnym świecie, kiedy powszechny dostęp do mediów, multimediów i nieracjonalny odbiór przekazów medialnych może być źródłem destrukcyjnych zmian w sferze osobowości dzieci i młodzieży. Daje on również nowe i atrakcyjne autorytety w postaci idoli, które niekoniecznie są właściwe. Nauczyciel pełni również rolę pracownika kultury, ponieważ jest postrzegany jako człowiek upowszechniający kulturę za pomocą języka, wartości, postaw, obrazów, zasad i informacji.
Filozofia nauczyciela poszukiwała i poszukuje ideału nauczyciela, kreśliła i kreśli osobowościowy wzorzec dobrego nauczyciela. Wzorzec dobrego wychowawcy jest nie tylko użyteczną matrycą do oceny konkretnych nauczycieli oraz planowania kształcenia i doskonalenia kandydatów do tego zawodu, lecz jest też bardzo potrzebny do samopoznania się nauczyciela, rozpoznania swoich zalet i możliwości „nauczycielskich” oraz budowania i bogacenia swojej nauczycielskiej osobowości. Kryteria budowania i określania wzorca osobowego nauczycieli jest zależny od celów i ideałów społecznych, politycznych, ekonomicznych, kulturalnych (cywilizacyjnych). Biorąc pod uwagę różnorakie aspekty kreślenie wzorcowych sylwetek dobrego nauczyciela często jest ukazane w różnym świetle. Nie ma jednego wzorca nauczyciela, ale poszukiwanie jego prowadzić będzie do ułatwienia pracy dydaktycznej i wychowawczej nauczyciela-wychowawcy.
Z zawodu nauczyciel nie jest tylko kimś wyuczonym praktycznie w swojej profesji, ale jako człowiek znajduje się na równi z każdym innym człowiekiem. Swoje nauczycielstwo łącznie ze swoim przygotowaniem do zawodu, zawdzięcza on nie tyle uzdolnieniom, ile jakiemuś powołaniu i przeznaczeniu, i tym się różni od uczestników i przedstawicieli innych zawodów. A przy tym wspólnie z innymi ludźmi podlega tym samym prawom, warunkom, wymogom ludzkiego istnienia i postępowania. Jak każdy kieruję się przyjmowanymi ogólnie motywami, to samo i tak samo po ludzku kocha i wespół przed tym samym się chroni. Nauczyciel jako główne ogniwo więzi szkoły ze środowiskiem musi prowadzić do doskonalenia człowieka w jego człowieczeństwie, pouczać i zaprawiać go choćby własnym postępowaniem i przykładem do życia w społeczeństwie.
Problematyka zawodu nauczyciela staje współcześnie wobec nowych zadań i trudnych do rozwiązania dylematów. Nauczyciel musi sam chcieć i umieć się ustawicznie doskonalić, gdyż podejmując działalność zawodową staje wobec konieczności rozwoju własnych kompetencji zawodowych. Rozwój zawodowy pedagoga to podstawowy element roli społecznej nauczyciela, którego respektowanie wpływa na zajmowaną pozycję w zawodzie i warunkuje promocję. Nauczyciel powinien być przygotowany i kształcony do tego aby:
był dobrym specjalistą o możliwie gruntownej wiedzy i wyrobionej kulturze naukowej, który potrafi nie tylko przekazywać wiedzę ale budzić w młodzieży zainteresowania, wyrabiać nastawienia i kształcić umiejętności i nawyki samodzielnego uczenia się;
chciał i umiał korzystać z ułatwień, jakie daje mu w pracy dydaktycznej postęp techniczny;
był życzliwym młodzieży wychowawcą i życzliwym i fachowym doradcą rodziców;
chciał i był inspiratorem, organizatorem i często realizatorem różnych poczynań edukacyjno-kulturalnych w stosunku do środowiska młodzieży i szerszych kręgów społeczeństwa;
sam prezentował wartościową osobowość;
miał wyrobioną „otwartą postawę” wobec postępu naukowego, pedagogicznego, społecznego i kulturalnego.
Społeczne znaczenie zawodowej grupy nauczycieli wynika przede wszystkim z rangi ich pracy rzutującej na wszystkie dziedziny życia współczesnego społeczeństwa. Nie należy pomijać istotnej cechy tej grupy, zwiększającej jej społeczną wagę mianowicie :Nauczyciele stanowią jedną z najbardziej licznych i zwartych kategorii inteligencji, przenikającą całą społeczno-terytorialną strukturę narodu. Wzmacnia to ich znaczenie jako ważnej siły społecznego postępu. Między innymi dlatego wiele uwagi poświęca się osobie nauczyciela oraz jego roli w procesie kształcenia i wychowania. Rola nauczyciela jest ściśle związana z przemianami w życiu społecznym, stąd koniecznością stały się reformy systemów edukacyjnych, ich modernizacja i ciągłe odnawianie wiedzy. Szczególna otwartość na przemiany zachodzące w nauce i innych sferach współczesnego życia powinna charakteryzować edukację nauczycieli, dlatego koncepcji edukacji „zamkniętej” przeciwstawiono „otwartą”, umożliwiającą powiązanie procesu kształcenia z życiem(Suchodolski 1968)
Wyzwania współczesności wobec roli społecznej nauczycieli są ogromne. W niej widzi się - jak pisze T. Lewowicki- „siłę sprawczą zdolną do zmieniania mentalności ludzi, ich postaw i dążeń, mogącą oddziaływać na jednostki i grupy społeczne. Edukację postrzega się jako ważny czynnik poprawy warunków życia, czynnik wyzwalający możliwości rozwojowe poszczególnych ludzi i społeczeństw. Z edukacją wiąże się nadzieja na zapobieganie licznym patologiom społecznym i na ich przezwyciężenie”(Lewowicki, 2000, s.63)
1