6. PSYCHO-SPOŁECZNE PROBLEMY RODZINY DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO

Sytuacja psychospołeczna rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi jest bardzo trudna ze względu na wielość problemów, z którymi się one borykają. Upośledzony rozwój dziecka jest dla rodziców źródłem bardzo wielu cierpień, a także innych bolesnych przeżyć i emocji.

Urodzenie dziecka niepełnosprawnego powoduje, iż cała rodzina przezywa kryzys i szok. U rodziców występuje lęk, niepokój o rozwój i przyszłość dziecka, poczucie zagubienia i niepewność spowodowana niedostatkiem informacji, brakiem wypracowania schematów postępowania, stałe wątpliwości, co do obserwowanych u dziecka objawów, co do słuszności wyboru lekarza, metody rehabilitacji, postępowania wychowawczego.

Lęk spowodowany jest również odczuwaną wrogością społeczeństwa - liczne negatywne doświadczenia (dezaprobata chorego dziecka i jego rodziców bezpośrednio po porodzie w szpitalu, przekazywanie informacji o niepełnosprawności dziecka w sposób nieumiejętny, agresywny, pozbawiony empatii). Rodzice skarzą się na poczucie osamotnienia spowodowane brakiem pomocy, zrozumienia w najbliższym środowisku, brakiem wsparcia rodziny. Poczucie napiętnowania wyzwala lęk przed kontaktami społecznymi, przed konfrontacja dziecka z nowymi sytuacjami. Rodzice boją się społecznego potępienia, Gdynie akceptują dziecka niepełnosprawnego, ani siebie w tej nowej sytuacji.

Pojawia się również lęk przed „zaprzepaszczeniem szans”. Rodzice rozpaczliwie poszukują naukowej metody postępowania z dzieckiem, nie ufając zupełnie własnej intuicji. Stają się zależni od porad różnych specjalistów, wykazując lek przed wykazaniem aktywności i własnej inicjatywy wychowawczej. W „wędrówce” po specjalistach dziecko narażone jest na wiele sytuacji stresowych związanych z różnymi wizytami, badaniami i terapiami.

Nieznajomość natury patologii, która dotknęła dziecko, często staje się przyczyną silnego stresu, z którym nie łatwo się uporać. Rodzice doznają uczucia rozpaczy, smutku, apatii, depresji, zniechęcenia, które wyrażają się obniżeniem nastroju i dynamiki życiowej. Przeżycia rodziców można określić jako stan żałoby. Jest to silne poczucie żalu z powodu utraty oczekiwanego, zdrowego dziecka, mającego spełnić nadzieje; w konfrontacji z urodzonym niepełnosprawnym. Obciążenie poczuciem winy, poczuciem krzywdy, stałe napięcie i zmęczenie, brak perspektyw - doprowadzają do kryzysu tożsamości. Szczególnie silny kryzys ten występuje u rodziców, którym fakt posiadania dziecka niepełnosprawnego odebrał idealny obraz samego siebie.

Proces przystosowania się rodziców do trudnej sytuacji, jaką jest urodzenie dziecka niepełnosprawnego przebiega w trzech fazach:

1. Faza zaprzeczania - szukanie specjalistów, którzy zanegują diagnozę.

2. Faza obaw i poczucia winy - „za jakie grzechy, dlaczego właśnie mnie to spotkało”; uświadomienie sobie upośledzenia dziecka.

3. Faza pogodzenia się z diagnozą i szukanie informacji o upośledzeniu - prowadzi do akceptacji dziecka i zrozumienia jego potrzeb.

Osiągnięcie trzeciej fazy ma istotne znaczenie dla funkcjonowania całej rodziny i prawidłowego rozwoju dziecka. Wówczas rodzice mogą stać się najlepszymi rehabilitantami. Wsparcie w rodzinie pomaga przystosować się do nowej sytuacji. Jednym z podstawowych warunków powodzenia rodziców w zakresie działań rehabilitacyjnych jest pełna akceptacja dziecka i jego upośledzenia. Tylko akceptacja i rozumna miłość rodziców daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i stymuluje jego rozwój. Rodzice ci zdolni są zauważyć pozytywne aspekty zachowania i osiągnięcia, nawet, jeśli są one niewielkie. Uczą dziecka samodzielności poprzez wyznaczanie realnych celów, kształtują pewność siebie i samoakceptację dziecka. Aprobują uczestnictwo dziecka w życiu społecznym oraz w życiu placówki specjalnej. Współpracują ze specjalistami.

Fazy - wg Twardowskiego z Dziecko niepełnosprawne w rodzinie I. Obuchowskiej

1. Wstrząs / szok emocjonalny - występuje w sytuacjach nagłych, drastycznych (śmierć bliskiej osoby, wypadek samochodowy itp.) - ogromne nasilenie emocji, wzrost poziomu adrenaliny.

2. Kryzys emocjonalny - trwa bardzo długo - stan zablokowania podstawowych potrzeb, rodzi się frustracja, uruchamiamy mechanizmy obronne (agresja, skrajna apatia, wycofanie się z życia).

3. Pozorne przystosowanie się - etap uruchamiania mechanizmów obronnych:

• zagłuszanie (częściej występuje u ojców) - napięcie emocjonalne (lęk, żal, wrogość, wstyd) jest tak wysokie, że niektórzy rodzice uciekają w alkoholizm, pracę, środki uspokajające, wir życia towarzyskiego;

• deformacje percepcyjne (częściej występuje u matek) - nie przyjmowanie do wiadomości informacji o niepełnosprawności, zaprzeczanie diagnozie;

• porządkowanie poznawcze - poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: dlaczego to się stało?, szukanie przyczyny upośledzenia, szukanie winnego, tworzenie własnych koncepcji zdarzeń;

• poszukiwanie wsparcia - przerzucanie odpowiedzialności za rozwój dziecka na specjalistów, szukanie osób, które uwolniłyby od problemu;

• uprzedmiotowienie dziecka - traktowanie dziecka jako przedmiot pielęgnacji i zabiegów rehabilitacyjnych, koncentracja uwagi na zadaniu, nie na dziecku, opieka nad dzieckiem bez nawiązania z nim kontaktu emocjonalnego (cofnięcie się w rozwoju, a nawet śmierć dziecka), oddanie dziecka do zakładu.

Konstruktywne przystosowanie się - zaakceptowanie dziecka i szukanie rozwiązań pomocy, przestawienie hierarchii podstawowych potrzeb, zmiana systemu wartości rodzinnych.

Każda rodzina przechodzi przez trzy pierwsze fazy - dużym sukcesem będzie, jeśli uda nam się wprowadzić rodzinę w czwartą fazę.

Strategie długofalowe

Ze względu na psychologiczny mechanizm radzenia sobie z trauma upośledzenia, można wymienić trzy zasadnicze typy linii życiowych rodziców wychowujących dziecko z upośledzeniem umysłowym.

Linia pierwsza - pozostawienie dziecka upośledzonego na uboczu głównego nurtu życia rodziców (w skrajnych przypadkach - oddanie dziecka do zakładu, w mniej skrajnych - powierzenie troski o dziecko wybranym członkom rodziny); w sferze wewnętrznego przeżywania mamy tu do czynienia z mechanizmem zamknięcia „obronnym murem” całej sfery doznań związanych z dzieckiem.

Linia druga - normalizacja życia, czyli osiągnięcie pewnego kompromisu, uwzględniającego szczególne potrzeby dziecka i realizację planów rodziców, związanych z ich życiem osobistym, pracą zawodową i wychowaniem innych dzieci.

Trzecia linia - zaangażowanie rodziców w sprawę upośledzenia i uczynienie z niej centralnego nurtu swojego życia; rehabilitacja staje się dla rodziców sprawą, na której najbardziej im zależy. Dokonawszy przewartościowań w swoim życiu, z pełną świadomością wyboru, angażują się w sprawę swojego dziecka, a często szerzej, w sprawę dzieci upośledzonych w ogóle.

Oczekiwania rodziców:

1. Akceptacja społeczna - partner, rodzina, sąsiedzi, szersze kręgi towarzyskie.

2. Dobre miejsce dla swojego dziecka w systemie służb opiekuńczych, edukacyjnych i rewalidacyjnych.

3. Informacja (rzetelna).

4. Pomoc specjalistyczna - psychoterapia, ćwiczenia edukacyjne i terapeutyczne.

5. Wspólnota - grupa dająca poczucie więzi i wsparcie, również modelująca wzorce konstruktywnego radzenia sobie z sytuacją.

6. Usprawnienia techniczne - ułatwiające życie.

7. KSZTAŁCENIE INTEGRACYJNE - PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

Początek lat 90-tych, na zachodzie lata 70-te.

W Polsce promotorem integracji był profesor Hulek. Praktyka wyprzedziła u nas przepisy - było to zasługą rodziców dzieci upośledzonych. Pierwsze grupy integracyjne pojawiły się w Warszawie, Krakowie. Po dwóch latach od ich powstania pojawiły się pierwsze przepisy prawne - zarządzenie MEN z 4.10.1993r. Kształcenie integracyjne stanowi pełnoprawną formę kształcenia dzieci niepełnosprawnych. Rozporządzenie określa także jak powinno wyglądać kształcenie integracyjne: w klasie może pracować dwóch nauczycieli, klasa integracyjna pracuje w oparciu o program autorski zatwierdzony przez kuratora oświaty, szkoła ma zagwarantować dostęp dzieciom do różnorodnych pomocy (rehabilitacja ruchowa, logopedyczna, surdopedagogiczna itp.).

We współczesnej pedagogice specjalnej integrację rozumie się jako interdyscyplinarne, zintegrowane działanie mające na celu rewalidację jednostek odbiegających od normy. Chodzi również o stworzenie warunków dydaktycznych oraz wychowawczych w powszechnej szkole, umożliwiającej nauczanie dzieci i młodzieży odbiegających od normy wspólnie z osobami od tej normy nieodbiegającymi. Integrację niepełnosprawnych w społeczeństwie rozumie się jako włączenie tych osób w normalne codzienne życie, przez różne formy kształcenia i przygotowania do pracy zawodowej oraz aktywny udział w życiu społecznym. Coraz częściej podkreśla się, że przygotować dziecko upośledzone umysłowo do życia w społeczeństwie ludzi normalnych można tylko w ścisłym powiązaniu z tym społeczeństwem, w trakcie całego procesu kształcenia i wychowania.

W pedagogice specjalnej używany jest termin system integracyjny. A. Hulek wyraża pogląd, że system integracyjny kształcenia specjalnego polega na nauce i wychowaniu dzieci i dorosłych z odchyleniami od normy w powszechnych szkołach i placówkach oświatowych, przy uwzględnieniu ich odrębnych potrzeb i zaspokojeniu ich dodatkowymi zabiegami, służbami i świadczeniami. A. Maciarz uważa, że u podstaw integracyjnego systemu kształcenia specjalnego leżą następujące założenia:

1. Najkorzystniejsze dla rozwoju, wychowania i nauczania dzieci niepełnosprawnych jest przebywanie w gronie rodziny oraz społeczności osób pełnosprawnych, przy zapewnieniu im odpowiednich warunków zdrowotnych, społeczno-wychowawczych i dydaktycznych.

2. Dla przygotowania dziecka niepełnosprawnego do samodzielnego - w miarę jego możliwości - życia w społeczeństwie, wysoce korzystne jest spontaniczne i celowo zorganizowane uczestnictwo w tym życiu.

3. W procesie wychowania i nauczania dzieci niepełnosprawnych uwzględniamy ich potrzeby i dyspozycje osobowościowe. Wspólnie dla nich i dzieci pełnosprawnych organizujemy identyczne sytuacje wychowawcze, a wprowadzamy tylko wówczas sytuacje, metody i środki specjalne, gdy zachodzi tego potrzeba ze względu na swoiste trudności dziecka związane z jego odchyleniem od normy.

4. Dzieci i młodzież niepełnosprawna mają prawo do korzystania ze wszystkich stopni i profilów szkolnictwa, z instytucji sportu, rekreacji i kultury. Instytucje te powinny do swoich obiektów i swej pracy wprowadzać odpowiednie rozwiązania organizacyjne, zapewniające niepełnosprawnym swobodne z nich korzystanie.

5. Okresowa lub częściowa izolacja w zakładach specjalnych niektórych grup dzieci ze względów zdrowotnych lub dydaktycznych nie spowoduje tylko wówczas negatywnych skutków w ich rozwoju, gdy zakłady te umożliwią różne formy kontaktów ze środowiskiem, w tym szczególnie z dziećmi sprawnymi.

Istotnym zagadnieniem jest stworzenie sytuacji, w której działania w zakresie polityki socjalnej, oświatowo-wychowawczej i kulturalnej powinny być podporządkowane zasadniczemu celowi, jakim jest integracja społeczna niepełnosprawnych. Integracyjny system kształcenia specjalnego łączy się z nowym kierunkiem działań społecznych na rzecz osób niepełnosprawnych. Podstawowy kierunek działań związany z segregacyjnym systemem kształcenia specjalnego koncentruje się na upośledzaniu jako czynniku, który ogranicza sprawność i czyni ją „odmienną” od populacji osób sprawnych. Niezbędna jest zatem akceptacja odmienności dzieci i młodzieży niepełnosprawnej zarówno przez rówieśników, jak i przez dorosłych. Uznaje się, że głównymi czynnikami zakłócającymi wprowadzenie systemu integracyjnego w szkolnictwie specjalnym są bariery społeczne.

Warunki integracji

O powodzeniu i wynikach integracji decydują: przygotowanie do niej osób niepełnosprawnych, przygotowanie personelu wprowadzającego ją w życie, przygotowanie środowiska społecznego, przygotowanie otoczenia fizycznego. W odniesieniu do środowiska społecznego i otoczenia fizycznego istotne są: właściwe postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych, włączenie rodziny jako istotnego ogniwa integracji i normalizacji życia inwalidy, wychowanie dzieci i młodzieży w zrozumieniu i tolerancji dla odmienności cech osobowościowych i zachowania, które mogą przejawiać osoby niepełnosprawne.

Przygotowanie nauczycieli oraz dobry program gwarantują efekty, skuteczność pracy:

- wybór odpowiedniego nauczyciela wspomagającego,

- przygotowanie pod kątem pracy,

- kompetencje komunikacyjne - treningi,

- wszyscy w szkole powinni być przygotowani do integracji - uczniowie, personel, kadra pedagogiczna, a przede wszystkim rodzice.

Przygotowanie rodziców - zalety integracji:

• mniejsza liczebność klasy i dwóch nauczycieli,

• możliwość dodatkowych, wspomagających zajęć,

• organizacja pracy na lekcji - indywidualizm.

Znaczenie integracji

Zdaniem wielu autorów integracja ma wartość zarówno dla dziecka niepełnosprawnego, jak i dla klasy, do której uczęszcza, dla całości szkoły i społeczeństwa. Zasadniczą zaletą integracji jest to, że dziecko niepełnosprawne przygotowane jest do późniejszego życia w przeciętnej grupie społecznej. Podkreśla się, że w odpowiednich warunkach uczniowie niepełnosprawni osiągają niegorsze wyniki, niż ich sprawni rówieśnicy, zdobywają umiejętności istotne w kontaktach społecznych, a ich przejście do pracy zawodowej jest łatwiejsze. Sprawnie uczniowie uczą się tolerancji na odmienność, uwalniają się od przesądów wobec swoich niepełnosprawnych rówieśników i mają szanse udzielenia im pomocy.

Obecność dzieci niepełnosprawnych w szkole powszechnej ułatwia personelowi zrozumienie niektórych problemów osób niepełnosprawnych, bowiem np. różnic w uczeniu się między nimi a sprawnymi trzeba dopatrywać się w odmiennych metodach nauczania, a nie w ich jakości. Słowem, uczestnictwo dzieci niepełnosprawnych w szkole powszechnej czyni ją lepsza dla wszystkich. Szkoła odpowiednia dla wszystkich jest odpowiednia i dla niepełnosprawnych, zaś segregacja nigdy nie uczyni szkoły powszechną.

Formy integracji

Problem form integracji jest ciągle kwestią otwartą. W zakresie systemu integracyjnego wyłoniono dotąd następujące główne formy kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej:

• klasy specjalne,

• zespoły korekcyjno-kompensacyjne,

• nauczanie indywidualne organizowane w domu,

• nauczanie „zintegrowane” - dzieci upośledzone, mające skierowanie do szkoły specjalnej, realizują obowiązek szkolny razem ze swoimi sprawnymi rówieśnikami.

Wybór form kształcenia i wychowania powinien być uzależniony od możliwości psychofizycznych dziecka i powinien opierać się na wynikach analizy badań diagnostycznych stwierdzających, która forma stwarza korzystniejsze warunki dla prawidłowego przebiegu procesu rewalidacji.

5. POSTAWY SPOŁECZNE WOBEC NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Postawa - względnie trwałe ustosunkowanie się do danej osoby, sytuacji, zdarzenia. H. Larkowa określa postawę jako nabytą dyspozycję do reagowania w charakterystyczny sposób na określone bodźce, którymi są różne przedmioty, osoby, wydarzenia. A. Hulek za stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych uważa postawy przybierane przez poszczególne jednostki (indywidualne i publiczne) oraz grupy społeczne, działalność różnych instytucji wobec inwalidów i ich problemów.

Postawa środowiska i zachowanie się wobec jednostek niepełnosprawnych mają istotne znaczenie dla przebiegu procesu rehabilitacji. Niewłaściwy stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych ocenia się jako cechę określającą poziom rozwoju społeczeństwa, jako jego wadę. Na powstawanie i zmianę postaw wobec osób niepełnosprawnych wpływają: normy społeczne, idee, przekonania, polityka socjalna, poziom kultury i warunki ekonomiczne wyznaczające poziom życia ludzi.

Komponenty pełnej postawy:

1. Komponent intelektualny - poglądy na temat obiektu, wiedza na jego temat, porównywanie jednostki z przyjętymi standardowymi wzorcami i dokonywanie wartościującej oceny.

2. Komponent emocjonalny - emocjonalny ładunek, emocje pozytywne (+), negatywne (-), obojętne (0), przyjemne i nieprzyjemne doznania wynikające z kontaktu z przedmiotem postawy.

3. Komponent zachowaniowy (bihewioralny) - zachowanie względem obiektu, ukierunkowujący zachowanie „do” lub „od” przedmiotu sprawy.

Jeżeli to wszystko razem ma trwały charakter, to możemy mówić o postawie.

Preferowany typ postawy nie oznacza, że każdy człowiek posiada taką samą postawę. Często występuje rozdźwięk pomiędzy postawami preferowanymi społecznie, a indywidualnymi postawami członków społeczeństwa. Postawy nie są czymś stałym, gdyż w zależności od warunków zewnętrznych mogą nastąpić zmiany: postawy negatywnej na pozytywną (gdy znika lub zmniejsza się obciążenie związane z kontaktem z inwalidami, a równocześnie kontakt z nimi nabiera dla danej osoby większej wartości), postawy pozytywnej na negatywną (gdy pojawia się lub zwiększa u danej osoby obciążenie psychiczne, przejawiające się w uczuciach wywołanych trudnościami w działaniu lub cechami osobowościowymi inwalidów, a kontakt z nimi traci poprzednie wartości).

Postawy wobec osób upośledzonych - historia

1. Eliminacja - starożytność - wyniszczanie, zabijanie jednostek, które rodziły się niepełnosprawne. Typ ten pojawił się w czasie II wojny światowej - faszyzm, zdobywanie władzy, system totalitarny (przejawia się w skrajnych postawach totalitarnych).

2. Izolacja - XVIII wiek - narodziny chrześcijaństwa (miłosierdzie): zamykanie w przytułkach. Typ ten funkcjonował bardzo długo, do okresu Oświecenia (gwałtowny rozwój nauk medycznych, przyrodniczych, społecznych). Zmieniały się poglądy na możliwości uczenia osób niepełnosprawnych (chłopiec z Averonu - Itard). Pinel - prawo zakazujące przykuwania do łóżka osób niepełnosprawnych. Początek tworzenia szkół różnego typu dla osób upośledzonych - zaczęto dostrzegać konieczność uczenia osób upośledzonych, a co za tym idzie, przygotowanie specjalnej kadry pedagogicznej.

3. Segregacja - tworzenie placówek dla różnego typu upośledzeń (dla niewidomych, niesłyszących, upośledzonych umysłowo). W Polsce - lata międzywojenne.

4. Integracja - w Polsce przejęliśmy model integracji hamburskiej - w klasach integracyjnych powinno być dwóch nauczycieli (wiodący i wspomagający - pedagog specjalny); w klasach tych mogą być dzieci z różną niepełnosprawnością.

Zmierzanie w kierunku autonomii niepełnosprawnych - wolny wybór, decydowanie o sobie.

Dorosłe zdrowe społeczeństwo traktuje na ogół dzieci dotknięte niepełnosprawnością z sympatią. Nie zawsze jednak z sympatią spotykają się dorosłe osoby niepełnosprawne, które są odtrącane jako pracownicy, członkowie grupy społecznej i kandydaci do małżeństwa. Z odtrąceniem przez swoich rówieśników spotykają się też dzieci niepełnosprawne. Aby wyeliminować negatywne zachowania społeczne wobec niepełnosprawnych, trzeba dostarczyć sprawnym jak najwięcej informacji na temat tej grupy osób i wychować je w duchu tolerancji dla tego, co inne.

A. Hulek uważa, że główny czynnik utrudniający realizację programów rehabilitacji i uczestniczenie niepełnosprawnych w życiu na równi z osobami zdrowymi to bariery społeczne. Określa tym terminem te cechy stosunków społecznych i te czynniki występujące w naszej kulturze, cywilizacji i organizacji życia, które utrudniają osobom niepełnosprawnym osiąganie możliwych dla nich celów. Bariery społeczne tkwią w organizacji życia społecznego, które jest jeszcze w dużym stopniu oparte na wartościach przeciętnych, dostosowanych do człowieka w pełni sprawnego. W ostatnim czasie, dzięki środkom masowego przekazu, postawy wobec niepełnosprawnych ulegają znacznej zmianie, ale jest jeszcze wiele do zrobienia w dziedzinie informowania społeczeństwa pełnosprawnego o problemach wynikających z niepełnosprawności.

3. ZASADY REWALIDACJI

Rewalidacja jest to proces wychowania specjalnego jednostek upośledzonych, zmierzający do optymalnego ich rozwoju. W działaniu rewalidacyjnym pedagogika specjalna wyróżnia następujące kierunki działania:

• maksymalne rozwijanie tych zadatków i cech jednostki, które są najmniej upośledzone,

• wyrównanie (kompensacja) i zastępowanie (substytucja) deficytów psychofizycznych jednostki.

W stosunku do każdego rodzaju upośledzenia, działania wzmacniające, usprawniające, kompensacyjne i substytucyjne są inne, muszą być bowiem dostosowane do potrzeb i możliwości jednostki upośledzonej. W każdym jednak przypadku, jak stwierdza M. Grzegorzewska, rewalidacja musi być oparta na:

• poznaniu każdej jednostki i warunków jej rozwoju, historii jej życia, na poznaniu charakteru i stopnia upośledzenia oraz związanych z tym czynników etiologicznych,

• uwzględnieniu w metodzie pracy typu układu nerwowego,

• zorientowaniu się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę upośledzoną,

• jak najszerszym uwzględnieniu czynników podnoszących próg tolerancji na frustrację,

• tworzenie warunków kształtujących nowe motywacje,

• dostosowaniu pracy do sił i możliwości jednostki,

• stosowaniu w całej pełni metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących.

Zgodnie z systemem nauk pedagogicznych, rewalidacja jednostek upośledzonych musi być oparta na ogólnych zasadach. Najważniejsze z nich to:

1. Zasada akceptacji - w myśl tej zasady jednostka upośledzona jest społecznie akceptowana jako jednostka mająca z racji swego specyficznego stanu dodatkowe (odmienne) potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy. Akceptuje się jednostkę upośledzoną nie jako jednostkę specjalną czy też jednostkę z marginesu, lecz jako jednostkę, która obarczona jest większymi trudnościami rozwojowymi. Zakład pracy, szkoła oraz społeczeństwo są zobowiązane wspierać ją w rozwoju oraz dostosować swe wymagania względem niej adekwatnie do jaj możliwości.

2. Zasada pomocy - ma zastosowanie w każdym rodzaju oddziaływania pedagogicznego, a zwłaszcza tam, gdzie stopień upośledzenia jednostki uniemożliwia jej rehabilitację bez pomocy specjalnej. Zasada te jest ukierunkowana na pomoc jednostce w aktywizacji jej sił biologicznych, usamodzielnieniu oraz przezwyciężeniu wszelkich trudności wynikających z upośledzenia. Dotyczy ona również odpowiedniego oddziaływania na środowisko, w którym egzystuje jednostka; modeluje to środowisko w sposób umożliwiający jak najefektywniejszy przebieg rehabilitacji oraz właściwe ustawienie relacji: środowisko - jednostka upośledzona.

3. Zasada indywidualizacji - w procesie rewalidacji nie można stosować jednolitych ramowych celów, lecz należy uwzględniać indywidualne warunki jednostki. Zasada ta zatem gwarantuje optymalny rozwój jednostki upośledzonej, zakłada bowiem konieczność dostosowania do jej możliwości celu kształcenia, treści kształcących, metod i środków nauczania oraz samej organizacji szkolenia. Wymaga to tworzenia małych grup w klasach szkolnych (przedszkolach) oraz konieczności wspomagania wysiłków nauczyciela przez zatrudnienie dodatkowej pomocy (osoby) nauczycielowi. Właściwie realizowana indywidualizacja powinna być oparta na prowadzonej systematycznie diagnozie psychologicznej.

4. Zasada terapii pedagogicznej - terapia pedagogiczna ma za zadanie wspierać działania terapeutyczne lekarza psychoterapeuty, zespołu rehabilitacji, lecz jest także terapią prowadzoną samoistnie. Terapia pedagogiczna jest realizowana z zasady w trzech fazach:

• faza przygotowawcza - zmierza do ustalenia na podstawie badań możliwie dokładnej diagnozy konsekwencji upośledzenia,

• faza oddziaływania na środowisko jednostki w celu korekty i polepszenia atmosfery, w której ona przebywa,

• faza stosowania środków terapeutycznych przez odpowiednią organizację szkolenia i pracy.

5. Zasada współpracy z rodziną - współczesne badania naukowe wskazują coraz częściej na konieczność tej współpracy ze strony zakładu pracy czy szkoły z rodziną upośledzonego, ponieważ rodzina taka jest obarczona większym niż normalnie ciężarem materialnym i moralnym. Wymaga zatem ona pomocy, dotyczącej poradnictwa w zakresie sposobu postępowania z jednostką upośledzoną oraz aktywnego nadzoru i współuczestnictwa w procesie rehabilitacji. Kontakt rodziców ze specjalistami zajmującymi się dziećmi w sposób wyraźny wpływa na ich stosunek do dziecka niepełnosprawnego i do programu jego usprawniania. Podkreśla się rolę rodziców jako partnerów zespołu realizującego program usprawniania. Stąd konieczność zapoznania rodziców z poradnictwem dotyczącym pracy z dzieckiem w domu rodzinnym. Z kolei rodzice mogą być dla specjalistów cennymi informatorami o własnym dziecku.

Nowe tendencje w podejściu do jednostek niepełnosprawnych

Zasada wczesnego objęcia opieką i pomocą specjalną - zaniedbania w oddziaływaniach środowiskowych na dzieci niepełnosprawne nakładają się na ograniczenia wynikające z wrodzonych lub wcześnie nabytych uszkodzeń, dlatego też istotną sprawą w programach rewalidacyjnych jest zróżnicowanie opóźnień rozwojowych pierwotnych i wtórnych, czyli tych, które wiążą się z samym uszkodzeniem (upośledzeniem) oraz tych, które wiążą się z brakiem oddziaływań wychowawczych (lub ich nieefektywności). Różnicowanie tła przyczynowego w wielu przypadkach ma znaczenie dla efektywności programów usprawniania realizowanych zarówno w nauczaniu grupowym, jak i w zajęciach indywidualnych.

Zasada powiązania oceny z usprawnianiem - powszechną formą występującą w dobrze przygotowanych programach jest ścisłe współdziałanie dwóch elementów, które pozostają ze sobą we współzależności. Są nimi: ocena możliwości dziecka, wyznaczająca nowe plany i wymagania, na podstawie której ustala się szczegółowy zakres zadań oraz realizację tych planów. Uzyskane rezultaty podlegają znów krytycznej ocenie, którą porównuje się ze wstępnymi opiniami, jakie zostały opracowane wcześniej w punkcie wyjścia - gdy rozpoczynano pracę z dzieckiem. Łączy się z tym konieczność odpowiedniego rejestrowania zachodzących efektów - graficzna rejestracja postępów w postaci rozmaitych wykresów uwzględniających czas, środki jakie się stosuje i wyniki.

Zasada podejścia wielospecjalistycznego - dotyczy współpracy różnych specjalistów reprezentujących nauki społeczne, medyczne, przyrodnicze i techniczne. Jest to podejście kontekstualne, kładące nacisk na kontekst sytuacyjny osoby niepełnosprawnej.

Zasada kształcenia integracyjnego - we współczesnej pedagogice specjalnej integrację rozumie się jako interdyscyplinarne, zintegrowane działanie mające na celu rewalidację jednostek odbiegających od normy. Chodzi również o stworzenie warunków dydaktycznych oraz wychowawczych w powszechnej szkole, umożliwiającej nauczanie dzieci i młodzieży odbiegających od normy wspólnie z osobami od tej normy nieodbiegającymi. Istotnym warunkiem powodzenia integracji jest spełnienie określonych warunków - organizacyjnych, czasowych, pedagogicznych, psychologicznych. O powodzeniu i wynikach integracji decydują również: przygotowanie do niej osób niepełnosprawnych, przygotowanie personelu wprowadzającego ją w życie, przygotowanie środowiska społecznego, przygotowanie otoczenia fizycznego.

8. WŁAŚCIWOŚCI PSYCHO-FIZYCZNE DZIECKA UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się najłagodniejsza formą niedorozwoju umysłowego. Niedorozwojowi ulegają u nich przede wszystkim czynności poznawcze, takie jak: spostrzeganie, wyobraźnia, pamięć, uwaga i orientacja społeczna. Spostrzegają one wolniej, mniej dokładnie i w węższym zakresie. Ich wyobrażenia są również mniej dokładne, posiadają one także słabszą pamięć. Nie rozumieją wielu słów, zwłaszcza symbolizujących przedmioty oraz bardzo złożone i skomplikowane zjawiska. Maja często trudności w wyrażaniu własnych myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób. Często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami. Powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków. Z reguły nie podejmują działań z własnej inicjatywy, lecz starają się naśladować innych. W rozwiązywaniu swoich problemów nie potrafią wykorzystać swojego doświadczenia, lecz stosują metodę prób i błędów. W ich działaniu brak jest planowości, inwencji i samodzielności. Często podejmują działania pod wpływem aktualnego nastroju, emocji, nie przewidując dokładnie skutków swoich decyzji.

Najbardziej typowym przykładem upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim jest odchylenie ujemne od normy w rozwoju umysłowym, a szczególnie w funkcji: spostrzegania, myślenia, pamięci, orientacji społecznej i uczenia się. U jednostek tych można zauważyć tzw. dyfuzyjny, totalny charakter niedorozwoju, który obejmuje wszystkie funkcje osobowości: zachowanie, myślenie, mowę i motorykę. Szczególnie upośledzona jest funkcja myślenia abstrakcyjnego; procesy analizy, syntezy i uogólniania. Bardzo często współwystępuje niedorozwój mowy i zaburzenie motoryki, który koreluje w stopniu znacznym z głębokością upośledzenia. Za typowe objawy upośledzenia umysłowego uważa się schematyzm i bezwład myślenia, mały krytycyzm.

Dodatkowymi objawami oligofrenii mogą być anomalie w budowie głowy, twarzy, dysproporcje ciała oraz takie anomalie, jak: zaburzenia wzroku, słuchu i innych zmysłów. Jednostki te są znacznie upośledzone w dziedzinie przezywania uczuć wyższych (społecznych, moralnych, estetycznych i patriotycznych).

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym charakteryzują się głębszym niedorozwojem umysłowym. Dotyczy to wszystkich procesów poznawczych: spostrzegania, wyobraźni, pamięci, uwagi i myślenia. To ostatnie ma charakter myślenia konkretnego opartego tylko na spostrzeżeniach. Upośledzeniu czynności poznawczych towarzyszą zwykle zaburzenia innych procesów psychicznych. Osoby te charakteryzują się także stosunkowo niskim poziomem rozwoju motorycznego - obniżeniem sprawności manipulacyjnych i lokomocyjnych. Również ich zachowanie odbiega od ogólnie przyjętych norm.

Wyróżnia się wśród nich dwa typy: typ apatyczny i typ pobudliwy. Ten pierwszy jest flegmatyczny, spokojny, obojętny, nieagresywny, nie sprawiający trudności, dość pracowity (w granicach swoich możliwości). Typ pobudliwy jest niespokojny, dużo mówiący i biegający, przeszkadzający, ze skłonnością do niszczenia wszystkiego co się wokół znajduje. W procesie nauki szkolnej osoby umiarkowanie upośledzone mogą opanować program (nauka pisania i czytania) w zakresie dwóch klas szkoły specjalnej.

Osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa. Potrafią one natomiast opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów.

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej.

Osoby z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego zdolne są tylko do opanowania pojedynczych czynności w wyniku indywidualnych oddziaływań rehabilitacyjnych, lecz wyniki są na ogół znikome.

---