Ekscerpcja - zbieranie i opisywanie słownictwa.
Leksykografia (gr. leksikón `słownik' + gráphõ `piszę') - nauka zajmująca się metodami tworzenia słowników i encyklopedii oraz opracowywaniem haseł i sposobem ich objaśniania.
Leksykologia - nauka o słownictwie, o zasobie wyrazów i związków wyrazowych. Zazwyczaj wymieniana w połączeniu z leksykografią, dla której jest nauką pomocniczą.
WYRAZ JAKO JEDNOSTKA JĘZYKA
Wyraz jako znak
Wyraz (z prasłow.) - 1) wszelki wyraz mowy; 2) znak językowy.
słowo jest znakiem, ale nie wszystkie znaki są słowami
nie ma znaków bez znaczeń
wyraz ma sens dopiero wtedy, gdy kojarzymy go z konkretnym przedmiotem
2 nurty podejścia człowieka do słowa:
za Heraklitem z Efezu: związek między rzeczą a słowem jest czymś danym przez naturę jako konieczna reakcja człowieka na doznawane bodźce
za Demokrytem: związek między rzeczą a słowem to powiązanie konwencji w umowie między członkami społeczeństwa
Mowa w sensie właściwym - zespół intencjonalnych całości znakowych obejmujących dostrzegalne postawy człowieka (jako znaki właśc.) sprzężone z niedostrzegalnymi stanami jego świadomości (jako ich znaczeniami).
mowa słuchowa + mowa wzrokowa
Język jest instytucją społeczną, obejmującą zespół sposobów tworzenia i wywoływania całości znakowych służących dla porozumiewania się w obrębie danej grupy społecznej.
Historia - czynnik kształtujący język.
Wyraz jest „znakiem przedmiotu myśli”, ale znakiem językowym mającym podstawę stereotypy zestrojone u poszczególnych mówiących, a przez to wymienne, obiegowe.
Stereotypy mowne nie są wrodzone.
Wyraz a leksem
Np. wyrwał się jak filip z konopi
diabli go biorą
- nie mają znaczenia dosłownego.
Leksem - określenie jednostki leksykalnej: 1) zbiór potencjalnych znaczeń i zastosowań - leksem paradygmatyczny; 2) leksem syntagmatyczny - związany z konstrukcją składniową - występuje na pograniczu tekstu języka, w jego potencjalnościach pozatekstowych na ich styku, przejawiając się w tekście jako syntagmatyczna realizacja jednego z jego możliwości paradygmatycznych.
Wyraz a forma
Wymienność wyrazów w obrębie zdania
Przykład 1
Boję (1) się (2).
Ja się (1) go boję (2).
w domu
w naszym domu
rozdzielone
Przykład 2
Człowiek (1,1) człowiekowi (2,1) powinien (3,2) być (4,3) zawsze (5,4) człowiekiem (5,1).
Wyraz - pot. - wyraz syntagmatyczny, leksem syntagmatyczny (zbiór potencjalnych znaczeń).
Wyraz - zbiór wyrazów syntagmatycznych związanych z podobieństwem znaczenia lub funkcji - wyraz paradygmatyczny.
WYRAZ SYNTAGMATYCZNY - FORMA
WYRAZ PARADYGMATYCZNY - WYRAZ
Przykład 3
wyraz: kot
formy: kot, kota, kotem, kocie
wyrazy różne - kot, kocur, kocisko, kociątko
Wyraz a zdanie
struktura
znaczenie wyrazu
W wyrazie rozróżniamy 2 funkcje:
realnoznaczeniową,
formalną.
Przykład
woda
coś płynnego - funkcja realnoznaczeniowa
rzeczownik, rodzaj żeński, mianownik liczby pojedynczej - funkcja formalna
Zdanie - najmniejsza samodzielna jednostka formalno-znaczeniowa działalności mówionej.
Morfem - najmniejszy element formalno-znaczeniowy zdania.
Wyraz - jednostka pośrednia między zdaniem a morfemem, podrzędna w stosunku do zdania, nadrzędna w stosunku do morfemu.
ZDANIA
ANALITYCZNE SYNTETYCZNE
z „gołymi” morfemami wyraz utożsamiający się
ze zdaniem
wyrazy
wyrazy-morfemy wyrazy-zdania wyrazy odpowiadające
poszczególnym
częściom zdania
nabierają znaczenia np. wróciłem wyrazy-podmioty
w połączeniu z innymi wyrazy-orzeczenia
wyrazami (przyimki) wyrazy-okoliczniki
Wyraz można określić jako układ syntetyczny morfemu stanowiący wymienną część zdania o charakterze względnie stałym.
SEMANTYKA
Semantyka leksykalna
Znaczenie treściowe wyrazu - schemat idealny pewnych cech uważanych za istotne w danej klasie przedmiotów.
Znaczenie konkretne wyrazu
Słowa-widma
np. specyfika - wyraz modny, obiegowy, często używany bez sensu
Jednostkowe i ogólne składniki znaczenia
Przykład
odnosi się do desygnatu
Kot miauczy.
może miauczeć
poszczególne egzemplarze
wyrazy
Kot miauczał.
Rzeczowniki:
własne i pospolite
jednostkowe i zbiorowe
Nazwy własne to np. nazwy:
państw
miast
instytucji
ulic
placów
nazwiska, imiona, przydomki, pseudonimy
rzek
gór
jezior
pomników
kościołów
mieszkańców części świata
świąt
Przykład 1
Jedziemy nad morze. - morze to rzeczownik pospolity, ale w kontekście wszyscy mogą wiedzieć, że chodzi o konkretne morze, np. Bałtyk.
Przykład 2
Dla dziecka słowo matka to „imię własne”.
Przykład 3
Nauczycielka mówi: Idę do szkoły. - a wszyscy wiedzą, do której.
Polisemia i homonimia
Zagadnienia granic wyrazów.
Przykład 1
żniwiarka:
`kobieta, która pracuje przy żniwie'
`maszyna do żęcia zboża'
różne znaczenia słowa pochodzącego od tego samego rdzenia - polisemia
Przykład 2
król - `osoba koronowana na monarchę'
Król zasiadł na tronie. król = osoba
On został królem. król = zbiór cech
Polisemia pojęciowa - oparta głównie na wiedzy o desygnacie.
Polisemia leksykalna - wynika z obiektywnej maliny dokumentacji leksykalnej.
Polisemia pojęciowa - wiedza prywatna.
Polisemia leksykalna (zinstytucjonalizowana) - nawiązuje (tak samo jak polisemia pojęciowa) - do wiedzy o desygnacie, ale różnią się od siebie.
Homonimia częściowa - homonimia, która nie obejmuje całego paradygmatu.
Homonimy częściowe są zbieżne w postaci dźwiękowej, różnią się formą zapisu.
Przykład 3
strużka, stróżka - homofony
lud, lód - homofony
Homonimy różne w postaci dźwiękowej, ale posiadają taką samą formę zapisu.
Przykład 4
wymarzać, wymarzać (wymar-zać) - homogram
zamarzać (o czymś), zamarzać - homogram
Homonimy posiadają identyczne formy, ale są różnymi wyrazami.
Przykład 5
starcza (od starczyć), starcza (od starczy)
LEKSYKOLOGIA HISTORYCZNA
Archaizmy i wyrazy przestarzałe
Niektórych wyrazów nie używa się ze względu na wyjście z użycia przedmiotów, które one oznaczały.
Typy archaizmów leksykalnych:
wyrazowe
stylistycznie - świadomie użyte do stylizacji
semantyczne - odnoszą się do nieaktualnych już znaczeń
rzeczowe (historyzmy) - nazywające przedmioty dziś już nieistniejące
Przykłady
giezłeczko
ćmy
mańka - zażyć kogoś z mańki
rucho
Proces zamierania wyrazów:
pepesowiec
kanadyjka `krótka kurtka do pasa'
Wyrazy przestarzałe - wyrazy, których stopień archaizacji jest niewielki
przeszły z czynnego zasobu słownictwa do biernego
Neologizmy słowotwórcze i semantyczne
Neologizm (nowotwór językowy) - słowo nowo utworzone.
Przykłady
bezbożyna
rozgruch
zagąszcz
zwierzowzięcie
Neologizmy słowotwórcze - nowe wyrazy utworzone na podstawie wyrazów już istniejących.
Skrótowce - np. ujot, behape
Neosemantyzmy - nadanie nowego znaczenia istniejącym wyrazom
powstają często na drodze metaforyki
Zapożyczenia leksykalne
Przykłady
z łaciny
anioł
diabeł
kapłan
kościół
z j. czeskiego
brama
Władysław
z j. węgierskiego
kontusz
kord
dobosz
orszak
z j. tureckiego
kaftan
wataha
z j. francuskiego
buduar
bilet
bukiet
kaprys
gabinet
batalia
z j. angielskiego
harpun
trap
szkuner
golf
hokej
z j. niemieckiego
plac
bruk
burmistrz
ratusz
cegła
kielich
szuflada
malarz
rymarz
ślusarz
policmajster
z j. włoskiego
pałac
belweder
cytadela
allegro
opera
kwartet
agrest
pomidor
kalafior
balet
z j. greckiego za pośrednictwem łaciny
logika
gramatyka
mit
patos
geometria
atom
metoda
synteza
demokracja
poezja
scena
Zapożyczenia można klasyfikować ze względu na różne kryteria.
kryterium przedmiotu zapożyczenia
zapożyczenia właściwe - przejęcie formy i znaczenia wyrazu
strukturalne (kalki, repliki) - obce morfemy i obca struktura - zastąpione cząstkami rodzimymi
semantyczne - pod wpływem j. obcego ulegają zmianie znaczenia wyrazów rodzimych
sztuczne - tworzone z elementów obcych
kryterium stopnia przyswojenia
całkowicie przyswojone - mają polską fonetykę, zostają wciągnięte w obręb rodzimej fleksji
częściowo przyswojone - niezupełnie weszły w system gramatyczny języka (są nieodmienne)
np.: boa, kakadu, kakao
cytaty - zachowują w tekście polskim obcą pisownię lub obce brzmienie
np. whisky, science fiction
Internacjonalizmy
Przykłady
komunizm
partia
prasa
teologia
Wzbogacanie słownictwa:
nadawanie istniejącym wyrazom nowych znaczeń,
tworzenie nowych wyrazów.
SOCJOLEKTY
Tajność - możliwość takiego kodowania informacji, żeby były one zrozumiałe dla tylko niektórych.
zamierzona - język przestępców
zabawy językowe (np. język dzieci)
Argo - wyrazy, które nawet nie nasuwają skojarzeń, znaczeń, np. smoła - `złoto'.
Osiąganie tajności:
wyrazy obce
formanty (-ycha, -uch, -ich, -styka)
poprzedzenie sylab autentycznych sylabami fikcyjnymi (np. kapokaprzekadzekanie kasykalab kaaukatenkatyczkanych kasykalakabakami kafikkacyjkanykami)
wymiana dźwięków lub sylab
Często wynika z ekspresji.
Nadmiar elementów leksykalnych nieważna precyzja, ważna ekspresja.
Nadawanie nowych znaczeń istniejącym wyrazom (tworzenie neosemantyzmów).
Źródła neosemantyzmów:
polszczyzna ogólna - główne źródło
metafora
gra językowa
podobieństwo kształtu
podobieństwo techniczne i naukowe
terminologia
dialektyzmy
inne socjolekty
poetyzmy
imiona własne
Socjolekty:
tajność:
języki zawodowe
żargony
ekspresja:
slangi
kryptozabawowe odmiany
Socjolekty wzbogacają też język ogólny (np. w literaturze; jako środek ekspresji).
stają się argotyzmami, językiem potocznym
INNOWACJE SŁOWOTWÓRCZE
System językowy - upowszechniony zasób znaków językowych i norm umożliwiających porozumienie danej społeczności.
Formacja słowotwórcza - wyraz mający określoną formę słowotwórczą (derywat, wyraz pochodny).
Skrótowce - tendencja do ekonomiczności językowej, do skrótu
w okresie powojennym - nowe instytucje skróty ich nazw
Przykłady
PAN (Polska Akademia Nauk)
ONZ
NATO
rzeczowniki z formantem -arka
Przykłady
tokarka
koparka
złożenia
Przykłady
szybkobiegacz
szybkobieżny
Problemy z semantyką:
szoferka - 1) `kobieta - szofer'
2) `kabina, miejsce szofera'
żniwiarka
Baza derywacyjna - ogół czynników do tworzenia wyrazów pochodnych od wyrazów podstawowych.
dokonuje się to za pomocą przy- i przedrostków lub przez odrzucenie części wyrazów
Derywaty
rzeczowniki zakończone na -nie - funkcja łączliwości powstaje przez dodanie odrzucenie formantu -owy
zalesienie zalesieniowy
zebranie zebraniowy
kiedyś formant -owy bardzo rzadki, u Lindego tylko wartościowy
inne z formantem -owy
(płaszcz) z ortalionu (płaszcz) ortalionowy
książeczka mieszkaniowa, samochodowa
sufiks -acz
podrywać podrywacz
badać badacz
cedzić cedzacz
trawić trawiacz (nie: trawnik)
formanty złożone: -ość, -ostwo, -alność, -ownictwo, -arstwo, -alnictwo
do nazw abstrakcyjnych
koksownictwo
kreślarstwo kreślownictwo
formant -ec
mały malec
stary starzec
formant -ania
pracować pracownia
remontować remontownia
formy żeńskie od rzeczowników rodzaju męskiego
żniwiarz żniwiarka
aktor aktorka
wyjątki - tytuły naukowe: pani doktor, pani magister, pani profesor, pani inżynier, pani psycholog, pani filolog, pani dyrektor, pani redaktor
SKŁADNIKI RZECZYWISTOŚCI, NAZEWNICTWO, SYNONIMIA
Gąska - w niektórych regionach odnosi się do kilku lub kilkudziesięciu desygnatów.
Góra / dolina - inaczej patrzymy na to z miejsca u podnóża góry, inaczej ze zbocza, inaczej ze szczytu.
Bliskość znaczenia:
treściwa
znaczeniowa
Synonimia - występowanie dwóch lub więcej wyrazów na oznaczenie też samego desygnatu.
jedno znaczenie w różnych brzmieniach
trzeba brać pod uwagę frazeologię i stylistykę
Synonimika dotyczy też frazeologii.
Wyrazy bliskoznaczne właściwe |
Wyrazy pozornie bliskoznaczne |
Wyrazy rzekomo bliskoznaczne |
synonimy bliższe: stracić - utracić
synonimy dalsze: stracić - przegrać |
treści nie pokrywają się: wojenny - wojskowy
zakresy pokrywają się |
zakresy użyć mogą na siebie zachodzić: deszcz - śnieg - grad |
Barwa wyrazu
Przykłady
lico - morda - pysk - twarz
i - tudzież
Warstwy występowania wyrazu, warstwy słownictwa
związane z frekwencją użycia
słownictwo dyspozycyjne - związane z tematem wypowiedzi
specjalne
niewyspecjalizowane
LEKSYKOLOGIA A STATYSTYKA LEKSYKALNA
Językoznawstwo statystyczne - zajmuje się ilością wyrazów i częstotliwością ich użycia.
Pierre Guirad - prekursor językoznawstwa statycztynego
Przykład
brać (5) kod - oznacza czasownik
7 bierze
9 biorę
ile razy 4 biorę
pojawił się 1 brać
wyraz . brał
w badanym . brała
teście ...
38 - liczba ogólna
Pierwszy słownik frekwencyjny - języka hiszpańskiego.
Słownik frekwencyjny j. polskiego - np. słownictwo używane w telewizji (monolog, dialog, odmiana czytana).
Najczęściej używane:
spójniki
zaimki
przyimki
modulanty
czasownik być
wyrazy najstarsze (dom, matka)
Wyrazy najczęściej używane to wyrazy krótkie i etymologicznie nieskomplikowane/
Wyrazy najczęstsze - ok. 70% tekstów.
Przewidywanie, jakie wyrazy wystąpią w danym tekście.
Podział na słowa częste i rzadkie.
Podstawową znajomości języka jest 1000 wyrazów. Znając 10 000 wyrazów danego języka, możemy porozumiewać się na każdy temat.
LEKSYKOLOGIA A LEKSYKOGRAFIA
Słownik - dykcjonarz, słowopis, słownikopis.
Słownikarz - leksykograf, układacz słownika.
Leksykografia / -grafia - badanie słownictwa, układanie słowników.
teoria, praktyka zestawienia słowników
Leksyka (słownictwo) - ogół wyrazów wchodzących w skład jakiegoś języka zasób wyrazów do języka; wyrazy i terminy dotyczące jakiejś specjalności.
Leksykologia
dział językoznawstwa badający wyrazy pod kątem ich znaczenia i użycia; nauka i słownictwie, teoretyczna, naukowa podstawa leksykografii (1861)
dział językoznawstwa, nauka o słownictwie, tj. o zasobie wyrazów i związków wyrazowych, stanowi teoretyczną podstawę leksykografii
Leksykografia
układanie słowników, nauka o metodach opracowywania słowników
gałąź wiedzy zajmująca się metodami, techniką opracowywania słowników; opracowywanie słowników, słownikarstwo
Leksem - element leksykalny języka, wyraz.
SŁOWNICTWO
Wyrazy o ograniczonym zasięgu terytorialnym
słownictwo ogólne
słownictwo terytorialne
Przykłady
napoleonka - kremówka
drożdżówka - szenek
drożdże - młodzie
kartofle - ziemnaki - pyry
Słownictwo gwar środowiskowo-zawodowych
słownictwo ogólne
socjolekty środowiskowo-zawodowe (ideologiczne, religijne, zawodowe, kulturowe)
Gwary
zawodowe
tajne
ekspresywne (np. studencka)
Najbardziej znane gwary środowiskowo-zawdowowe:
socjolekt lekarzy (zawodowa)
tajne
gwara przestępcza
gwara złodziejska
gad - milicjant
arbajtować - pracować = kraść
sflekować - obić
lalka - dziewczyna
ekspresyjne
gwara uczniowska
gwara studencka
agregat - głupiec
brajdak - brat
jara - matka
szef - dyrektor
jarecki - ojciec
buda - szkoła
dzięciolić - uczyć się
klasztor - internat
maryśka - marynarka
mózgować - myśleć
występy artystyczne - odpytywanie
dożynki - odpytywanie
gwary miejskie
warszawska
b. liczne zdrobnienia, spieszczenia
zapożyczenia - gł. z j. rosyjskiego przenikanie argotyzmów do j. ogólnego (do tego najbardziej się przyczyniają uczniowie, studenci, żołnierze)
Zróżnicowanie funkcjonalne słownictwa ogólnopolskiego
Style funkcjonalne:
naukowy
precyzja
terminy naukowe i techniczne (nauka o nich - terminologia, dziedzina leksykologii)
określanie pozycji intelektualnej nadawcy
urzędowo-kancelaryjny
instrukcje, regulaminy, statusy, pisma
zwięzłość
jasność
jednoznaczność
bezosobowość
schematyzm
kalki językowe
słownictwo definiowane
konstrukcje strony biernej
artystyczny
estetyzm
odwołania do prozy i poezji
słownictwo ze wszystkich warstw językowych
synonimika
archaizmy
dialektyzmy
argotyzmy
poetyzmy
potoczny
SŁOWNICTWO EKSPRESYWNE, EMOCJONALNE
Wyrazy nacechowane emocjonalnie - wyrazy, które oprócz znaczenia mają też wartość emocjonalną.
Przykład 1
Kucharz paradygmat
neutralny emocjonalnie
Barwa może być:
dodatnia - np. ojczyzna, bohater, przyjaciel
ujemna - łotr
nie działąjąca na uczucia - chleb
Przykład 2
ojczulek - tatuś - ojciec
wietrzyk - wiatr - wietrzysko
Typy wyrazów:
podniosłe - zabarwienie niepowszedniości
wieczerza
spoczynek
książkowe - używanie w piśmiennictwie
tudzież
uczynić
potoczne
szwindel
klapa
szwendać się
wulgarne
morda
jełop
chlać
rubaszne
graba
nieprzyzwoite
obelżywe
cham
pogardliwe
żołdak
lekceważące
żółtodziób
ironiczne
pieszczotliwe
buzia
żartobliwe
okryjbida
eufemizmy
cztery litery
indywidualizmy
np. u Leśmiana
wiechizmy (od pseudonimu Wiecha)
sałata `dorożkarz'
wtranżolić
Inna typologia - wg Skorupki:
archaiczne
dosadne
ironiczne
książkowe
pompatyczne
poufałe
potoczne
wiechowe
pogardliwe
atencjonalne
poetyckie
trywialne
uszczypliwe
Onomastyka (nazewnictwo) - dział językoznawstwa dotyczący nazw.
Nazwa własna - nazwa osobnika.
Klasa - obejmuje większą liczbę indywiduów.
Działy onomastyki:
antroponomastyka (antroponimia) - nazwy osób
toponimia - nazwy miejsc
toponimy - nazwy miast
mikrotoponimy - ulice, place, ogrody
hydrotoponimy - zbiorniki wodne
oronimy - góry
etnonimia - nazwy plemion
choronimia - części świata, krajów, państw
CHARAKTERYSTYKA SOCJOLINGWISTYCZNA
WSPÓŁCZESNEGO JĘZYKA POLSKIEGO
Zróżnicowanie gwarowe.
Integracja językowa.
Na zachodzie Polski - ludzie szybciej wyzbywają się gwar, łatwiej i chętniej uczą się języka ogólnopolskiego.
Upowszechnienie oświaty, urbanizacja upowszechnianie się języka ogólnopolskiego.
Nowa inteligencja + stara inteligencja
Oksydentalizmy - przesadne, snobistyczne zapożyczenia.
TENDENCJE ROZWOJOWE SŁOWNICTWA
Nowe zajęcia, zawody, przedmioty nowe słowa
Przykłady
neologizmy:
zapałkarz
żarówkarz
kostkarz
oponiarz
betoniarz
gilotyniarz
kaowiec
nowofalowiec
obozowicz
tranzytowiec
zapożyczenia
grill
mikser
od skrótu
pepegi
wyrazy złożone
trocinobeton
szafkoregał
Używane formanty -arka, -ica, -ownik - nazwy maszyn,
-arnia - nazwy pomieszczeń
-isko (jagodowisko, jeżynisko, grzybowisko)
-ak, -owiec (ceglak, wieżowiec, biurowiec)
-ada - nowy formant! (spartakiada, żakinada)
Emocjonalizmy (pacan, złób, beztalencie, dziura, ochrzan)
Komizm językowy (cytatologia, brudzio, wariatuńcio)
Wyrazy pospolite (wyrywa = wycieczka, czapa, żarło /dziś pot./)
SEMANTYKA
Semantyka tranformacyjno-generatywna - część gramatyki.
Metajęzyk
Semantyka strukturalna - składnikowa (składniowa?) analiza znaczeń + tworzenie pól semantycznych teoria pola semantycznego
sem
semem
hiponimia - implikacja jednostronna
hiperonimia
antonimia
Przykład
archisem: człowiek
semy:
mężczyzna kobieta
Cechy: Cechy:
+ człowieczeństwo + człowieczeństwo
+ płeć męska + płeć żeńska
+ dorosłość + dorosłość
POWOJENNE SŁOWNIKI A WSPÓŁCZESNA POLSZCZYZNA
Słowniki są zwartym i przejrzystym w formie kompendium wiedzy. Każdy słownik jest zbiorem syntetycznie ujętych, bardzo różnorodnych wiadomości. Jest praktycznym narzędziem popularyzacji zdobyczy nauki wśród najszerszych kręgów społeczeństwa.
Istotną funkcję spełniają zwłaszcza w zakresie wiedzy o języku:
upowszechniają normy językowe i nazewnicze,
usprawniają porozumiewanie się specjalistów z niespecjalistami,
ułatwiają niespecjalistom poznanie systemu pojęciowego wielu dyscyplin naukowych i technicznych,
stają się czynnikiem integrującym językowo różne grupy społeczno-zawodowe,
sprawiają, że język, którym posługują się poszczególne grupy społeczno-zawodowe, staje się skuteczniejszym środkiem ogólnospołecznej komunikacji.
Słowniki powojennego 30-lecia:
Słownik staropolskie pod red. Stanisława Urbańczyka
powstał w Krakowie
obejmuje słownictwo do 1500 r.
w latach 1953-77 ukazało się 7 tomów, zawierają one materiał wyrazowy od a do rozproszyć
Słownik polszczyzny XVI wieku pod red. Marii Renaty Mayenowej
przygotowany w Instytucie Badań Literackich PAN
w latach 1966-79 ukazało się 12 tomów, zawierających hasła od a do łyżwy
Słownik języka Jana Chryzostoma Paska
2 tomy
oprac. w Pracownik Historii Języka Polskiego Zakładu Językoznawstwa PAN w Warszawie
wyd. 1965-78
Podręczny słownik dawnej polszczyzny opublikowany przez Stefana Reczka
wyd. 1968
zawiera słownictwo od XIII do XVIII w.
Słownik języka Adama Mickiewicza pod red. Konrada Górskiego i Stefana Hrabca
wyd. 1962-80
od a do zębowaty
Słownik języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego
11-tomowy
wyd. 1958-69
słownictwo od poł. XVIII w. do 1967 r.
Mały słownik języka polskiego pod red. Stanisława Skorupki, Haliny Auderskiej i Zofii Łempickiej
wyd. 1968
oprac. na podstawie słownika Doroszewskiego
Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki
obszerny, 2-tomowy
wyd. 1967-68
Słownik wyrazów bliskoznacznych S. Skorupki
wyd. 1957
Słownik poprawnej polszczyzny pod kier. W. Doroszewskiego i Haliny Kurkowskiej
wyd. 1973
Słownik ortograficzny języka polskiego pod red. Mieczysława Szymczaka
wyd. 1975
Słownik wymowy polskiej pod red. Mieczysława Karasia i Marii R. Mayenowej
wyd. 1977
Słownik języka polskiego, red. nauk. M. Szymczak
t. I - wyd. 1978
Poza tym - słowniki wyrazów obcych i słowniki specjalistyczne (terminologiczne, rzeczowe, pojęciowe i in.), dot. poszczególnych dziedzin wiedzy i techniki, m.in.:
Leksykon naukowo-techniczny
Wydawnictwo Naukowo-Techniczne 1972
ponad 40 000 haseł
dotyczył różnych dziedzin nauki
publikacje o charakterze popularnonaukowym:
wyd. Wiedza Powszechna:
Mały Leksykon biologiczny
Mały słownik cybernetyczny
Mały słownik pojęć geograficznych
Mały słownik terminów plastycznych
wyd. MON-u:
1000 słów o broni i balistyce
1000 słów o morzu i okręcie
1000 słów o radiu i elektronice
Po wojnie - rewolucyjne zmiany w niemal wszystkich sferach życia
uformowanie się nowego, bardziej jednolitego narodu
zmiana struktury społecznej narodu
zmiana struktury gospodarczej kraju
likwidacja analfabetyzmu
intensywny rozwój:
szkolnictwa
nauki i techniki
przemysłu
migracja do miast
cofanie się gwar terytorialnych
Nowe zjawiska życia znajdują odbicie w języku
nazywanie nowych pojęć, przedmiotów, instytucji, wynalazków
popularyzacja nazewnictwa w środkach masowego przekazu
Język polski - rozwój po wojnie
wzbogacenie języka, zwłaszcza w zakresie leksykalnym
kontynuacja, ale też dziedzictwo wielowiekowej przeszłości
Na współczesną polszczyznę składa się wiele nawarstwień historycznych. Jest ona (jak każdy rozwinięty język) zróżnicowana:
pokoleniowo,
społecznie,
zawodowo,
stylistycznie,
geograficznie.
Zadania słownika współczesnej polszczyzny:
rejestr wszelkich wyrazów i zwrotów funkcjonujących w komunikacji językowej młodego, średniego i najstarszego pokolenia żyjących w naszych czasach Polaków
źródło, z którego użytkownik dowie się, co dany wyraz znaczy oraz jak należy tego wyrazu używać, w jakie związki się łączy z innymi wyrazami, jakie są granice poza którymi kończy się ta naturalna łączliwość
1951, Słownik współczesnego języka polskiego, zeszyt dyskusyjny
Zenon Klemensiewicz postulował maksymalną prostotę i przystępność opracowania, przejrzysty układ hasłowych artykułów (miał na względzie gł. funkcje społ.)
11-tomowy Słownik języka polskiego
ponad 124 000 haseł
słownik historyczny
zawiera słownictwo ponad 2 wieków (od poł. XVIII w. do 1967 r.)
źródła - 3200 pozycji
połowa prawie - teksty literackie
reszta - literatura popularnonaukowa, publicystyka, prasa, podręczniki
zawiera ułożone przez Jana Tokarskiego tabele z wzorami odmian wyrazów
każde hasło rzeczownikowe i czasownikowe opatrzone jest numerem odsyłającym do odpowiedniego typu fleksyjnego, podanego w tabeli oraz ewentualnymi formami stanowiącymi odstępstwo od danego wzorca (praktyczna przydatność słownika, jego wpływ na stabilizację normy)
wyrazy hasłowe i ich znaczenia charakteryzują odpowiednie kwalifikatory - pod względem:
stopnia rozpowszechnienia (rzadkie, rzadziej)
wartości stylistycznej i emocjonalnej (pot., książk., żartobl., pogardl., rub., wulg.)
charakterystyki społ.-środowiskowej (uczn.),
przynależności do terminologii różnych dziedzin nauki i techniki (ponad 80 kwalifikatorów „specjalistycznych”),
zasięgu geograficznego (reg., krak., warsz., śl.),
stosunku do współczesności (przest., d.).
Znaczenia haseł są wyodrębnione w sposób przemyślany, precyzyjnie, są przystępnie zdefiniowane i ułożone tak, że na pocz. artykułu wysuwają się znaczenia najbardziej podstawowe i współczesne.
W szerokim zakresie uwzględnia związki z wyrazami hasłowymi, frazeologię, metaforykę.
Nie zarejestrował całego współczesnego słownictwa polskiego (tylko najpowszechniejsze, reprezentatywne, najczęściej używane.
Zarejestrował ponad 20 000 wyrazów i znaczeń wcześniej nie notowanych, w tym kilkanaście powstałych po 1945 r., np.:
słownictwo ogólne (często nacechowane potocznością):
behapowiec
dewiziarz
dom kultury
elana
garmażeria
hamburger
hobbista
laminat
kaowiec
łebkarz
metka
mikrobus
nastolatek
nonajron
ortalion
pedet
pogodynka
prywaciarz
radiowęzeł
seksbomba
teleturniej
telewizja
słownictwo dotyczące mody:
bardotka
bikini
biodrówki
dżinsy
kabaretki
klapki
rybaczki
szpilki
topless
wdzianko
słownictwo dotyczące sportu, turystyki, wypoczynku:
autostop
chodziarz
gokart
karawaning
kulturystyka
marszobieg
rajdowiec
relaks
safari
wczasowisko
słownictwo dotyczące ideologii i polityki:
aktyw
apartheid
asekuranctwo
bumelant
denuklearyzacja
leninowiec
maoizm
natowski
operatywka
ormowiec
rewizjonista
ultras
zamordysta
zimnowojenny
słownictwo dotyczące budownictwa, ekonomiki, gospodarki:
bliźniak
brojler
chwastobójczy
deglomeracja
drobiarstwo
infrastruktura
konurbacja
makroregion
prognozować
żużlobeton
słownictwo dotyczące nauki, techniki:
alergologia
ciepłownictwo
cyfronika
geriatria
komputer
kosmodron
kserografia
naczepa
odśnieżarka
poliester
radar
reanimacja
wietnamistyka
słownictwo dotyczące literatury i sztuki:
antypowieść
dreszczowiec
kobra
musical
nowofalowiec
op-art
popart
produkcyjniak
turpizm
western
ekspresywizmy (zwykle środowiskowe):
babka
burdelówka
chałtura
cizia
(jest komuś) łyso
obciach
ochrzan
rozróba
ubaw
zawalanka
zgrywny
żarło
Brakowało w tym słowniku wielu wyrazów wulgarnych i niecenzuralnych (tabuizacja, eufemizacja).
Słownik poprawnej polszczyzny p. red. Doroszewskiego i Kurkowskiej
Zawiera gł. żywe, powszechnie używane słownictwo ogólnopol. i - w węższym zakresie - terminologię naukowo-techniczną i zawodową oraz w niewielkiej liczbie wyrazy wychodzących z użycia i przestarzałe.
Rejestruje tylko te wyrazy, których pisownia, wymowa, odmiana, znaczenie, łączliwość z innymi, użycie składniowe mogą sprawiać użytkownikom języka jakiekolwiek trudności. Uwzględnia też nazwy własne, nazwy mieszkańców, skróty, formacje pochodzące od nazw własnych i skrótowców.
Zawiera informacje dotyczące funkcjonowania jednostek leksykalnych współczesnej polszczyzny. Daje ocenę wyrazu ze względu na jego:
zasięg społeczno-środowiskowy,
zasięg geograficzny,
zabarwienie stylistyczne,
stopień żywotności,
stopień poprawności,
stopień rozpowszechnienia.
Podaje postacie oboczne, odpowiedniki leksykalne, przykłady poprawnego użycia. Uświadamia błędy językowe.
Zawiera też hasła problemowe, np. „język i jego odmiany”, „neologizmy”, „norma językowa”.
3-tomowy Słownik języka polskiego p. red. M. Szymczaka
Planowano 80 000 haseł. Rejestruje gł. żywe współczesne słownictwo ogólnopolskie, odmiany literacko-książkowej i potocznej.
Sumuje informacje dostarczane przez słowniki: ortograficzne, ogólne, frazeologiczne, specjalistyczne.
Bardzo starannie opracowana strona gramatyczna.
Charakter normatywny.
Duży nakład (300 000 egz.).
Przykłady neologizmów:
słownictwo dotyczące literatury, muzyki, sztuki:
akefaliczny
abrupcja
antydaktyl
epigramatyk
fugato
heptatonika
słownictwo dotyczące cybernetyki, techniki, żeglugi:
aerosanie
akwanautyka
antykorodal
astrokopuła
batyskaf
bulina
deskryptor
echogram
heptoda
hydrowęzeł
jagielnik
kowar
krążownica
kwitnownik
słownictwo dotyczące chemii i fizyki:
bakteriocet
butanol
dioptryka
etylina
fonizacja
gazodynamika
heksan
izoton
jaskrawościomierz
kumulen
słownictwo dotyczące anatomii, biologii, fizjologii:
abdukcja
agamia
cytogenetyka
geotyp
ksylofag
słownictwo dotyczące medycyny, psychologii i weterynarii
adleryzm
atletyk
audiogram
biomotor
częstomocz
diureza
epikryza
ipsacja
słownictwo dotyczące geografii, meteorologii, geologii, mineralogii, petrografii:
albityzacja
dacyt
ferrolit
grejzen
homosfera
krystalobalit
słownictwo dotyczące botaniki, zoologii, zootechniki:
atalia
białosęp
efedra
irbis
krusznica
Po raz pierwszy odnotowano rozpowszechnione już w użyciu takie wyrazy jak:
dacza,
deklaratywizm
futurolog
hipis,
komputeryzacja,
kreatywny.
Słownik argotyzmów opracował Stanisława Kania.
Są pewne ograniczenia w polszczyźnie. Magisterka - pot. `praca magisterska'.
9 części mowy - kody: (1) rzeczownik; (2) przymiotnik; (3) liczebnik; (4) zaimek; (5) czasownik; (6) przyimek; (7) wykrzyknik; (8) przysłówek lub partykuła; (9) spójnik. Kod części mowy + formy (np. 121 - czas przeszły.
Na podstawie: Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, praca zbiorowa pod red. Haliny Kurkowskiej, PWN, Warszawa 1981, [tu:] Czesław Pankowski, Powojenne słowniki a współczesna polszczyzna.
Wydawnictwo do 1980 r. wydało ok. 140 słowników technicznych 1- i wielojęzykowych.