Rosja (Federacja Rosyjska, Rossija, Rossijskaja Fiedieracyja), państwo w Europie Wsch. i Azji (Syberia, Daleki Wschód), nad M. Bałtyckim, O. Arktycznym, O. Spokojnym, M. Kaspijskim i M. Czarnym; pow. 17,1 mln km², 146,7 mln mieszk. (2003), Rosjanie (81,5%) i ok. 100 różnych narodów i ludów (gł. Tatarzy, Ukraińcy, Czuwasze, Baszkirzy i Białorusini); gł. prawosławni i muzułmanie; przyrost naturalny ujemny (-6‰); ponad 4/5 ludności skupia się w części eur.; stol. Moskwa, inne gł. m.: Petersburg, Niżni Nowogród, Samara, Kazań, Wołgograd, Jekaterynburg, Czelabińsk, Omsk, Nowosybirsk, Krasnojarsk, Irkuck, Władywostok; j.u. ros.; republika; w skład R. wchodzi: 21 republik, 6 krajów, 50 obw. (w tym 1 autonom.), 10 okręgów autonom. oraz 2 miasta wydzielone (Moskwa i Petersburg). W Europie R. zajmuje większą część Niz. Wschodnioeuropejskiej; na pd. sięga do gł. grzbietu W. Kaukazu (Elbrus 5642 m); na wsch. od Uralu obejmuje Syberię i Daleki Wschód; lasy (gł. typu tajgi) ponad 1/2 pow., na pn. tundry, na pd. stepy i półpustynie. Gospodarka w okresie transformacji; program reform wielokrotnie zmieniany; wydobycie ropy naft. (3. miejsce w świecie), gazu ziemnego (1. miejsce), węgla kam., rud żelaza i metali nieżel. (miedź, nikiel), apatytów, soli potasowych, fosforytów, diamentów, złota; energetyka jądr., wielkie elektrownie cieplne i wodne; hutnictwo, przemysł elektromaszyn. (m.in. kosm., środków transportu, metal.), chem. (gł. petrochem.), lekki, materiałów bud., drzewno-papiern., spoż.; uprawy: zboża, buraki cukrowe, ziemniaki; hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec, reniferów; myślistwo, rybołówstwo; sieć rurociągów (gł. międzynar.: Przyjaźń i Gazociąg Orenburski); gł. porty: Petersburg, Kaliningrad, Murmańsk, Archangielsk, Noworosyjsk, Władywostok. — Na pocz. XVI w. ks. mosk. Wasyl III zakończył jednoczenie księstw rus.; w poł. XVI w. car Wszechrusi Iwan IV Groźny przystąpił do podboju Powołża i Syberii; ekspansję ros. kontynuowała dyn. Romanowów (1613-1917); najwybitniejszy z nich Piotr I W. (panował 1682-1725) unowocześnił państwo wg wzorów zach., uzyskał dostęp do Bałtyku i proklamował Imperium Ros.; jego następcy przyłączyli do R. m.in.: stepy nadczarnomor., część Polski i znaczne obszary Azji Środk.; w czasie I wojny świat. obalono Romanowów i proklamowano rep. (rewolucja lutowa 1917); wkrótce po władzę sięgnęli bolszewicy pod przewodnictwem Lenina (rewolucja październikowa 1917); po zwycięstwie w wojnie domowej bolszewicy 1922 proklamowali ZSRR; decydujące wpływy w komunist. imperium zachowała R.; od 1929 dyktatorską władzę w ZSRR sprawował bolszewicki przywódca Stalin; z jego inspiracji skolektywizowano rolnictwo i przystąpiono do rozbudowy przemysłu (zwł. zbrojeniowego); Stalin wprowadził masowy terror (czystki); miliony ludzi znalazło się w łagrach; 1939 ZSRR zawarł z Niemcami układ o nieagresji (pakt Ribbentrop-Mołotow); sojusz z Niemcami umożliwił ZSRR nabytki terytorialne kosztem państw sąsiednich, m.in. Polski; napadnięty 1941 przez Niemcy ZSRR włączył się do II wojny świat.; 1943 Armia Czerwona osiągnęła przewagę nad Wehrmachtem, a 1945 wkroczyła do Berlina; po wojnie w sow. strefie wpływów znalazła się Europa Środk.; 1946 między ZSRR a USA zaczęła się rywalizacja zw. zimną wojną; 1953 umarł Stalin; nowy przywódca KPZR N. Chruszczow złagodził terror i przystąpił do ostrożnych reform; 1964 do władzy doszedł L. Breżniew; 1985 proces reform podjął na nowo ostatni przywódca KPZR M. Gorbaczow; zainicjowana przez niego pierestrojka, a zwł. głasnost ożywiły tendencje niepodległościowe w rep. związkowych; po nieudanym zamachu stanu przeciwników Gorbaczowa VIII 1991 KPZR i ZSRR faktycznie rozpadły się; w R. kierowanej 1990-99 przez prez. B. Jelcyna zaczął się trudny proces transformacji polit. i gosp.; XII 1991 Białoruś, R. i Ukraina utworzyły WNP, do której przystąpiła większość byłych rep. sow.; zacieśniła się zwł. współpraca Białorusi i R., które 1997 utworzyły Związek Białorusi i R.; 1994-96 i 1999-2000 zbrojna interwencja wojsk ros. w Czeczenii; 1997 porozumienie o współpracy NATO i R.; 1998 załamanie się rubla i gwałtowne pogorszenie sytuacji gosp.-finans. i społ. w R.; od 1999 reformy i stopniowy wzrost gosp.; od 2000 prez. W. Putin.

---