Pojęcie oraz koncepcja agresji.
Trudno byłoby podać prostą definicję „agresji”, ponieważ w potocznym słownictwie termin ten jest używany w wielu różnych znaczeniach.
E. Aronson[1] akt agresji zdefiniował jako zachowanie mające na celu wyrządzenie szkody lub przykrości. Tak więc, zgodnie z tą definicją przypuśćmy, że 3-letnie dziecko daje w gniewie klapsa swojemu ojcu. Klaps ten może być całkowicie nieefektywny i może pobudzić ojca do śmiechu. Niemniej jednak to akt agresywny. To samo dziecko może, zupełnie bez złych zamiarów, uderzyć ojca łokciem w oko, sprawiając mu dotkliwy ból i powodując poważną kontuzję. Czynu tego nie uznalibyśmy za akt agresji, ponieważ jego przykre następstwa były niezamierzone.
Z.Skorny[2] proponuje agresją nazwać zachowanie się przyjmujące formę ataku, napaści fizycznej lub słownej, szkodliwe dla obiektu, na który zostaje skierowany.
Wobec trudności z definiowaniem agresji wprowadza się jeszcze innego rodzaju kryterium mianowicie kontekst społeczny, w jakim agresja występuje.
Takie podejście, uważa A.Bandura[3] obok zalet budzi poważne zastrzeżenia. Jeśli agresywnie zachowa się ważna osoba i jej czynności sprawiające innym przykrość, będą miały urzędowy charakter, wówczas efekt ten określany będzie jako aktywne wykonywanie obowiązku służbowego, ale jeśli analogiczna czynność pojawi się u kogoś z marginesu społecznego, to jest prawdopodobne, że uznana zostanie za działanie przestępcze.
W świetle tych rozważań nad definicją agresji polski psycholog A. Frączek[4] uważa za rozsądne, aby zrezygnować z uznawania czynności za agresywną na podstawie jednego, prostego kryterium, a kierować się, w przypadku potrzeby dokonania takiej klasyfikacji, kilkoma przesłankami równocześnie. Wyodrębnił on kilka głównych cech czynności uznawanych za agresywne.
Po pierwsze czynnościami agresywnymi nazywamy zachowanie się zazwyczaj uruchamiane i sterowane przez złość i intencję szkodzenia innym występujące u przedmiotu. Zachowanie agresywne dosięgając człowieka, stanowiącego obiekt ataku powoduje szkodę i cierpienie. I po trzecie, rozpoznanie konkretnego zachowania się jako agresji wymaga uważnej analizy społecznego kontekstu w ramach którego zjawisko ma miejsce.
W mojej pracy posługiwać się będę definicją agresji jaką podaje W.Szewczuk „agresja - wszelkie działania /fizyczne lub słowne/, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej - rzeczywistej bądź symbolicznej - jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje”.[5]
Definicja ta rozróżnia agresję fizyczną i słowną oraz agresję bezpośrednią skierowaną na osobę lub rzecz, wywołującą uczucie wrogości i agresję przemieszczoną - skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję - skierowaną na samego siebie.
Szczególne niekorzystny wpływ na współżycie społeczne, wywiera agresja przemieszczona, gdyż jej przedmiotem są osoby atakowane bez żadnego, zrozumiałego dla nich powodu. Wzbudza to poczucie krzywdy, przeświadczenie o niesprawiedliwym traktowaniu, a nieraz również chęć zemsty i odwetu.
J.Ranschburg[6] za pierwsze kryterium, według którego należy grupować postawy agresywne, uważa moralną treść zachowania. Wyróżnia tutaj agresję społeczną - niszczącą, występującą przeciw społeczności oraz agresję prospołeczną - służącą interesom jednostki i społeczeństwa. Przykładowo będzie nią kara stosowana przez wychowawców pod warunkiem, że mieści się w ramach oczekiwań kulturowych i że przesłanką takiego postępowania jest socjalizacja, troska o zdrowy, harmonijny rozwój osobowości, a nie zemsta. Drugim kryterium, jakie zastosował autor, jest rozróżnienie, czy agresja jest narzędziem, czy celem? Gdy jednostka ucieka się do agresji dlatego, gdyż tylko w ten sposób może zrealizować pewne swoje plany, zamiary i cele, będzie to agresja instrumentalna. Jeżeli zaś powodem agresji jest jakaś pobudka wewnętrzna, nie związana z żadnymi innymi korzyściami, która sprawia, że czynimy komuś przykrość czy też sprawiamy ból, mamy do czynienia z agresją aktywną. Postawy agresywne można wreszcie pogrupować według tego, czy mają charakter atakujący, czy obronny. Do agresji atakujących zalicza się przede wszystkim agresje wewnątrzgatunkowe tak zwane łupieżcze.
W literaturze naukowej można spotkać się z subiektywnym i obiektywnym określeniem agresywnego zachowania się.
„Zgodnie z ujęciem subiektywnym, zasadniczą cechą agresywnego zachowania się jest jego swoista motywacja, wyróżniająca je od innych rodzajów ludzkich czynności i działań. Przejawia się ona w wystąpieniu określonych chęci, pragnień, zamiarów, tendencji pobudzających do takiego zachowania się.
Zgodnie z obiektywnym ujęciem, mianem agresji określa się pewien rodzaj faktów występujących w zachowaniu się, które mogą być obserwowane, rejestrowane, mierzone”.[7]
Zachowania agresywne są szkodliwe dla przedmiotu, wyrządzają mu obiektywnie stwierdzalne szkody materialne lub moralne. Szkody materialne przyjmują formę uszkodzenia ciała, uszkodzenia lub zniszczenia przedmiotów martwych. Szkody moralne są następstwem zadania bólu, sprawienia przykrości, poniżenia czyjejś godności, wytworzenia negatywnej opinii w otoczeniu.
U dzieci i młodzieży agresywne zachowanie się przyjmuje postać bójek i kłótni z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych plotek, mściwości wobec kolegów. Przedmiotem agresji bywają również osoby dorosłe; nauczyciele, rodzice, znajomi oraz agresja bywa też skierowana na inne istoty żywe i martwe przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin, niszczenia lub uszkodzenia przedmiotów, stanowiących własność społeczną lub należącą do innych.
W tej części pracy przedstawiłam różne ujęcia, różne rozumienia pojęcia „agresja” oraz wskazałam istotne cechy zachowania agresywnego, odróżniające to zachowanie od innych zachowań ludzkich.
Chciałabym jeszcze przedstawić ważny, moim zdaniem problem różnic w stopniu agresywności u kobiet i mężczyzn.
Różnice w nasilaniu agresywności u przedstawicieli obu płci należą chyba do najlepiej zbadanych zagadnień w zakresie psychologii różnic płciowych. Jest tak chyba dlatego, że nabrała znaczenia potrzeba wychowania człowieka pozbawionego cech gwałtownej agresji, przyjaznego i delikatnego w kontaktach interpersonalnych. Wykształcenie takich właśnie cech u człowieka przyszłości może być, jak nie bez racji utrzymują niektórzy, gwarantem tego, że ludzkość zyska szansę przetrwania.
Liczne badania nad różnicami w stopniu agresji u przedstawicieli poszczególnych płci dokonywane były przeważnie na zwierzętach. Niemniej jednak badania nad tym problemem prowadzono również wśród ludzi, głównie zaś wśród dzieci, bo te mniej potrafią „maskować się”. Do ciekawszych badań tego typu K.Pospiszyl[8] zalicza badania nad różnicą w zachowaniu się agresywnym dziewcząt i chłopców, prowadzone przez C.Brindleja, P.Clarkea, C.Mutta, J.Robinsona.
Analiza badań wykazała, że chłopcy, ogólnie rzecz biorąc, są bardziej agresywni niż dziewczęta oraz, że agresja chłopców jest skierowana najczęściej do innych chłopców.
O wiele rzadziej chłopcy reagują agresywnie w stosunku do dziewcząt, nieco mniej w porównaniu z dziewczętami są agresywni w stosunku do nauczycieli, więcej natomiast przejawiają agresji w odniesieniu do martwych przedmiotów. Pomiędzy agresją chłopców i dziewcząt istnieje różnica nie tylko w stopniu nasilenia, lecz także w typie zachowania agresywnego, a mianowicie agresja chłopców posiada najczęściej postać agresji fizycznej, podczas gdy agresja u dziewcząt przybiera zwykle postać agresji werbalnej.
W naszej kulturze można wyróżnić ogólnie trzy płaszczyzny różnicujące reagowanie agresją na niepowodzenia mężczyzn i kobiet.
1. Przedstawiciele poszczególnych płci w różnym stopniu intensywności przeżywają frustrację /tj. niepowodzenia/,
2. Przedstawicielom obu płci przysługuje różne „prawo” wyładowywania agresji oraz
3. Inne są kulturowe mechanizmy tłumienia agresji u przedstawicieli obu płci.
„Pierwszą cechą różniącą stopień agresji u mężczyzn i kobiet nietrudno zauważyć w życiu codziennym w tym, że zarówno kobiety jak i mężczyźni, posiadają specyficzne „punkty wyczulenia”. To na przykład co dla mężczyzny jest błahostką, dla kobiety może być poważną sprawą i odwrotnie.
Druga właściwość, różnicująca agresywność przedstawicieli obu płci, wyraża się w fakcie przyznawania mężczyźnie większych „praw” w wyładowaniu agresji niż kobietom.
Trzecia płaszczyzna, na której zaznaczają się różnice w stopniu agresywności u kobiet i mężczyzn, wyraża się w fakcie silniejszego tłumienia agresji u kobiet. Zachowanie agresywne jest bowiem zawsze potępiane przez społeczeństwo, ale agresja u kobiet jest oceniana bardziej surowo niż agresja u mężczyzn”. [9]
Dobrze przystosowana kobieta wyczuwa więc, że posiada w otoczeniu mniejszy „margines tolerancji na agresję”, co przyczynia się z jednej strony do silniejszego tłumienia agresji, z drugiej zaś strony do większego poczucia winy po wszelkich przejawach agresji.
Badania na zwierzętach wykazały również, że przyczyną różnic w nasileniu agresji u samców i samic są czynniki biologiczne a dokładnie: typ hormonów oraz ich stężenie we krwi. Jednak wielu psychologów, zajmujących się tym zagadnieniem, ogranicza znaczenie tego czynnika a podkreśla ważność uczenia się zachowań agresywnych tak zwanego treningu agresji.
Przejdę teraz do przedstawienia kilku koncepcji teorii agresji.
Wśród psychologów, fizjologów, etologów i filozofów brak zgody co do tego, czy agresywność jest zjawiskiem wrodzonym, instynktownym, czy też zachowanie takie może być wyuczone.
Ponieważ różnice w rozumieniu pojęcia agresji wiążą się z poglądami na jej genezę, spróbowano kierując się tym kryterium, wyróżnić cztery koncepcje agresji. Dokonali takiego podziału Ch.N.Coffer i M.H.Appley.[10] Według jednej z koncepcji agresja jest instynktem. Druga utrzymuje ją jako reakcję na frustrację, trzecia traktuje jako nabyty popęd, a czwarta uznaje zachowanie agresywne jako wyuczone przez wzmocnienie.
[1] Aronson E.: Człowiek istota społeczna. Warszawa 1997, PWN, s.303.
[2] Skorny Z.: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1968, PWN, s.24.
[3] Bandura A.i Walters A.M.: Agresja w okresie dorastania. Warszawa 1968, PWN.
[4] Frączek A.: Problemy psychologicznej agresji. ”Psychologia wychowawcza 1973”, t.XVI, nr 3.
[5] Szewczuk W.(red.), Słownik Psychologiczny. Warszawa 1985, Wiedza Powszechna, s.11.
[6] Ranschburg J.: Lęk, gniew, agresja. Warszawa 1980, WSiP, s.78-79.
[7] Skorny Z.: Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1976, WSiP, s.205.
[8] Pospiszyl K.: Psychologia Kobiety. Warszawa 1986, PWN, s.47-56.
[9] Tamże, s.47-56.
[10] Coffer Ch., Appley M.: Motywacje: Teoria i badania. Przekład z jęz.ang. Rosner K.
i Radzicki J. pod red. naukową Kurcz J.. Warszawa 1972, PWN, s.630-632.