Funkcje i cele sportu osób niepełnosprawnych
Według prof. W. Degi sport osób niepełnosprawnych powinny wyróżniać 3 główne cechy:
Sport inwalidzki powinien być zgodny z indywidualnym programem rehabilitacji (oprócz aspektu sportowego powinny w nim występować elementy rozrywki),
Sport inwalidzki powinien być bezpieczny,
Sport inwalidzki powinien być powszechny, dostosowany do wielu rodzajów schorzeń i powinien obejmować możliwości funkcjonalne młodzieży*.
Sport powinien umożliwiać upośledzonym utrzymanie sprawności fizycznej, wzmacniać poczucie własnej wartości osoby niepełnosprawnej oraz poprawiać jej kondycję psychiczną. Pożądane oddziaływanie aktywności ruchowej na inwalidów określają funkcje sportu osób niepełnosprawnych. Funkcje, jakie spełnia sport osób niepełnosprawnych są różne:
Lecznicza - jako kontynuacja usprawniania szpitalnego, ruch działa stymulująco na narządy wewnętrzne organizmu człowieka,
Anatomiczno - fizjologiczna - poprzez aktywność ruchową możliwe jest zachowanie prawidłowych parametrów aparatu kostno - mięśniowo - więzadłowego,
Wychowawczo - psychologiczna - pomaga w przezwyciężaniu barier psychologicznych, które są skutkiem lęku przed nowymi zadaniami ruchowymi,
Integracyjna - poprzez sport istnieje większa możliwość integracji ze społeczeństwem
Kompensacyjna - poprzez trening dochodzi do hiperkompensacji. Poprzez odpowiedni dobór ćwiczeń można uzyskać kompensację utraconych funkcji. [3]
Różnice między sportem osób zdrowych a inwalidów wynikają z celów stawianych przed sportem niepełnosprawnych. Owe cele wiążą się z oczekiwaniami wobec rehabilitacji osób upośledzonych. Najogólniej rzecz ujmując, celem rehabilitacji jest usprawnienie w możliwie największym zakresie osoby poszkodowanej oraz możliwość stworzenia jej warunków do w miarę normalnego życia. Sport niepełnosprawnych powinien spełniać 3 funkcje rehabilitacji, czyli leczniczą, społeczną i zawodową. Zgodnie z tym Lorenzen podaje 9 celów, które musi realizować sport osób kalekich: leczniczy, biologiczny, anatomiczno - fizjologiczny, higieniczno - zdrowotny, wychowawczo - psychologiczny, hedonistyczny, estetyczny, społeczny oraz ekonomiczny.
Cel leczniczy
Sport niepełnosprawnych powinien być zgodny z procesem rehabilitacji, powinien stanowić jego ciągłość. Ważne jest, aby w wyborze dyscypliny kierować się usprawnianiem narządu lub układu, którego funkcja jest zaburzona. Sport nie może powodować pogorszenia stanu zdrowia osoby uprawiającej daną dyscyplinę (zasada - nie szkodzić!). Wybrana aktywność ruchowa ma za zadanie zahamować rozwój choroby, jeśli to możliwe, lub zniwelować negatywne następstwa choroby czy upośledzenia.
Cel biologiczny
Aktywność fizyczna zapobiega zanikom narządów oraz funkcji u inwalidów. Systematyczne i długotrwałe ćwiczenia zwiększają sprawność fizyczną, a więc i samodzielność osoby niepełnosprawnej. Dzięki temu zmniejsza uzależnienie tych osób od innych. Ruch przyspiesza proces leczenia, wpływając na zwiększenie produkcji ciał odpornościowych w organizmie. Przyczynia się również do zmniejszenia ryzyka ponownego zachorowania. Wzrost sprawności wywiera wpływ na zwiększenie kompensacji ubytków morfologicznych.
Cel anatomiczno - fizjologiczny
Sport korzystnie wpływa między innymi na układ kostno - stawowy oraz na działanie narządów wewnętrznych organizmu. Poprzez ćwiczenia fizyczne zapobiega się między innymi zanikom mięśniowym czy przykurczom, co pozwala na utrzymanie możliwości funkcjonalnych inwalidy, niezbędnych w czynnościach życia codziennego. Systematyczny trening przyczynia się w dużym stopniu do zwiększenia ergonomii wszystkich ruchów. Dzięki temu wykonywanie podstawowych czynności dnia codziennego odbywa się z niższym nakładem energii.
Cel higieniczno - zdrowotny
Wysiłek fizyczny przyczynia się nie tylko do hartowania części ciała z ubytkiem morfologicznym (tj. kikuta po amputacji kończyny), ale i do hartowania całego organizmu. Zwiększa odporność na czynniki otoczenia, które mają szkodliwy wpływ na organizm człowieka. Sport osób niepełnosprawnych sprawia, iż potrafią oni lepiej kontrolować stan swojego zdrowia. Wyrabia u nich nawyki właściwej pielęgnacji oraz higieny, które są bardzo ważne, szczególnie u osób z paraplegią i po amputacjach.
Cel wychowawczo - psychologiczny
Uprawianie sportu wpływa nie tylko na prawidłowy rozwój fizyczny i biologiczny, ale również bierze udział w kształtowaniu cech charakteru i woli u dzieci. Oddziałuje na ich psychikę. Sport pomaga w przystosowaniu inwalidów do życia społecznego. Szczególnie mają tu znaczenie gry zespołowe, które uczą postępowania w grupie, współpracy z innymi. Sport wyrabia odwagę, zwiększa odporność psychiczną. Zaangażowanie w aktywność fizyczną pozwala wyeliminować negatywne następstwa niepełnosprawności w psychice inwalidów, takie jak: egocentryzm, agresja, apatia, depresja. Przyczynia się do zwiększenia ich aktywności, także społecznej. Ze względu na korzystny wpływ na psychikę osób niepełnosprawnych, działalność sportowa powinna obejmować dzieci kalekie jak najwcześniej.
Oddziaływanie sportu na psychikę dorosłych jest bardziej złożone niż u dzieci.
Cel hedonistyczny
Sport musi przynosić satysfakcję. Ważne jest, aby wiązał się z odczuwaniem przyjemności i radości z jego uprawiania, gdyż w przeciwnym wypadku dochodzi do spadku motywacji, a w konsekwencji zniechęcenia oraz zaprzestania aktywności fizycznej. Treningi powinny więc być urozmaicone oraz dostosowane do możliwości ćwiczącego. Powinny uwzględniać jego zainteresowania. A więc trening należy tak zorganizować, aby posiadał charakter zarówno pobudzający, jak i rozrywkowy. Można wykorzystać wszelkie środki i możliwości, by sport przyniósł pełne zadowolenie ćwiczącemu. Równocześnie ważne jest pokazanie postępów sportowych w odniesieniu do poprawy funkcji czy ogólnej sprawności fizycznej. Dla wielu niepełnosprawnych to sport właśnie jest jedynym urozmaiceniem życia codziennego, dlatego należy dbać o to, by treningi odbywały się w atmosferze życzliwości i wzajemnej sympatii. Powinno się okazać zainteresowanie ćwiczącemu oraz jego sprawami. Zajęcia sportowe to dla licznych niepełnosprawnych okazja nawiązania kontaktów towarzyskich, koleżeńskich, daje możliwość zmiany środowiska. Nie raz jest to jedyna forma aktywnej działalności inwalidów, głównie u tych osób, które nie pracują. Dlatego tak ważne jest aby zajęcia te były atrakcyjne. A atrakcyjność tę potęgują wyjazdy i udział w zawodach oraz zgrupowaniach, które są formą nagrody za systematyczność i ciężką pracę.
Cel ten jest również realizowany poprzez samą organizację zawodów sportowych., dlatego tak waż na jest cała oprawa, która powinna oddziaływać na wyobraźnię uczestników. Istotnymi elementami zwiększającymi atrakcyjność zawodów jest udział znanych osobistości, dekoracja zwycięzców, a nawet udział środków masowego przekazu, co daje zawodnikom świadomość uczestnictwa w imprezie o wysokiej randze sportowej. Wszystkie te elementy korzystnie wpływają na psychikę inwalidów oraz dostarczają wielu przyjemnych wrażeń.
Cel estetyczny
Celem w usprawnianiu leczniczym jest uzyskanie jak największej samodzielności życiowej osoby niepełnosprawnej (funkcja utylitarna). Następnym zadaniem jest uzyskanie ruchu estetycznego, czyli zbliżonego do ideału (ruchu ludzi zdrowych). Najczęściej odnosi się to do chodu (wypracowanie prawidłowego wzorca chodu). W sporcie czynności doprowadza się do perfekcji przez systematyczny trening. Poprzez wielokrotne powtarzanie dochodzi do automatyzacji i ekonomizacji danej czynności. Na cel estetyczny szczególnie zwracają uwagę niepełnosprawne kobiety. W ich mniemaniu cel ten jest spełniony, gdy zostanie wypracowany taki wzorzec ruchu, który nie wyróżniałby inwalidy z otoczenia.
Ważnym aspektem tego problemu jest odbiór treningów i zawodów sportowych przez widzów oraz same osoby niepełnosprawne. Oglądając zawody publiczność powinna odnieść wrażenie naturalnej walki sportowej - czyli walki z przeciwnikiem, a nie walki inwalidy z samym sobą, kalectwem, sprzętem sportowym, w warunkach, które stale zagrażają zdrowiu sportowcy.
Cel społeczny
Cel społeczny wynika z celu rehabilitacji, który zakłada włączenie osoby niepełnosprawnej lub jej powrót do życia społecznego, towarzyskiego, kulturalnego oraz politycznego. Sport jest jednym z przejawów aktywności społecznej, a udział w zawodach i treningach daje dodatkowo możliwość integracji inwalidy z innymi. Aby jednak ten cel został osiągnięty, potrzebne jest odpowiednie zrozumienie potrzeb i ich możliwości osób z różnymi upośledzeniami. Należy dążyć do zniesienia barier architektonicznych, które utrudniają inwalidom swobodne korzystanie z dóbr kultury. Tyczy to się również obiektów sportowych.
Cel ekonomiczny
Większa sprawność fizyczna przyczynia się do polepszenia standardu życia inwalidów, gdyż umożliwia im podjęcie pracy zawodowej, a tym samym lepszych zarobków. Z punktu widzenia społecznego, osoby niepełnosprawne uprawiające sport i zdolne do pracy przyczyniają się do wzrostu dochodu narodowego, zmniejsza się liczba wypłacanych rent, zmniejsza się również konieczność otoczenia tych ludzi specjalna opieką, gdyż są oni odporniejsi.
Cel propagandowo - polityczny
Cel ten wyniknął z rozwoju sportu osób niepełnosprawnych. W organizowanych międzynarodowych zawodach dla osób upośledzonych uczestniczą reprezentacje wszystkich państw. Zawodnicy nie tylko walczą o jak najlepsze wyniki sportowe. Prócz tego reprezentują również ustroje i systemy polityczne swoich krajów. Dlatego widoczne jest ogromne zaangażowanie ze strony państw uczestniczących w zawodach sportowych. Jest to wizytówka ich warunków finansowych i socjalnych.
* W.Dega - „Ruch jako czynnik leczenia”