Podsystem języka

[Opracowanie zagadnień na podstawie wykładów z prof. Anną Dąbrowską (UWr) uzupełnione o informacje z wykładów na temat wiedzy o komunikacji językowej z dr hab. Adamem Pawłowskim (KK) i innych informacji naukowych podanych w przypisach.]

Języki różnią się od siebie nie tyle tym, co można w nim powiedzieć, ile tym, co się w nich powiedzieć musi.

Roman Jakobson (1896 - 1982)

PODSYSTEM JĘZYKA - odwołanie się do koncepcji języka; punkt widzenia jest opisowy patrząc na język.

Jeżeli mówimy o systemie, muszą istnieć zależności między i w obrębie tych płaszczyzn.

UWAGI:

Model - uproszczony obraz myślowy danego fragmentu rzeczywistości.

Model strukturalistyczny języka: langue - abstrakcyjny system.

Poziom analizy - opis związany ze zjawiskiem w języku.

FONEM/GLOSKA - jednostka poziomu.

Suptasegment - wyżej niż 1 segment.

PODSYSTEMY:

• SEMANTYCZNY (LEKSYKALNY):

• jednostka: leksem - minimalna jednostka znacząca i autonomiczna - zawsze coś znaczy, stanowi zbiór konkretnych realizacji w tekście, odpowiada 1 wartości znaczeniowej; jest nośnikiem znaczenia.

• wiąże się z pragmatyzmem - odwołaniem do praktyki (użycie konkretnego zdania w konkretnej sytuacji).

• Wyrazy nie są w izolacji, tworzą powiązania z innymi systemami. Istnieje podobieństwo pod względem formalnym, funkcjonalnym, systemem wzajemnych powiązań semantycznych.

• Systematoid - coś podobnego do systemu, ma cechy systemu, ale nie zawsze można to wykazać. Nie wszystko da się sklasyfikować.

• Naukowy a językowy obraz świata.

• Leksykon - zbiór jednostek leksykalnych danej społeczności; obejmuje wyróżniony przez człowieka świat. Najważniejsze sfery pojęciowe, które obejmuje słownictwo:

• świat przyrody,

• kultura materialna i duchowa (nazwy dot. różnych artefaktów, tego, co stworzył człowiek),

• człowiek (w jaki sposób opisywane są zachowania społeczne człowieka, psychika, przeżycia duchowe.

• Podsystem semantyczny - zbiór predykatów (orzekanie) - nazwy: cech, stanów, procesów, czynności - wszystko, co pozwala nam budować zdania oraz lokalizacja w czasie i przestrzeni (przysłówki temporalne).

• Słownik umysłowy - indywidualny zbiór jednostek leksykalnych, zajmuje się nim psycholingwistyka. Bada się skojarzenia na jakieś grupie reprezentatywnej.

• Leksem - wyraz słownikowy, nie tekstowy.

• Słowoformy - konkretne zastosowanie danego leksemu w tekście.

• Słownictwo:

• Stabilne:

• Słownictwo podstawowe (najmniej podatne na wpływy zewnętrzne, zawiera bardzo mało zapożyczeń, leksyka podstawowa: nazwy dot. nas bezpośrednio, topografii, zjawisk atmosferycznych, wartościowania). Wyrazy używane najczęściej ewoluują najwolniej.

• Zbiór zamknięty w obrębie leksyki:

• Zaimki,

• Liczebniki (zbiór niezmienny/otwarty bo nie kończą się),

• Wyrażenia modalne - wyrażające stosunek mówiącego do tego o czym mówi.

• Spójniki.

• Ważne związki semantyczne:

• asocjacje - skojarzenia przywoływane przez wyrazy,

• łączliwość,

• związki morfologiczne.

• Systemowość uwidacznia się w grupowaniu się elementów słownika w klasy o wspólnych właściwościach:

• składniowych,

• gramatycznych,

• semantycznych.

• Wyrazy wchodzą ze sobą w różne relacje:

• bliskości znaczeniowej (zamek, klucz, pokój),

• przeciwieństwa znaczeniowego (czarny - biały, dobry - zł),

• nadrzędności,

• podrzędności.

• Pole leksykalno-semantyczne (R. Tokarski): Grupa wyrazów powiązana wspólnym znaczeniem, między którymi istnieją relacje znaczeniowe, dające w konsekwencji system zwarty i hierarchiczny. W polu istnieją hierarchie oparte na relacjach. Wyrazy są ze sobą powiązane.

• Relacje w polu znaczeniowym:

• Synonimia:

• pełna (absolutna) - dane określenie można użyć w tych samych kontekstach; całkowita identyfikacja znaczeniowa; rzadkie w obrębie słownictwa; dot. raczej składni, np. Rzucić kamień - Rzucić kamieniem.

• częściowa (quasi-synonimia) - wyrazy bliskoznaczne; wymienność wyrażeń tylko w niektórych kontekstach; niecałkowita identyczność, np. językoznawstwo - lingwistyka, skumbria - makrela, wyobraźnia - imaginacja.

• Antonimia - przeciwstawność znaczeniowa w ramach jakieś cechy nadrzędnej, np. mały - duży, dobry - zły, stary - młody/nowy.

• Komplementarność - w danym kontekście wyrazy uzupełniają się. Zaprzeczenie jednego, wskazuje na drugi, np. kobieta - mężczyzna, kawaler - żonaty.

• Konwersja (odwrotność) - dwa wyrazy są konwersami, jeśli tę samą sytuację ujmują z różnych punktów widzenia, np. kupować - sprzedawać, dawać - wziąć, przed - za. Kiedyś konwersja i komplementarność wchodziły w skład antonimi.

• Hipernomia i hiponimia odzwierciedla hierarchię w polu semantycznym. Jest to relacja nadrzędności-podrzędnosci w paradygmatycznej relacji sensu.

• 
  

• 
  

• Stosunki syntagmatyczne i paradygmatyczne:

• Związki syntagmatyczne istnieją w tekście (in presentia).

• syntagma - ciąg składniowy, wynika z linearnego charakteru języka. Istnieją nie tylko na poziomie zdania, ale też niżej. de Saussure.

• Syntagma, inaczej fraza, grupa składniowa - zbiór wyrazów zespolonych kategorialnymi związkami syntaktycznymi(gramatycznymi). Definicja ta akcentuje fakt współwystępowania wyrazów w ciągu ich powiązania tymi związkami.

• Związki paradygmatyczne wynikają z asocjacji (in absentia) - poza tekstem, np. dłu+ość, szerok+ość, pa n/k/s/ł/ rować +nad +kimś.

• paradygmat - zbiór słów lub form wyrazowych należących do danego leksemu, uporządkowanych wg określonej zasady, najczęściej wg ustalonego porządku, kategorii językowych i ich wartości.

• 
  

• Różnice miedzy relacjami syntagmatycznymi a paradygmatycznymi:

• Relacje syntagmatyczne zachodzą między formami mogącymi się ze sobą łączyć (np. pis- i -arz).

• Relacje paradygmatyczne zachodzą między formami wykluczającymi się wzajemnie (np. pis- i -ać lub -arz). Są to związki miedzy sąsiadującymi ze sobą elementami określonego ciągu wyrazów, współtworzącymi jednostkę wyższego rzędu.

• MORFOLOGICZNY

• jednostka: morfem - najmniejsza cząstka wyrazu posiadająca znaczenie - nie jest jednostką autonomiczną , nie może występować sama. Morfologia zajmuje się budową słów.

• Przykłady:

• mat-k-a : /mać/ - alternacja

• pod-po-rząd-k-ow-yw-a-ć

• my-j-k-a

• Od dawn-a

• Za-jm-ow-a-ł-a się język-o-zn-a-w-stw-em.

• Mysz-k-a siedz'-i w nor-c-e

• Wyróżniamy morfemy:

• leksykalne - wskazują na świat niejęzykowy, coś konkretnego;

• słowotwórcze - z leksykalnymi tworzą leksemy, należą do pewnej klasy gramatycznej;

• fleksyjne - służą odmianie słów, stosowaniu przypadków, czasów, liczb, rodzajów.

• Liczba morfemów w danym języku jest:

• ograniczona (morfemy fleksyjne), np. u Reja: -ech, -och - zastąpione później -ach. Liczebność końcówek i ich występowanie w czasie zmienia się.

• nieograniczona (morfemy leksykalne).

• otwarto-zamknięta (morfemy słowotwórcze), np. mogą być zapożyczone: ekstradobry, supernowoczesny.

• Linearna łączność morfemów.

• Morfotaktyka - szyk wyrazów w zdaniu, np. Na stole stał pomarańczowy sok. Na stole stał sok pomarańczowy.

• Kategorie morfologiczne (EJO) - coś co musimy powiedzieć za pomocą morfemu:

• Werbalne:

• osoba,

• czas gramatyczny,

• pary aspektowe (perfectiva/inspectiva tantum) - aspekt gramatyczny,

• tryb,

• strona,

• liczba i rodzaj (zależą od rzeczownika, są kategoriami lustrzanymi, odbiciem kategorii, które mają rzeczowniki).

• Nominalne:

• rodzaj,

• deprecjatywność - honofikatywność,

• przypadek,

• apel (przywoływanie) - funkcję apelu pełni tylko wołacz,

• liczba,

• stopień (zdrobnienia wpisuje się w szereg stopniujący).

• FONETYCZNY (FONOLOGICZNY)

• jednostka: fonem.

• Różne definicje fonemu:

• A. Nagórko: fonem - funkcjonalne jądro głoski.

• R. Jakobson: fonem - wiązka cech dystynktywnych.

• Fonologia naturalna: fonem - segment obecny w umyśle mówiącego i przez niego zamierzony w akcie mowy.

• Cecha dystynktywna (relewantna, kontrastowa, istotna, diakrytyczna) - zdolność fonemu do różnicowania wyrazu, np. dźwięczność i bezdźwięczność: dom - tom, długość i krótkość: currar - curar. Fonem nie ma znaczenia, ale ma moc jego rozróżniania.

• Opisuje się intonację i zjawiska akcentowe (cechy suptasegmentalne i prozodyczne), np. intonacja - może zmieniać znaczenie, akcenty.

• Ma ograniczoną liczbę elementów.

• W różnych językach świata są różne inwentarze fonemów.

• Ujęcie fonemu w fonologii naturalnej:

• 
  

• Zasób fonemów danego języka to system powiązań.

• 
  

• Język polski : spółgłoski: 26/30/28, samogłoski: 10/7/8.

• System prymarny pojawia się często w wielu językach świata Inwentarz fonemów systemu prymarnego: samogłoski: /a/ /i/ /u/ spółgłoski: /s/ /p/ /t/ /k/ /m/ /n/ /l/ /n/

• Podsystem fonologiczny tworzy zbiór zamknięty, ale nie znaczy to, że jest niezmienny.

• Fonotaktyka - reguły łączenia fonemów w danym języku, np. weekend - łykend - łikend = ł (głoska twarda)+i - zazwyczaj nie łączą się.

• Logatomy - niby-wyrazy, np. calitab, jekuw

• SYNTAKTYCZNY (SKŁADOWY/SKŁADNIOWY) - modele budowy zdań będących częścią składową systemu językowego. Syntaktyka jako dział gramatyki zajmuje się budową wypowiedzeń. Jednostką systemu składniowego jest zdanie.

POZIOMY ANALIZY TEKSTU:

• FONETYCZNY

• ANALIZY MORFOLOGICZNEJ

• ANALIZY LEKSYKALNE

• DYSKURSU (dłuższe ciągi zdań)

1

---