Stylistyka i kultura języka
Ćwiczenia, cz. 2
Anna Martens
Środki stylistyczne
- to takie środki językowe, których użycie ma na celu wywołanie emocji u odbiorcy, przywołanie różnych skojarzeń, pobudzenie do myślenia, uatrakcyjnienie tekstu, wypowiedzi.
Podział środków stylistycznych:
Fonetyczne.
Morfologiczne.
Składniowe.
Leksykalne.
Figury stylistyczne / tropy poetyckie.
1. Środki fonetyczne.
INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA / EUFONIA
Taki celowy układ wyrazów w tekście, by po głośnym odczytaniu tworzyły one dźwięczną, przyjemną dla ucha całość.
Zabieg najczęściej stosowany w tekstach piosenek.
UWAGA! - zbyt duże nagromadzenie trudnych wyrazów odstrasza odbiorcę, np.:
Kanał Wieprz-Krzna! Kanał Wieprz-Krzna!
Krzna do Wieprza, Wieprz do Krzny gna.
(fragment piosenki kabaretowej)
1. Środki fonetyczne.
ONOMATOPEJA
Środek fonetyczny służący naśladowaniu różnych głosów i odgłosów. Imitowanie zjawisk akustycznych za pomocą dźwięków mowy.
W literaturze:
„O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny,
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny (…).” Leopold Staff
W języku potocznym:
Kukuryku, czas wstawać!
Trzymaj się mocno, bo zrobisz bęc!
Wiatr żaglami łopocze, a mi gwiżdże w uszach.
2. Środki morfologiczne.
ARCHAIZMY
Służą odpowiedniemu zabarwieniu tekstu, nadaniu mu form właściwych minionej epoce, stylowi.
NEOLOGIZMY
Wyrazy, wyrażenia tworzone na potrzeby danego tekstu, własnego stylu pisarza itp. Rzadko przyjmują się w języku na stałe.
np.: "Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę"
(Bolesław Leśmian, "Śnigrobek")
2. Środki morfologiczne.
WULGARYZMY
Niosą ze sobą najczęściej negatywny ładunek emocjonalny. Wyrażają pogardę, chęć poniżenia rozmówcy/odbiorcy, oraz skrajną trywializację i brutalizację tego, co się nazywa.
ZGRUBIENIA / ZDROBNIENIA
Zgrubienia pozwalają nadać wyrazowi znaczenie pejoratywne:
babsztyl, robol, łapsko
Zdrobnienia łagodzą wypowiedź, ale też kojarzą się infantylnie, z językiem bajek:
kotek, koteczek, zupka, łóżeczko, bajeczka
3. Środki składniowe.
POWTÓRZENIE
Polega na wielokrotnym użyciu tego samego wyrazu celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji. Skuteczne w poezji, trudne do zastosowania w dziennikarstwie.
ANAFORA - powtórzenie tego samego wyrazu na początku kilku wersów.
EPIFORA - powtórzenie tego samego wyrazy na końcu kilku wersów.
WYKRZYKNIENIE
Wyraz, zdanie często urwane, wtrącone, oddające emocjonalne zaangażowanie mówiącego: O rany!
3. Środki składniowe.
APOSTROFA
Bezpośredni zwrot (w wołaczu) do osoby, obiektu, którego celem jest nadanie podniosłego tonu całej wypowiedzi:
Panie Marszałku! Wysoka Izbo!
Szczególnym przypadkiem apostrofy jest INWOKACJA, w której autor zwraca się do Boga, bóstwa, muzy:
Panno święta, co jasnej bronisz Częstochowy (…)
Litwo, Ojczyzno moja (…)
4. Środki leksykalne.
POETYZMY
Wyrazy, które mają nacechowanie podniosłe, których zakres jest ograniczony do języka artystycznego:
ruń - trawa; błonie - łąka; purpura - czerwień
SYNONIMY / ANTONIMY
Synonimy to wyrazy o tym samym znaczeniu: obraz - malowidło
Antonimy to wyrazy o przeciwnych znaczeniach: dobry - zły
4. Środki leksykalne.
WYRAZY BLISKOZNACZNE
Często wyraz podawany w słowniku jako synonim drugiego wyrazu nie jest dokładnym odpowiednikiem, nie oddaje tego samego sensu. Wtedy mówimy o wyrazach bliskoznacznych, czyli takich, które znaczą prawie to samo.
uczeń - żak, student, licealista, uczniak, praktykant
banał - frazes, slogan, gadanina; łatwizna
5. Figury stylistyczne / tropy poetyckie.
EPITET
Wyrazy, które określają lub uwydatniają jakąś określoną cechę opisywanego przedmiotu.
szeleszczące liście (to też onomatopeja), ziemia niczyja, ciemna noc, itd.
PORÓWNANIE
Zestawienie ze sobą przedmiotów, zjawisk mających jakąś wspólną cechę.
uparty jak osioł, biały jak śnieg, żyć jak pies z kotem, itd.
5. Figury stylistyczne / tropy poetyckie.
METAFORA / PRZENOŚNIA
Zestawienie wyrazów między którymi zachodzi jakieś podobieństwo.
jesień życia
PRZENOŚNE ZNACZENIE - jeden wyraz oznacza wiele rzeczy
noga (kończyna) - noga (stołowa)
skrzydło (ptaka) - skrzydło (samolotu)
PRZENOŚNE UŻYCIE - wiele określeń przechodzi z języka poetyckiego do potocznego i ich metaforyczny charakter nie jest już odczuwalny
złota jesień; rodzinne gniazdo; grad kul
5. Figury stylistyczne / tropy poetyckie.
ANIMIZACJA - ożywienie
Rodzaj metafory nadający przedmiotom martwym lub pojęciom abstrakcyjnym cechy istot żywych.
ryk fal; wycie wiatru, itd.
PERSONIFIKACJA / ANTROPOMORFIZACJA - metafora przypisująca przedmiotom zachowania i uczucia właściwe ludziom.
krzykliwy ubiór, senny sad, itd.
HIPERBOLA / PRZESADNIA
Ukazanie przedmiotu, zjawisk w sposób wyolbrzymiony, przesadzony.
pękać ze śmiechu, umierać ze zmęczenia
5. Figury stylistyczne / tropy poetyckie.
METONIMIA / ZAMIENNIA
Przeniesienie nazwy jednego przedmiotu na inny.
grać Szopena zamiast grać utwory Szopena
w jedwabiu zamiast w ubraniu z jedwabiu
PERYFRAZA / OMÓWIENIE
Zamiast nazwy przedmiotu, osoby używa się konstrukcji opisowej. Często jest stosowana w stylu dziennikarskim.
Adam Mickiewicz - autor „Pana Tadeusza”
tęcza - siedmiobarwna wstęga na niebie
sól - lśniące bryły Wieliczki
5. Figury stylistyczne / tropy poetyckie.
OKSYMORON
Metaforyczne zestawienie wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych, które się wzajemnie wykluczają.
blask ciemnieje
gorzka radość
wymowne milczenie
SYMBOL
Znak, słowo, obraz, które zawiera w sobie wiele znaczeń i może odnosić się do wielu zjawisk.
symbol lwa - oznacz nie tylko zwierzę, ale może również symbolizować władzę, siłę, niezłomność