Reportaż. Wybór tekstów z teorii gatunku.

Wybór i opracowanie - Kazimierz Wolny

Rzeszów 1992

Józef Rurawski, O reportażu

s.9

Reportaż to jeden z tych gatunków literackich, wokół których wciąż wybuchają gwałtowne dyskusje i spory.

s.10

Wspomniany tu czeski teoretyk, Grygar, pisze: „Reporter jest w swym dziele także komentatorem, oceniającym rzeczywistość”

Większość teoretyków i krytyków podkreśla jako element wyróżniający przede wszystkim funkcję reportażu, jego aktualny sens i zamiar, jego cel interwencyjny.

Nasuwają się tu jednak dwa pytania. Po pierwsze, czy takie rozumienie istoty reportażu oznaczać może, że np. reportaże lat trzydziestych stanowią dziś już tylko dokument historyczny minionej epoki, czy też ich lektura może jeszcze dostarczyć wrażeń emocjonalnych i walorów estetycznych?

I pytanie drugie. Czy cel publicystyczny. interwencyjny występuje tylko w reportażu?

s. 11

L.I. Timofiejew w książce Woprosy teorii literatury omawia interesujący eksperyment malarza niemieckiego Ludwika Richtera, który wraz z trzema przyjaciółmi starał się narysować jeden i ten sam obraz, tak aby na włos „nie odchylić się od natury” (rzeczywistości). Wynik jednak był inny niż założenie. Powstały cztery zupełnie odmienne rysunki.

Kryterium prawdziwości faktu to przecież kryterium zgodności znaczenia faktu i jego miejsca w skomplikowanym całokształcie zjawisk.

s.12

Fakty psychologiczne są także faktami i jako takie właśnie mogą być wykorzystane w reportażu literackim. I znowu zaciera się granica między reportażem literackim a pewnym przynajmniej typem powieści.

Wydaje się iż wyżej wymienione sądy i rozważania w stopniu wystarczającym udowadniają niemożność przeprowadzenia istotnego rozgraniczenia reportażu literackiego i powieści realistycznej.

s.13

Ta więc świadomość czytelnika, nawet czytelnika-krytyka, nastawionego na „prawdę”, na „fakt” przy lekturze tekstu opatrzonego podtytułem „reportaż” - wydaje się tkwić u podłoża prób rozgraniczenia reportażu i prozy realistycznej, społecznie zaangażowanej.

18

Podobnie jak w powieści autotematycznej, której „bohaterem” jest proces twórczy, proces ten może stać się głównym lub jednym z wątków reportażu (…). Refleksja i przeżycia autora mogą stać się istotnym elementem tworzywa literackiego (mogą to być także refleksje dotyczące literatury lub lektury autora).

Osią kompozycyjną reportażu jest opisywane miejsce, postaci bohaterów, a wreszcie w znacznej liczbie reportaży, osoba samego autora.

20

Reportaż literacki jest gatunkiem epickim organicznie związanym z rzeczywistością w jakiej powstaje (…)

I ma rację znany publicysta Zbigniew Mitzner (Jan Szelag), gdy mówi: „Nie ma potrzeby chyba wzniecać dawnych i nieistotnych sporów: powieść czy reportaż, bo są one jałowe i nieistotne (…). Czy stoimy rzeczywiście wobec alternatywy: reportaż czy Proust? Nie ma takiej alternatywy. Świat i zaporzebowania ludzkie są tak wielkie, że przyjmują jedno i drugie”.

Notatki o reportażu

Jerzy Lovell

22

Co to jest reportaż literacki? kto osiągnął rangę literackiego reportera? W tej sprawie panuje u nas mętlik, a czasem skłócenie, sięgające nie tylko w obszar teorii. Dyskusje toczą się od dawna: wadą ich był fakt, że nie umiały odwołać się do konkretnej twórczości, do dokonań reporterskich, które przetrwały znaczniejszą próbę czasu,

To Dziewanowski pierwszy krzyknął (Przegląd Kulturalny), że wcale nie czuje się reportażystą literackim lecz tylko i po prostu reporterem . Miał rację. Nieświadomie zbliżył się do źródła fałszu. Bo, wydaje mi się, istotnie nie ma reportażystów literackich, przeciwstawnych wszelkim innym reporterom. Są tylko reportaże literackie.

23

kiedy źli berlfrzy lub naiwni oszukani (przepraszam, to o kolegach) przeciwstawiają „mdłą wodę” reportarzu literackiego „potrzebie reportażu faktów” - zapominają, że często są to dwie ręce tego samego twórcy, które - każda inaczej - spełniają to samo dzieło. Każda inaczej - to znaczy, że każda innym sposobem i w innym zasięgu, w innej sferze spraw narodowych i ludzkich - dokumentują współczesność.

Często nawet w tej samem książce proste reportaże typu interwencyjnego sąsiadują z rozbudowanymi konstrukcjami dramatycznymi, ścsłe relacje socjologiczne z groteską , potoczny tok narracyjny z wyszukanym sztafażem literackim.

24

Przecież trudno zaprzeczyć: nowoczesny reportaż bezceremonialnie sięga do zainteresowań i tematów tradycyjnie należnych literaturze. Przede wszystkim dostrzegl człowieka od wewnątrz i nie zawahał się jego spraw intymnych użyć jako argumentu w sporze o świat.

25

Nie mam zamiaru formuować jakiejkolwiek definicji. Myślę jednak, że z reportażem literackim mamy do czynienia wówczas, gdy reporter, zachowując w zasadzie ogólne rygory „klasycznego” reportażu - wkracza w obszar problemów należących do literatury. Wyraża wtedy część rzeczywistości najtrudniejszą i najbardziej złożoną. Niekiedy sztafażem prostym, językiem wziętym z dziennikarstwa, a niekiedy środkami kultury. To jest kryterium drugorzędne (…).

A więc każdy reportaż musi traktować o rzeczywistości konkretnej podlegającej sprawdzeniu; musi stawiać sobie szczególny cel, zagadnienie, problem; musi wreszcie zwracać się do określonego adresata.

Kazimierz Wolny

Reportaż - prawda czy fikcja

30

Każdy, kto czyta reportaże, z góry zakłada, że ma do czynienia z tekstami, w których przedstawione są prawdzie zdarzenia i realnie istniejący bohaterowie. Pojęcie reportażu pochodzące od łacińskiego „reporto” czyli „odnoszę”, „donoszę” o czymś do świadomości ludzi, którzy danego zdarzenia nie widzieli a chcieliby o nim usłyszeć, bądź przeczytać, zobowiązuje reportera do opisania prawdy.

str, wyznaczniki literatury i reportażu szeroko.

33

Zdaniem Zbigniewa Pędzińskiego element fikcji dopuszczalny jest w każdym reportażu, o ile jednak nie zmienia głównego toku wydarzeń i rzeczywistych proporcji sprawy, którą reporter opisuje.

Marek Miller

Rodowód i autonomia

37

Nie chodzi więc tylko o to, by opisywać fakty i je umiejętnie komponować. Indywidualność reportera wymaga czegoś więcej i jeżeli takową posiada, staje się ona dodatkową wartością jego reportaży.

38

Reporter nie jest naszym człowiekiem tam, bo to nic nie znaczy. Reporter jest zawsze konkretny, tzn jedyny w swoim rodzaju, niepowtarzalny.

Napisałem „zazdrość” ale nie w kategoriach zazdrości należy oceniać pragnienie mówienia o sobie. Bo jest to coś, co reporter ma najcenniejszego, co stawia go po tej lub po tamtej stronie barykady, co graniczy z ekshibicjonizmem, staje się często publiczną spowiedzią.

39

Tym, co wyodrębnia reportera jest pierwiastek twórczego subiektywizmu połączonego z behavioralnym uczestnictwem. Często wręcz bycie bohaterem swoim reportaży. To on, reporter, jest elementem łączącym, spajającym fakty. To wokół niego, jak wokół matki w ulu, toczy się życie zdarzeń, które staje się potem obiektem społecznego zainteresowania.

Krzysztof Kąkolewski

Reportaż

Jak dotąd opracowania teoretyczne w dziedzinie reportażu są bardzo szczupłe i w dodatku prrzeważnie czynione z punktu widzenia literaturoznawstwa, próbujące zdefiniować reportaż jako nowy gatunek prozy literackiej. Właściwsze wydaje się traktowanie reportażu jako jednej z form występujących w masowych środowiskach komunikacji (mass media). Jednocześnie jednak coraz szersze opanowanie przez reportaż środków, którymi operuje proza literacka, przybliża go do noweli, ustawiając na pograniczu między dziennikarstwem a literaturą, i umieszcza go wśród gautnków literatury faktu autentycznego. Od innych gatunków dziennikarskich różnią reportaż wymogi formalne, od literatury operującej fikcją oddziela go jednak to, że wszystkie fakty opisane w reportażu są autentyczne, metrykalnie ścisłe, sprawdzalne, ponadto - aktualne. Te dwie granice wyznaczają definicję reportażu: jest to aktualne opowiadanie o prawdziwych faktach,

---