MODERNIZM

Opracowały:

Justyna Dyżewska

Justyna Stachnik

Opole, 2012

Nowa sztuka w każdej epoce ze skrupulatną dokładnością notowała nastroje czasu. Życie znajdowało swoje odbicie w dziełach sztuki, przesycone osobistym odczuciem twórcy. Sztukę tę rozmaicie określano: modernizm, impresjonizm, symbolizm, neoromantyzm, dekadentyzm. Gromadzono cały ruch artystyczny pod sztandarem młodości: Młode Niemcy, Młoda Belgia, Młody Wiedeń, Młoda Skandynawia, a także Młoda Polska.

Często używanym pojęciem przez młodą generację artystów okazał się modernizm. Słownik literatury polskiej definiuje modernizm jako „Jeden z najbardziej ogólnych terminów epoki, który pretendował do rangi określenia całego okresu. Oznacza zespół postaw światopoglądowych, nastawień emocjonalnych oraz technik literackich, który wystąpił w literaturze europejskiej ok. 1890 r. i trwał co najmniej do końca wieku lub także po roku 1900 (do 1903, 1910, 1918). Używano go czasem wymiennie z terminem: Młoda Polska. (...) Kazimierz Wyka określa terminem "modernizm" wstępną, dekadencką fazę Młodej Polski. Tworzy ją I pokolenie pisarzy okresu, urodzonych w latach 1860-1878. Ta generacja przeżyła upadek wiary w kompleks pewników pozytywistycznych (z determinizmem na czele) jako swoje przeżycie pokoleniowe (zastąpiło ono ważny fakt polityczny, którym np. dla romantyków było powstanie listopadowe, dla pozytywistów - styczniowe). (…) Od przedstawionej tu chronologii polskiego modernizmu różni się datowanie modernizmu zachodnioeuropejskiego. Pojawia się on (wg ustaleń anglosaskich uczonych) ok. 1910 r., wraz z pierwszymi wystąpieniami przedstawicieli rozmaitych kierunków awangardowych, które nieprzerwanie rozwijają się aż do 2. połowy XX w. Następnie rozpoznaje się oznaki reakcji na dogasający modernizm, zwane postmodernizmem. Do obiegu literackiego wprowadził go - na gruncie niemieckojęzycznym - Hermann Bahr. Modernizm pochodzi od niem. die Moderne lub fr. le modernisme (nowoczesność). (…) Modernizm odwraca ontologię pozytywizmu, radykalnie przekształca jego antropologię i aksjologię. Pozytywistyczny materializm zastępuje idealizmem, racjonalizm - irracjonalizmem, kolektywizm - indywidualizmem, optymizm (poznawczy, historiozoficzny, egzystencjalny) - pesymizmem, determinizm przyrodniczy, interpretowany dotąd jako źródło bezpieczeństwa człowieka i gwarancja pożądanego kierunku rozwoju świata staje się powodem tragicznego zniewolenia jednostek. Wątpi się w niepodważalne dotąd poznawcze kompetencje nauki. Wskazuje się na fakt, że zapoczątkowane w pozytywizmie, szersze niż dotąd udostępnianie wyników badań naukowych w najmniejszym stopniu nie poprawiło warunków bytu ludzi najbiedniejszych; nie podniosło też na wyższy poziom społecznej moralności. Nikłe efekty "pracy organicznej" i "pracy u podstaw" odnotowuje ówczesna literatura dojrzałego (krytycznego) realizmu, odwołuje się do nich publicystyka. Atmosfera powszechnego zwątpienia w kompleks dotychczasowych wartości, dogmatów i wiar dochodzi do głosu we wczesnych wystąpieniach modernistów.”

Edward Możejko w swoim artykule Modernizm literacki: niejasność terminu i dychotomia kierunku próbuje określić ramy terminu modernizm. Wyodrębnia on cztery strefy kulturowe:

1. die Moderne - pojęcie zostało utworzone w Niemczech i przeniesione z pewnymi modyfikacjami do krajów Europy centralnej i wschodniej, użyte zostało po raz pierwszy przez M. Bahra jako tytuł czasopisma „Die Moderne” oraz w jego książce Zur Kritik der Moderne (1891),

2. południowo-amerykańskie i hiszpańskie modernismo reprezentowało reakcję przeciwko monotonności naturalizmu i próbę odnowienia literatury, a także uwolnienia jej od wpływów hiszpańskich poprzez otwarcie na Europę (głównie: Francja). Modernismo u schyłku fazy hiszpańskiej („Pokolenie 98”) wiązało się ze skrajnym indywidualizmem,

3. modernizm rozumiany jako długotrwały okres w sztuce i literaturze XX wieku związany z przemianami artystycznymi w Europie (głównie: Anglia) i Ameryce Północnej w latach 1910-1940,

4. interpretacja modernizmu wiąże się w tym przypadku przede wszystkim z inspiracjami światopoglądowymi, głównie z marksizmem, który mówi o dualistycznym charakterze sztuki XX wieku, polegającym na ciągłym ścieraniu się i opozycji dwóch globalnych postaw artystycznych: realizmu i modernizmu.

Autor zaznacza, że we wszystkich czterech wymienionych znaczeniach modernizmu wykazuje on jedną cechę wspólną, mianowicie implikuje „nowość” i zakłada jej bezustanną transformację.

W Polsce najczęściej używanym terminem była Młoda Polska. Twórcami nowej sztuki byli młodzi, urodzeni głównie w latach sześćdziesiątych lub siedemdziesiątych. Termin ten związany jest z cyklem artykułów Artura Górskiego opublikowanych w 1898 roku w krakowskim czasopiśmie „Życie” pod wspólnym tytułem Młoda Polska, które były manifestem ideowo-artystycznym „młodego” pokolenia.

Młoda Polska jest czasem rozwoju wielu różnych prądów oraz tendencji artystycznych i literackich. Nierzadko działo się tak, że w twórczości jednego pisarza zauważyć można było elementy różnych poetyk. Często zdarzało się, że tendencje odmienne nazywano tym samym pojęciem, czy też odwrotnie - podobne zjawiska opisywano kilkoma pojęciami. Za najważniejsze „izmy” Młodej Polski uważa się: modernizm, symbolizm, dekadentyzm oraz neoromantyzm.

Modernizm oznaczał po prostu sztukę nowoczesną, był w swej zawartości treściowej uniwersalny, bowiem nowoczesną może być każda sztuka w momencie jej rozwoju. Pod koniec wieku nazwa ta funkcjonowała na określenie sztuki „dnia dzisiejszego”, streszczającej „całą jej newrozę i niepokój, szaleństwo i zbytek […] melancholię i cynizm, spazmy i rezygnację, pragnienie śmierci i […] miłości...”.

Prądy filozoficzne modernizmu związane były z trzema najbardziej reprezentatywnymi myślicielami epoki: Arturem Schopenhauerem, Fryderykiem Nietzsche i Henrim Bergsonem. Moderniści odnaleźli w filozofii Schopenhauera odwzorowanie ich nastrojów i niepokojów. Szczególnie pociągał ich pesymistyczny pogląd na świat i etyka współczucia. Człowiek zdeterminowany jest przez nękający go stale popęd życiowy, którego nigdy nie jest w stanie zaspokoić. Jednostka łaknie szczęścia, które jest dla niej nieosiągalne. Nieustannie towarzyszy jej poczucie braku, poszukuje więc ucieczki przed życiem, które jest dla niej nieskończonym pasmem udręki. Środkami uśmierzającymi modernistyczny „ból istnienia” był przede wszystkim:

• rozpaczliwy hedonizm (szukanie przyjemności w orgiastycznej lub perwersyjnej erotyce, narkotykach, alkoholu)

• tęsknota do nieistnienia objawiająca się w obrazach nirwany lub śmierci

• nastroje eschatologiczne i anarchistyczne (motyw dies irae, kosmiczna katastrofa, akty destrukcji)

• programowy spirytualizm

• Sztuka, która zajmuje miejsce nieobecnej religii, artysta zaś staje się kapłanem przeciwstawiającym się ideologii oraz kulturze filistra.

Sztuka autonomiczna, sztuka uwolniona od wszelkich pozaartystycznych obowiązków to właśnie sztuka modernistyczna.

Drugim aspektem filozofii Schopenhauera była dobrowolna rezygnacja i wyzbycie się pragnień, bezinteresowna miłość, uśmiercenie samolubnej żądzy i poddanie się cierpieniu. Z kolei filozofia Nitzschego była wyrazem romantycznego buntu przeciwko fetyszom i dogmatom epoki, przeciw ideologii przeciętności, szablonowego wychowania, przeciw nauce, filozofii i sztuce zagubionej w szczegółach. Dla Nitzschego człowiek współczesny był formą przejściową, a więc skazaną na zagładę. Sensem świata miało być urzeczywistnienie nowego typu życiowego, którego znakiem i symbolem było pojęcie nadczłowieka - wielka nadzieja i zadanie ludzkości, cel ostateczny: istota doskonała, mędrzec, twórca i bohater zarazem. Modernistów zafascynował krytyką moralności współczesnej, w której wyrażał wrogie nastawienie do demokracji i krytykował moralność chrześcijańską. Nietzsche za podstawowe założenia uważał wartość życia, siłę i nierówność. Różnice między ludźmi to różnice ich natur. Trzecim patronem filozofii modernistycznej był Henri Bergson, który rozwiązał podstawową antynomię filozofii pozytywistycznej - sprzeczność między wolnością a determinizmem. Odrzucił determinizm przeciwstawiając mu rzeczywistość twórczą, wolną i niepodległą żadnym prawom. Bergson krytykował intelekt, sprzeciwił się zarówno nauce, jak i wiedzy potocznej, uważając, że obie mają podobną podstawę i naturę, bowiem są dziełem intelektu, który nie jest bezinteresowny i nie może być obiektywny. Uważał, że rozum zniekształca i fałszuje rzeczywistość, deformuje wszystko na potrzebę człowieka. Francuski filozof twierdził, że należy opierać się na intuicji, która była sposobem poznania prawdy pierwotnej. Poznanie intuicyjne uważał za najdoskonalsze.

Modernistyczny światopogląd i nastroje wyrażane były nie tylko poprzez filozofię. Epoka modernizmu, na świecie, jak i w Polsce przyniosła intensywny i wszechstronny rozwój sztuki, która rozwijała się w kilku kierunkach: malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka, literatura i film. Hasło Ars pro arte czy też l'art pur l'art (sztuka dla sztuki) dominowało w modernizmie, zakładając pozbawienie sztuki jakiejkolwiek funkcji, a skupienie się jedynie na wrażeniach estetycznych. W epoce Młodej Polski artyści poszukują własnego języka, właściwych sobie środków i sposobów przedstawiania rzeczywistości, w której żyją. Ważne staje się nie to „co” przekazane, ale „jak” przekazane. Dochodzi do maksymalnej puryfikacji sztuki, do poznania i wyrażenia istoty, esencji zjawisk poetyckich, malarskich, muzycznych. W epoce tej pojawia się również na drugim biegunie idea „totalnego dzieła sztuki”, które byłoby syntezą istnień poszczególnych sztuk.

Muzykę w modernizmie starano się ująć jako jedność z pozostałymi dziedzinami sztuki, zwłaszcza z literaturą. Wagner postanowił połączyć wszystkie sztuki w jedną sztukę uniwersalną, stąd też zrodziła się koncepcja dramatu muzycznego, łączącego dźwięk, słowo, kształt i barwę, ruch sceniczny i gest aktora z filozofią, religią i światem mitów starogermańskich i celtyckich. Do najsłynniejszych jego oper należy zaliczyć: Tristana i Izoldę, Śpiewaków Norymberskich, Parsifala oraz trylogię Pierścień Nibelunga. W utworach muzycznych istotną rolę odgrywają motywy ludowe, etniczne, panuje w nich patos, emocjonalizm, nastrojowość, impresjonizm, widoczne jest to przede wszystkim w utworach Clauda Debussy'ego - Popołudnie Fauna według Stefana Mallarmego. Twórczość Franciszka Liszta dążyła w podobnym kierunku. Tworzył on wielką muzykę programową, która wzbogacana była o wartości twórcze z innych dziedzin pozamuzycznych. Tragiczne poczucie antynomii między rzeczywistością świata a bytem nadzmysłowym sprawiły, że Gustaw Mahler tworzył symboliczne symfonie i pieśni. Kolejnym twórcą był Aleksander Skriabin, który w swoich poematach symfonicznych i fortepianowych dawał wyraz mistycznemu pragnieniu zjednoczenia się poprzez muzykę z „boską istotą bytu”. Ryszard Strauss jeden z ostatnich największych przedstawicieli muzyki romantycznej, w swych operach i poematach symfonicznych zwracał się ku motywom i wątkom poetyckim (przykłady dzieł: Salome, Elektra, Makbet, Kawaler Srebrnej Róży).

Na gruncie polskim pojawiła się grupa młodych kompozytorów, którą określano jako Młodą Polskę muzyczną (tworzyli ją: Mieczysław Karłowicz, Grzegorz Fitelberg, Karol Szymanowski, Ludomir Różycki i Apolinary Szeluto). Nawiązywali oni do Liszta, Straussa, Wagnera, Skriabina, Czajkowskiego (tu np.: Mieczysław Karłowicz - Odwieczne Pieśni, Stanisław i Anna Oświęcimowie, Ludomir Różycki - Bolesław Śmiały, Twardowski, Anhelli). Z kolei Karol Szymanowski tworzył ilustracje wokalne do tekstów Tetmajera, Kasprowicza, Berenta czy Micińskiego.

W sztukach plastycznych dominującym stylem była secesja, wywodząca się od łacińskiego słowa secessio - oddzielenie się. Dla młodych twórców wiązało się to z odejściem od panujących kanonów akademickich. Secesja zwana była również nową sztuką - art nouveau, młody nowy styl - Jugendstil, czy też styl nowoczesny - modern style. Jej największy rozwój przypada na lata 1892 - 1902. W czasie tym kierunek ten wywarł ogromny wpływ przede wszystkim na malarstwo, architekturę i zdobnictwo.

Główne cechy secesji to: charakterystyczna giętka, płynna linia, bogata ornamentyka (motywy organiczne, zwłaszcza roślinne, muszle, ptaki, a także postacie delikatnych i eterycznych kobiet), wykorzystanie pustych powierzchni, asymetria, upodobanie do płaskich dużych plam o wyraźnie zarysowanych konturach. W malarstwie stosowano metodę perspektywy linearnej i powietrznej, a także światłocienia. Podstawowymi kolorami była biel, delikatne, jasne i pastelowe odcienie. Wszystko było srebrnoszare, bladozielone, bladobłękitne, bladofioletowe, koloru malwy, delikatnie różowe. Secesja rozwijała się w kilku większych ośrodkach, m.in.: Monachium, Bruksela, Wiedeń, Berlin, Londyn, Chicago. Zaś do głównych przedstawicieli tego nurtu zalicza się tak wybitne postacie jak: Gustaw Klimt (malarz), Edward Munch (malarz), Audrey Beardsley (malarz), Antonio Gaudi (architekt), w Polsce - Stanisław Wyspiański (jako malarz). Poza Wyspiańskim ważnymi postaciami w polskim malarstwie tego okresu są także: Jacek Malczewski, nawiązujący do impresjonizmu - Olga Boznańska i Józef Pankiewicz czy też Witold Wojtkiewicz.

W architekturze secesyjnej naczelnym celem było zdobnictwo i innowacyjność, twórca działał pod wpływem natchnienia, motywacji estetycznej, przybierano abstrakcyjne formy, jednak przy zachowaniu bogatej ornamentyki. Funkcjonalność i konstrukcja budynków została zepchnięta na dalszy plan. Secesyjni architekci inspirowali się romantycznymi wątkami i elementami neoromańskimi, neogotyckimi. Ważny był szacunek dla natury, co uwidaczniało się szczególnie w ornamencie roślinnym, mającym za zadanie wyeksponowanie konstrukcji budynku. Tak samo jak w malarstwie przeważa ornamentyka stylizowana na formy roślinne i postacie kobiet, a także zamiłowanie do miękkich linii widoczne w płynnie przechodzących powierzchniach budynków. Najbardziej znanymi zabytkami architektury secesyjnej w Europie są: Pawilon Secesji w Wiedniu (J.M. Olbrich), Kamienica Ivan Hribara w Lublanie (M. Fabiani), Casa Mila w Barcelonie (A. Gaudi), Hackesche Hofe w Berlinie (A.Endell), Dom Towarowy Wertheim w Berlinie (A. Messel), Palazzo Castiglioni w Mediolanie (G. Sommaruga), Auditorium Building (D. Adler & L. Sullivan). W Polsce można wymienić takie zabytki architektoniczne jak: Kamienica „Pod Żabami” (E. Rosta Junior), Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa (F. Mączyński), Pałac Sztuki w Krakowie (gmach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, F. Mączyński), Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, Mauzoleum Izraela Poznańskiego w Łodzi (A. Zeligson), Dworzec Kolejowy Nowy Sącz, Pomnik Fryderyka Chopina w Warszawie (W. Szymanowski i O. Sosnowski), Dom Handlowy Braci Barasch we Wrocławiu (G. Schneider).

Początek drugiej dekady XX wieku kształtuje nowe, awangardowe kierunki w sztuce, możemy tu wymienić między innymi: kubizm, ekspresjonizm, futuryzm, które jednak nie zawsze jeszcze były rozpoznane i odróżniane od siebie.

W latach 80. XIX wieku rozpoczął się proces nazywany przez badaczy antypozytywistycznym przełomem. Już przed rokiem 1890 widoczne są dekadenckie postawy i kryzys pozytywistycznych wartości. Pokolenie młodopolskie będące w konflikcie z pokoleniem poprzednim, pozytywistycznym podejmowało gwałtowny spór ideowy ze „starymi”. W polemikach między „młodymi” a „starymi” dominowały dwa wątki:

1. obrona indywidualności jednostki, przeciwstawienie tego co duchowe przeciw empiryzmowi i materializmowi,

2. obrona autonomicznej wartości sztuki.

Manifest Stanisława Brzozowskiego My młodzi mówił o sprzeciwie wobec tego co stare. Zarzucano pozytywistom przyziemność, lekceważenie głębszej polityki egzystencjalnej. Brzozowski uważał, że młode pokolenie dąży przede wszystkim do prawdy i szczerości, zarówno w życiu, jak i w sztuce. Jego kampania antysienkiewiczowska była całkowitym zakwestionowaniem autorytetu moralnego i pisarskiego, odrzucała kierowane przez Sienkiewicza zarzuty do młodych o ruję i porubstwo. Kolejny polemista, Zenon Przesmycki-Miriam, bronił modernistycznej koncepcji sztuki autonomicznej i autotelicznej. Artykuły programowe Stanisława Przybyszewskiego również nie obeszły się bez echa. Był on jedną z najważniejszych postaci życia artystycznego, jego eseje i manifesty, zwłaszcza pisany po niemiecku Zur Psychologie des Individuums. Chopin und Nietzsche oraz Confiteor i O „Nową sztukę”. Przybyszewski prezentował koncepcję jednostki wybitnej, obdarzonej niesamowitą siłą woli, dzięki której wykracza poza przeciętność, cechował się wysoką wrażliwością i zdolnością odczuwania bólu i radości. Jednak geniusz objawiał się przede wszystkim w sztuce, która powinna być wolna od jakichkolwiek zobowiązań społecznych.

Przybyszewski będąc w Krakowie objął redakcję czasopisma „Życie”, które było najważniejszym czasopismem młodopolskim (wychodziło w latach 1897 - 1900). W Warszawie w latach 1887 - 1891 pod tym samym tytułem wychodził periodyk pod redakcją Zenona Przesmyckiego. Równie ważnymi pismami młodopolskimi były: „Chimera”, „Ateneum” i „Museion”.

Tak jak w każdej poprzedniej epoce, tak i w modernizmie, uprawiano wiele rozmaitych gatunków literackich. Proza przeżywała bujny rozwój (jak w pozytywizmie, tu: w Młodej Polsce m.in. Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski, Władysław Reymont, Gabriela Zapolska, Władysław Orkan), poezja zaś wróciła w łaski artystów i tutaj najbardziej znaczącymi poetami Młodej Polski byli: Antoni Lange, Jerzy Żuławski, Jan Kasprowicz, Leopold Staff i Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

Zazwyczaj omawiając literaturę pewnego okresu ciężko jest wskazać na charakterystyczne wątki i tematy danej epoki, jednak w przypadku modernizmu wydaje się to możliwe. Możemy wyróżnić kilka podstawowych motywów, które wielokrotnie powtarzały się, zarówno w sztuce jak i w literaturze Młodej Polski (modernizmu).

Interesowano się tym, co ponadzmysłowe, duchowe, wzrosło więc zainteresowanie sferą oniryczną, wizjami, szaleństwem. Geniusz i obłąkanie - książka Lombrosso dosłownie wskazywała na powiązanie między szaleństwem a geniuszem. Modernistów pociągało również zło w czystej postaci, które miało wyrażać bunt przeciw porządkowi. W literaturze zaczął pojawiać się szatan, np. w powieści Jules'a Barbey d'Aurveilly Plemię szatana, w literaturze polskiej widzimy to na przykładzie utworów Stanisława Przybyszewskiego oraz Tadeusza Micińskiego. Kolejnym powtarzającym się wątkiem w modernizmie była erotyka, którą traktowano jako ucieczkę przed egzystencją. Charakterystyczne jest także postrzeganie kobiety, która traktowana jest z jednej strony jako uosobienie sił życia, z drugiej zaś jest siłą rozkładu, destrukcji. W pismach Nietzschego widoczny jest mizogynizm (niechęć do kobiety). Gustaw Klimt, Gustaw Moreau, Audrey Beardsley, Oskar Wilde - wykorzystują motyw Salome i św. Jana Chrzciciela. Następnym w kolejności wątkiem przewijającym się w modernizmie jest melancholia, która wyrażała poczucie nieodwracalnej utraty ładu i porządku. Baudelaire reprezentuje jako pierwszy nowoczesne miasto jako centrum życia, moloch, który przeraża i fascynuje jednocześnie. W literaturze polskiej miasto odgrywa istotną rolę w tekstach takich pisarzy jak Wacław Berent, Władysław Reymont czy Stefan Żeromski.

Słownik literatury polskiej XIX wieku mówi o tym, że „Modernizm czerpie literackie podniety z poezji francuskiego parnasizmu (tu: Leconte de Lisle) i symbolizmu (Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Artur Rimbaud). Korzysta też z doświadczeń skandynawskich dramaturgów - H. Ibsena i A. Strindberga oraz symbolistycznego, statycznego dramatu M. Maeterlincka. Nawiązuje do zdobyczy prozy europejskiej, która jeszcze przed rokiem 1890 ogłaszała powrót indywidualizmu (P. Bourget, F. Dostojewski), manifestowała zaciekawienie złożonością psychiki ludzkiej i zmianami w sytuacji sztuki i artysty (J.K. Huysmans, G. D´Annunzio, O. Wilde) oraz wskazywała na metafizyczny wymiar ludzkiego losu (Dostojewski).

Bibliografia:

1. A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 1997.

2. K. Wyka, Modernizm polski, Kraków 1968.

3. K. Wyka, A. Hutnikiewicz, M. Puchalska, Literatura okresu Młodej Polski, tom 3, Warszawa 1973.

4. M. Hanczakowski, M. Kuziak, A. Zawadzki, B. Żynis, Epoki literackie. Od antyku do współczesności.,Bielsko-Biała 2003.

5. Modernizm a literatury narodowe, pod red. Eugenii Łoch, Lublin 1999.

6. Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. Aliny Kowalczykowej, Wrocław 2002.

A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 1997, s. 22.

Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. Aliny Kowalczykowej, Wrocław 2002, s. 254.

E. Możejko, Modernizm literacki: niejasność terminu i dychotomia kierunku [w:] Modernizm a literatury narodowe, pod red. Eugenii Łoch, Lublin 1999, s. 12 - 18.

M. Hanczakowski, M. Kuziak, A. Zawadzki, B. Żynis, Epoki literackie. Od antyku do współczesności.,Bielsko-Biała 2003, s. 290 - 291.

A. Hutnikiewicz, op. cit. , s. 22.

Słownik..., op. cit., s. 255.

Ibidem, s. 19 - 21.

M. Hanczakowski, op. cit., s. 285 - 286.

A. Hutnikiewicz, op. cit., s. 29 - 34.

M. Hanczakowski, op. cit., s. 286.

A. Hutnikiewicz, op. cit., s. 29 - 34.

M. Hanczakowski, op. cit., s. 286.

Ibidem, s. 287.

Ibidem, s. 287 - 288.

Ibidem, s. 289.

Ibidem, s. 290.

Ibidem, s. 290.

---