Co to jest i od czego zależy?
Wykrywanie przestępstw i ich sprawców stanowi jeden z podstawowych przedmiotów zainteresowania kryminalistyki. Jest też głównym kierunkiem działań organów ścigania, które korzystają z wiedzy kryminalistycznej. Skuteczność i sprawność działań wykrywczych ma kapitalne znaczenie dla procesu dowodzenia. Regułą bowiem jest, że nie ma dowodzenia bez uprzedniego wykrycia sprawcy, a przynajmniej jego czynu. Środki prowadzące do realizacji tego celu są różnorodne. Jednym z nich mogą być kwestie dotyczące modus operandi.
Istotę procesu wykrywania stanowi ogół działań organów ścigania nastawionych na ujawnienie zdarzenia, określonego na danym etapie postępowania jak przestępstwo oraz na uzyskaniu informacji pozwalających postawić hipotezę dotyczącą osoby pozostającej w relacji przyczynowej z tym zdarzeniem. Następnie na ustaleniu danych odnoszących się do tej osoby, a zwłaszcza do jej miejsca pobytu ewentualnie do jej poszukiwania - i w rezultacie do zabezpieczenia hipotetycznego sprawcy oraz zebrania materiałów uprawdopodobniających hipotezę co do tej osoby w stopniu uzasadniającym rozpoczęcie dochodzenia.
Wykrywanie sprawcy jest procesem długim i skomplikowanym, na który składa się wiele różnorodnych działań organów ścigania, Całokształt tych działań podejmowanych w celu wykrycia sprawcy zdarzenia, uznanego za przestępstwo, określa się jako wykrywanie (sensu largo) sprawcy zdarzenia i obejmuje on następujące działania wykrywcze:
1) uzyskiwanie pierwszych informacji,
2) wykrywanie źródeł pierwszych informacji,
3) badanie, uzupełnianie, sprawdzanie pierwszych informacji,
4) wykorzystanie pierwszych informacji w formowaniu wersji cząstkowej dotyczącej osoby sprawcy,
5) ustalanie danych dotyczących hipotetycznego sprawcy,
6) poszukiwanie sprawcy,
7) zabezpieczenie osoby sprawcy,
8) zebranie wstępnych materiałów uprawdopodobniających wersję w aspektach dowodowych.
Zaprezentowany schemat odnosi się do pełnego układu działań wykrywczych, w rzeczywistości zdarza się często, że działania te mogą ograniczyć się do trzech albo dwóch etapów procesu wykrywania lub nawet do jednego (np. gdy sprawca zostanie złapany na gorącym uczynku, to wtedy mamy do czynienia bezpośrednio z ostatnim z wymienionych działań wykrywczych, tj, zabezpieczeniem osoby sprawcy).
Do podstawowych czynników kształtujących proces wykrywania sprawców i jego efektywności można zaliczyć takie czynniki jak:
- rodzaj zdarzenia określonego na tym etapie postępowania jako przestępstwo (czynnik ten wpływa na dobór metod wykrywania , kierunek procesu wykrywczego oraz przesądza o stopniu utrudnienia tego procesu).
- charakter, liczba i jakość źródeł informacji (czynnik, który wpływa w sposób decydujący na efektywność)
- czas jaki upływa od chwili zdarzenia do chwili uzyskania o nim pierwszej informacji oraz czas od tej chwili do momentu podjęcia działań wykrywczych (czynnik, którego znaczenie najlepiej oddają słowa E. Locarda "im bardziej czas upływa, tym bardziej niknie prawda")
- obiektywne czynniki sytuacyjne i okoliczności zdarzenia (obiektywnym czynnikiem są wszystkie cechy charakterystyczne miejsca zdarzenia oraz ujawnione na nim ślady)
- osobowość sprawcy i zespół charakteryzujących go cech (czynnik, który w sposób istotny determinuje działania wykrywcze w związku z podejmowaniem przez sprawcę czynności mających na celu uniknięcie jego wykrycia, te zaś czynności zależą od osobowości i cech dystynktywnych sprawcy)
- siły i środki, którymi dysponuje organ ścigania do wykrycia konkretnego sprawcy (tzw. czynnik jakościowy, czyli wysoki poziom techniczny użytych środków i wysoki stopień fachowości osób uczestniczących w działaniach wykrywczych.
Od czego rozpocząć wykrywanie?
Aby rozpocząć proces wykrywania sprawcy należy ustalić kierunki, w którym podejmowane będą następne działania wykrywcze (uzyskiwanie pierwszych informacji, wykrywanie źródeł pierwszych informacji, badanie, uzupełnianie, sprawdzanie itp.)
Ustalenie kierunków odbywa się na podstawie modelu wykrywania określonego jako wykrywanie sprawcy sensu stricto. Model ten wyraża się w schemacie, którego poszczególne punkty stanowią jednocześnie punkty wyjścia do rozpoczęcia konkretnych działań wykrywczych. Są one następujące:
1) Miejsce przed zdarzeniem. Szczególną uwagę należy poświęcić tzw. "miejscu dotarcia sprawcy", czyli odcinkowi drogi prowadzącej sprawcę do miejsca zdarzenia (miejsce przed zdarzeniem). Takie miejsce może okazać się cennym źródłem osobowych jak i rzeczowych informacji ( zeznań świadków, śladów biologicznych itp.)
2) Miejsce zdarzenia. Powszechnie uważa się je za "skarbnicę śladów" i innych informacji o zdarzeniu. Trzeba jednak pamiętać, że sprawca na tym miejscu jest szczególnie czujny i ostrożny. Tylko niektóre ślady, o ile sprawca takie pozostawił, mogą mieć wartość dowodową (np. obrażenia na zwłokach), ale nawet one nie odnoszą bezpośredniego skutku wykrywczego, tzn. nie przesądzają o osobie sprawcy. Mogą być jedynie podstawą wnioskowania o pewnych cechach sprawcy (np. o sile fizycznej).
3) Miejsce po zdarzeniu. Będą to odcinki dróg, którymi sprawca oddalił się z miejsca zdarzenia. Oddalając się spada napięcie, zmniejsza się czujność, ostrożność sprawcy, toteż właśnie na drodze (drogach) oddalenia się można znaleźć ślady, przedmioty porzucone przez sprawcę, a także ustalić osoby, które go widziały i mogą dostarczyć istotnych informacji o jego rysopisie.
4) Ofiara i jej środowisko. Przy seryjnych zabójstwach na tle seksualnym zasadą jest przypadkowość w doborze ofiary. Ta zasada jednak nie zawsze znajduje potwierdzenie. Dotyczy to w szczególności pierwszego zabójstwa z serii, które mogło zostać dokonane z innego motywu niż seksualny. W takim przypadku analiza środowiska ofiary może przynieść wiele cennych informacji.
W tym miejscu należy wspomnieć o stosowanym w niektórych stanach USA systemie ścigania sprawców zabójstw seryjnych zwanym systemem "dwóch pierścieni". System ten polega na prowadzeniu śledztwa przez dwie grupy : jedna bada najbliższe otoczenie ofiary ( rodzinę znajomych i inne osoby, z którymi ofiara spotykała się na co dzień), druga natomiast zajmuje się osobami obcymi w stosunku do ofiary oraz znanymi zboczeńcami seksualnymi.
5) Środowisko skonfliktowane z ofiarą. Działania wykrywcze prowadzone w tym kierunku mają istotne znaczenie przy pierwszych zabójstwach z serii, gdy popełnione zostały one np. z zemsty, a dopiero następnie dla uzyskania satysfakcji seksualnej.
6) Środowiska kryminogenne. Są to środowiska, z których rekrutują się sprawcy przestępstw. W grupie sprawców zabójstw na tle seksualnym procent karnych wynosi 60,4 %. Należy jednak pamiętać, że wśród seryjnych sprawców zdarzają się także i tacy, którzy w przeszłości nie wchodzili w konflikty z prawem. Niemniej ten obszar działań wykrywczych jest też niezwykle ważny.
7) Analiza posiadanych materiałów. Chodzi o zebrane materiały dotyczące danej sprawy, jak też o informacje pochodzące ze spraw podobnych. Taka analiza umożliwia na wychwycenie takich szczegółów popełnionych zabójstw, które wprost mogą wskazywać na sprawcę.(np. potwierdzona przez wielu świadków charakterystyczna cecha wyglądu)
8) Rozpoznanie terenowe. Dobrze przeprowadzone rozpoznanie terenowe dostarcza nowych informacji, a także weryfikuje już wskazane.
9) Wywiady i obserwacje. W procesie wykrywania sprawców zabójstw na tle seksualnym istotne okazać się mogą wywiady przeprowadzone i obserwacje w odniesieniu do osób wykazujących odchylenia od normy psychicznej, zwłaszcza w sferze seksualnej. Wywiady przeprowadza się także, w przychodniach zdrowia psychicznego, w szpitalach i klinikach psychiatrycznych, szczególnie w odniesieniu do osób, które niedawno opuściły te placówki.
Po ustaleniu kierunków działań wykrywczych następnym krokiem, który należy uczynić jest uzyskanie możliwie najdokładniejszych i najliczniejszych ustaleń dotyczących czynu i jego okoliczności. Temu celowi służą pytania ujęte w tzw. regułę siedmiu złotych pytań oraz stanowiące uszczegółowienie tych pytań - tzw. pytania wykrywcze.
Reguła siedmiu złotych pytań
Udzielenie odpowiedzi na pytania sformułowane w schemacie "reguły siedmiu złotych pytań" pozwala na rozpoczęcie procesu wykrywczego i na gromadzenie materiału dowodowego szczególnie istotnego dla danej sprawy.
Te pytania są następujące:
1) Co (Quis) ?- Czy i jak przestępstwo popełniono ?
Jest to pytanie o stan faktyczny, na czym polega zdarzenie, z której strony nastąpił atak, na czym on polegał, jakie były następstwa, w czy wyrażała się motywacja działania sprawcy, jakich obrażeń doznała ofiara i w razie jej śmierci- kiedy nastąpił zgon i co jest prawdopodobną przyczyną.
2) Gdzie (Ubi ) ? - Jest to pytanie o miejsce popełnienia przestępstwa : czym się charakteryzuje, czy jest w pobliżu szlaków komunikacyjnych (jakich ?), czy jest uczęszczane, jakie do i od drogi prowadzą, w którą stronę mógł się oddalić sprawca, czy miejsce znalezienia zwłok było miejscem czynu.
3) Kiedy (Quando) ?- Jest to pytanie o czas popełnienia przestępstwa. Pytanie o możliwie dokładny czas, istotne dla ustaleń dotyczących alibi, dla typowania sprawcy (np. według kryterium czasu zatrudnienia)
4) W jaki sposób (Quomodo) ?- Jest to pytanie o sposób popełnienia przestępstwa: jakimi metodami dział sprawca, jak był mechanizm jego działania, czy dopuścił się czynu nierządnego w stosunku do ofiary, czy też tylko ją zabił, czy rozbierał ofiarę, dokonywał na jej ciele manipulacji itp..
5) Dlaczego (Cur) ?-Jest to pytanie o motyw przestępstwa: czy dane zabójstwa miało rzeczywiście seksualne podłoże, o tym ,że tak jest wskazuje charakterystyczne ułożenie zwłok, obnażenie narządów płciowych, ślady manipulacji na ciele ofiary itp..
6) Czym (Quibus auxilis) ? -Jest to pytanie o środki popełnienia przestępstwa: rodzaj użytego narzędzia lub stopień użytej siły fizycznej sprawcy.
7) Kto (Quid) ?- Jest to pytanie o to kto może być sprawcą czynu, ale także pytanie dotyczące ofiary. We wstępnym etapie działań kryminalistycznych niekiedy możliwe bywa tylko hipotetyczne określenie takich jego cech, jak siła fizyczna, brutalność, czasem wzrost ( na podstawie śladów działania i chodu), lewo lub praworęczność itp. Natomiast w odniesieniu do ofiar ważne są poza danym osobowymi, ustalenia dotyczące jej wzrostu, koloru włosów, typu urody itp..
Pytania wykrywcze
Drugi typ pytań, tzw. pytania wykrywcze stawiane są w celu uzupełnienia odpowiedzi uzyskanych na pytania zawarte w regule siedmiu złotych pytań. Są to następujące pytania:
1. Kto wiedział lub mógł wiedzieć ? ; np. o tym, ze ofiara obrała drogę, na której następnie została zaatakowana, oraz że na tej drodze znajdzie się wówczas, gdy dokonano ataku ?
2. Kto chciał lub mógł chcieć ? ; np. kto pozostawał z ofiarą w konflikcie, kto żywił wobec niej wrogie zamiary, uczucie zemsty itp. Pytanie to służy wyselekcjonowaniu motywu seksualnego, ale także eliminacji innych motywów.
3. Kto uzyskał lub mógł uzyskać korzyść inną aniżeli seksualną satysfakcję ? ; odpowiedź na to pytanie ma charakter eliminacyjny.
4.Kto obiektywnie mógł popełnić dany czyn w tym konkretnym czasie i miejscu ? Chodzi wiec o osoby, którym brak jest alibi, a także osoby, które miały pełne obiektywne możliwości dokonania określonego czynu, ponieważ dysponowały np. odpowiednią siłą (aby np. przenieść zwłoki o wadze 86 kg ). Odpowiedź na to pytanie przygotowuje materiał do późniejszej kontroli alibi oraz pozwala na określenie pewnych, hipotetycznych cech sprawcy.
5.Jaką osobowość mógł mieć sprawca ? Pod uwagę należy brać to, czy danego czynu w określonych warunkach mógł dokonać człowiek normalny, czy też o zachwianej równowadze psychicznej lub chory psychicznie. W odniesieniu do zabójców seksualnych istotne będą ustalanie dotyczące cech sadyzmu, okresów nasilenia, a także innych zboczeń, które występują obok sadyzmu, a którymi dotknięty jest sprawca. Odpowiedź może kierunkować dalsze poszukiwania sprawcy przez zacieśnienie kręgu poszukiwanych.
Po sformułowaniu odpowiedzi (zawsze o charakterze hipotetycznym ) na przedstawione wyżej pytania oraz po uzyskaniu maximum informacji od ofiary, ewentualnie od świadków, po uzyskaniu wyników oględzin i ekspertyz, można przystąpić do prób określenia psychofizycznej sylwetki sprawcy. Następnie tworzy się pierwsze wersje zdarzenia, a w ich obrębie pierwsze grupowe typowanie sprawcy. Po zdobyciu dalszych informacji (np. ze szpitali psychiatrycznych) można przystąpić do sprawdzania tych wersji w drodze weryfikacji alibi grupowo wytypowanych sprawców.