STEREOTYPY JĘZYKOWE wg J. Bartmiński, J. Panasiuk
Z historii terminu i pojęcia
termin "stereotyp" (greckie stereos twardy) pochodzi z języka drukarzy, gdzie oznacza kopię pierwotnej formy drukarskiej do druku wypukłego
Walter Lippmann, amerykański publicysta i polityk sformułował słynną teorię stereotypów.
Stereotyp pojmował on jako schematyczny i jednostronny "obraz w głowie ludzkiej" jakiegoś zjawiska, człowieka, rzeczy - i zarazem opinię o nim przyswojoną z otoczenia jeszcze przed poznaniem samego obiektu.
Pojęcie to zrobiło zawrotną karierę w socjologii, psychologii, filozofii, literaturoznawstwie, językoznawstwie.
Stereotypy ocenia się na ogół negatywnie jako swoistą chorobę języka i myślenia, niebezpieczną dla normalnej komunikacji, fałszującą obraz świata.(szczególnie stereotypy narodowe, rasowe, zawodowe, społeczne)
Stereotyp a nazwa
Stereotyp jest nierozłącznie związany ze słowem i językiem. Każdy przekaz słowny zabarwia na swój sposób przekazywaną informację.
np. jeśli dla nazwania ludzi wykonujących zarobkowa pracę fizyczną wybierzemy nazwę "robotnicy" to zasugerujemy znaczenie bardziej pozytywne niż gdy powiemy pracownicy fizyczni lub robiociarze, nie mówiąc już o jednoznacznie pejoratywnych "robolach"
Stereotyp a znaczenie słowa
Stereotyp bywa traktowany jako nadwyżka znaczeniowa tzw. konotacja emocjonalna
np. w przypadku słowa "Cygan" byłoby to dodatkowe znaczenie; człowiek wędrujący, włóczęga' dodane do znaczenia podstawowego; członek narodowości cygańskiej'
czyli są to cechy dodatkowe składające się na potoczną teorię przedmiotu.
Dla badacza ten właśnie dodatkowy zespół cech istotnych językowo jest stereotypem
Przy szerszym rozumieniu znaczenia, znamiennym dla nowszych koncepcji semantycznych następuje zbliżenie, a nawet utożsamienie opisu znaczenia z opisem stereotypu. zanika granica między cechami dodatkowymi i podstawowymi. koncepcja znaczenia szerokiego leży u podstaw "Słownika stereotypów i symboli ludowych".
Ważna jest tu relacja mówiącego do podmiotu i jego punktu widzenia.
np. to czy chłop jest definiowany jako "członek grupy społ.", czy "mieszkaniec wioski" zależy od podmiotowego punktu widzenia, od przyjętej perspektywy oglądu rzeczywistości.
np. w zakres znaczeniowy słowa "matka" wchodzi pojęcie nadrzędne: kobieta' i cecha dyferencjalna: która urodziła dziecko' - jest to jądro znaczenia i wystarcza do zidentyfikowania przedmiotu, nie odpowiada jednak bogactwu cech utrwalonych społecznie w językowo-kulturowym wyobrażeniu matki; kochająca, opiekuńcza, dobra, wyrozumiała'
Forma podstawowa stereotypu
- istotną cechą stereotypu jest nieprecyzyjna, subiektywna generalizacja tj. nieuprawnione, logiczne przypisywanie jakiejś właściwości wszystkim obiektom gatunku określanego za pomocą danej nazwy (np. Szkoci są skąpi)
w pracach socjologów i etnologów operuje się postaciami pełnymi, w których składnik podmiotowy werbalizowany jest za pomocą formuł uogólniających typu: lud polski uważa, że..., w powszechnym mniemaniu...
w obiegu potocznym zwykle mamy do czynienia z sądami zawierającymi jedynie część orzekającą typu: Francuzi są dowcipni.
Odmiany stereotypów:
- obrazy i wzory - cechy tworzące obraz są pojmowane jako cechy realne tzn "taki jaki być powinien" możemy powiedzieć: typowy, normalny, zwyczajny : prawdziwy student uczy się dopiero przed egzaminem
- wyobrażenia mitologiczne -"taki jaki może być"
- ideologiczne - wyobrażenia sytuacji społecznych takich jak rewolucja, postęp, demokracja, miłość, ludowość "taki jaki może być i jaki być powinien"
obrazy wzory wyobrażenia mitologiczne wyobrażenia ideologiczne.
Wykładniki językowe stereotypizacji
- powtarzalność charakterystyki przedmiotu w różnych wypowiedziach
- utrwalenie tej charakterystyki w języku, czyli znaczeniach słów, dające się uchwycić poprzez analizę wyrazów pochodnych, metafor, frazeologii, przysłów
- cecha jest tym silniej utrwalona, im częściej przypisywana przedmiotowi w wypowiedziach spontanicznych
- utrwalenie społecznie nie oznacza utrwalenia językowego, choć występuje zależność odwrotna: co jest utrwalone językowo, jest utrwalone społecznie
Na treści stereotypowe wskazują:
A) sposobu nazywania przedmiotu
B) uboczne (przenośne) znaczenia wyrazów podawane w słownikach
C) znaczenia jakościowe derywatów np. małpować- naśladować
D) frazeologizmy z cechą domyślną np. końska dawka, ministerialny gest(pełen powagi)
E) przysłowia np. Francuz zmyśli, Niemiec zrobi, Polak głupi wszystko kupi
F) struktura semantyczna zdań złożonych np. dziewczyna biedna, ale uczciwa( a zatem bieda pociąga za sobanieuczciwość)
Podsumowanie
Cechą stereotypów jako podklasy pojęć jest to, że łączą charakterystyki opisowe przedmiotu z ocenami emocjonalnymi i wartościowaniem.
Stereotypowy obraz świata, niezależnie od tego, w jakim stopniu jest akceptowany przez zbiorowość i językowo utrwalony jest obrazem subiektywnym, podmiotowym.
Stereotypy wchodzą w ścisły związek z działaniami i zachowaniami.
Powstają w określonych sytuacjach życiowych i motywują do określonych postaw i zachowań.
Podstawowe funkcje stereotypów polegają na stabilizowaniu obrazu świata i programowaniu wzorów zachowań jednostki w ramach grupy społecznej.
Są to więc i funkcje społeczne, służące przystosowaniu jednostki do wspólnoty, integrowaniu wspólnoty, zapewnieniu jednostce akceptacji ze strony innych.
Nieodłącznie związane z językiem naturalnym, przyswajane w procesie wychowania, podlegają zmianom wprawdzie bardzo powolnym, ale widocznym.
Opisując rzeczywistość w sposób uproszczony, schematyczny, tworząc subiektywne wyobrażenia mitologiczne czy ideologiczne, stereotypy mogą przeszkadzać w porozumiewaniu się ludzi, zarówno wewnątrz wspólnot etnicznych, jak zwłaszcza w komunikacji międzygrupowej. Dotyczy to w szczególności tego aspektu stereotypów, który łączy je z uprzedzeniami, z wiedzą przyjmowaną bezkrytycznie, na zasadzie zaufania, z potocznego obiegu.
Szersze znaczenie ma pojęcie stereotypu w językoznawstwie. O stereotypach mówi się nie tylko w przypadku grup etnicznych, rasowych czy płciowych, lecz także określa się każde potoczne wyobrażenie na temat dowolnego obiektu czy zjawiska utrwalone w języku. Ojcem takiego rozumienia stereotypu jest Hilary Putnam, który rozgraniczył wiedzę naukową (encyklopedyczną) na temat danego pojęcia od wiedzy potocznej. Można więc mówić o naukowym znaczeniu wyrazu "woda" - jest to pewien rodzaj cząsteczki chemicznej o określonym wzorze, oraz o jego sensie potocznym, czyli o stereotypie, wedle którego woda jest życiodajna, ma magiczną moc, oznacza świeżość, itp. Współcześnie duża grupa językoznawców poświęca się analizie stereotypów wyrażeń potocznych, pisząc o stereotypach "kamienia", "żaby" czy "kosmosu".
W językoznawstwie stereotyp nie jest pojęciem nacechowanym negatywnie, mówi się o trzech jego funkcjach:
1) poznawczej - pozwala on na szybsze przetwarzanie informacji i klasyfikowanie zjawisk;
2) wartościującej - zawiera ocenę obiektów i zjawisk, ta funkcja jest jedyną mogącą powodować negatywne konsekwencje np. w przypadku stereotypów etnicznych;
3) społecznej - wspólne stereotypy - przekonania na temat natury rzeczywistości - integrują wyznającą je społeczność i pozwalają jej określić się na tle innych grup.