Językoznawstwo I DN

Zajęcia 01

materiały

Lyons rozdz. 2 (Struktura języka), str. 65-117, rozdz. 4 str. 159-165, 174-177

Struktura języka - podwójne rozczłonkowanie.

Ile w języku polskim jest wyrazów? A ile głosek?

Dysproporcje między tymi dwiema wartościami: skończona i niewielka liczba głosek; ogromna, niemal nieskończona liczba wyrazów z tych głosek utworzonych. Każdy wyraz stanowi kombinację kilku głosek. Nazywa się to podwójnym rozczłonkowaniem języka albo podwójną strukturą języka.

Stosunek danego wyrazu do danego znaczenia jest konwencjonalny. I tak `cap' w języku angielskim (czapka) to coś innego niż `cap' w języku francuskim (przylądek). Jeden język precyzuje, gdzie inny zadowala się ogólnikiem, np. pol. `babcia' a szw. `mormor, morfar'.

Jeżeli znaczenia jednego języka można przyporządkować w sposób jedno-jednoznaczny znaczeniom drugiego, mówimy, że te dwa języki są izomorficzne semantycznie. Stopień izomorfizmu semantycznego między różnymi językami bywa różny, zależy w dużej mierze od bliskości kultur obu społeczeństw.

Substancja a forma.

Wg de Saussure'a różnice w strukturze semantycznej języków można opisać za pomocą rozróżnienia substancji i formy. Substancją znaczeniową dla de Saussure'a był całokształt myśli i uczuć wspólny całej ludzkości. Formę nadają jej poszczególne języki (przypomina to zabawę plasteliną).

Współcześnie podchodzi się z dystansem do takiego rozumienia substancji. Opisywanie znaczeń jako pojęć istniejących w umyśle jest anachronizmem. Niemniej jednak pojęcie substancji można zilustrować biorąc za przykład nazewnictwo kolorów w różnych językach. Np. angielskie `brown' na francuski można przetłumaczyć jako brun, marron, jaune w zależności od odcienia i od towarzyszącego przymiotnikowi rzeczownika. Polski `niebieski' musi w języku rosyjskim zostać doprecyzowany jako jasny lub ciemny (gołuboj, sinij), gdyż są to dwa różne kolory w języku rosyjskim, a w polskim to tylko dwa odcienie jednego koloru. Continuum barw jest dzielone różnie przez różne języki i nadrzędnemu podziałowi podporządkowane są kolejne.

Struktura semantyczna jakiegoś systemu wyrazów w słownictwie to sieć relacji semantycznych między tymi wyrazami.

Język jest formą, a nie substancją. Ale forma jest dość dowolna, to mogą być wszelkie bodźce słuchowe i wzrokowe, węchowe i dotykowe. Ważne, by zarówno nadawca jak i odbiorca dysponowali podobnym aparatem kodującym i dekodującym, a substancja była na tyle trwała, by można przekazać komunikat.

Język mówiony a język pisany - co było pierwsze. Skąd wziął się język pisany (niedoskonałość mowy, dużo informacji do zapamiętania, niemożność pozostawienia wiadomości).

Pismo nie jest jedynie transpozycją mowy: używane do częściowo innych celów rozwinęło własne gatunki i style.

Różnice między substancją graficzną a foniczną: litery można łączyć dowolnie, ale niektóre kombinacje głosek są `niewymawialne' lub `niesłyszalne'. Prymat języka mówionego: kombinacje liter są niezrozumiałe bez odniesienia do kombinacji głosek.

Łączliwość i opozycja.

Elementy wyrażania, niezależnie od swej realizacji substancjalnej (np. czy są to głoski czy litery), posiadają następujące własności:

- funkcja kombinatoryczna (zdolność do łączenia się w grupy)

- funkcja kontrastywna (różnice dzielące jedne elementy od drugich).

Na ogół każda jednostka formalna może być zdefiniowana, po pierwsze, jako różna od wszystkich innych elementów, po drugie, jako posiadająca pewne właściwości kombinatoryczne.

Dyskretność (nieciągłość) elementów wyrażania.

Ilustracja: szwedzkie i oraz y. Płynna granica, dźwięki, które nie są ani jednym ani drugim albo raczej są i jednym i drugim. Jednak różnica między tymi samogłoskami w takich wyrazach jak ni i ny jest różnicą absolutną: nie ma tu stopniowego przechodzenia z jednego wyrazu w drugi.

Dystrybucja: każda jednostka językowa poniżej poziomu zdania ma swą charakterystyczną dystrybucję. Oznacza to, że jej występowanie jest ograniczone do pewnej liczby kontekstów.

Równoważność dystrybucyjna: np. r i r tylnojęzykowe (polski, ale nie dialekty szwedzkie)

Dystrybucja komplementarna: -li -ły (w tych samych kontekstach, ale nie mogą się `wymienić')

Inkluzja dystrybucyjna

Dystrybucje zazębiające się: /l/ i /r/ w języku angielskim

Terminu `dystrybucja' używamy wtedy, gdy dana klasa kontekstów umożliwia kategorialne sformułowanie ograniczeń, jakim podlega występowanie danej jednostki.

Wariancja fakultatywna

Jednostki, które pojawiają się w tym samym kontekście, a nie są ze sobą w opozycji, są w danym kontekście wariantami fakultatywnymi.

pl bank - bank

teatralne /l/

Dwa elementy wyrażania są względem siebie w opozycji, jeżeli można otrzymać odmienny wyraz albo zdanie przez zastąpienie jednego elementu drugim w tym samym kontekście; w przeciwnym razie elementy te są wariantami fakultatywnymi.

Paradygmatyka i syntagmatyka.

Relacje paradygmatyczne: między daną jednostką wyrażania a wszystkimi jednostkami, które mogą wystąpić w tym samym kontekście.

Relacje syntagmatyczne: między daną jednostką a innymi jednostkami, z którymi współwystępuje i które tworzą jej kontekst.

pet

relacje paradygmatyczne między /p/ a /b/, /s/ itp.

relacje syntagmatyczne między /p/ a /e/ a /t/

długi wykład z językoznawstwa

relacje paradygmatyczne: długi a nudny, trudny, krótki, zwięzły etc.

relacje syntagmatyczne: długi a wykład a z językoznawstwa

Rdzeń językoznawstwa strukturalnego: jednostki językowe nie posiadają żadnej wartości w oderwaniu od relacji paradygmatycznych i syntagmatycznych, w które wchodzą z innymi jednostkami.

Nacechowanie i nienacechowanie.

boy - boys

nienacechowany: l poj

nacechowany: l mn

Który jest jaki w następujących parach:

przyszli - przyszły

pies - suka

dom - domek

Obciążenie funkcjonalne

W angielskim istnieje wiele wyrazów, tworzących tzw. pary minimalne, które różnią się tylko tym, że w jednym jest /p/ a w drugim /b/, np. pet - bet, pack - back, cap - cab itp. Ponieważ takich wyrazów jest wiele, kontrast między tymi dwoma elementami ma duże obciążenie funkcjonalne. Inne opozycje wykazują mniejsze obciążenie funkcjonalne.

Zatem im większe obciążenie funkcjonalne tym ważniejsze przyswojenie sobie danej opozycji.

W skandynawskich: długość (samogłoski i spółgłoski): w polskim nie ma obciążenia funkcjonalnego (taaaka ryba to wciąż taka ryba), podczas gdy w szwedzkim - ogromne.

Ograniczenia

- Obciążenie funkcjonalne może być różne w zależności od miejsca w wyrazie: większe w nagłosie ale bez znaczenia w wygłosie (jak w polskim p - b).

- Obciążenie funkcjonalne zależy też od tego, czy dane wyrazy mają podobną dystrybucję. Przy dystrybucji komplementarnej - zero!

- Częstość występowania danego wyrazu.

Struktura statystyczna. Prawo Zipf'a.

Korelacja między długością a częstością występowania danego elementu (zobacz też Mańczak).

Redundancja

'Zbyteczność'. Pewna część informacji gramatycznej jest zakodowana wielokrotnie, ale też pewna część informacji umyka w 'szumie', stąd pewna ilość redundancji jest konieczna.

Akceptowalność, gramatyczność, sensowność.

Wypowiedź akceptowalna została lub mogła zostać wyprodukowana przez rodowitego użytkownika danego języka w odpowiednim kontekście i jest albo mogłaby być akceptowana jako należąca do tego języka przez innego z jego rodowitych użytkowników.

Studenci mu śpią.

Studenci mu śpią na wykładach.

Gramatyczność: akceptowalność na mocy określonego zbioru reguł i określonej klasyfikacji elementów leksykalnych i gramatycznych języka. Niedookreśloność gramatyki: to, czy dana wypowiedź jest gramatyczna czy nie można stwierdzić tylko w odniesieniu do konkretnego zbioru reguł.

szw. Jag såg honom igår.

ja widzieć-PRET on-OBL wczoraj

Jag såg han igår.

ja widzieć-PRET on-NOM wczoraj

PRET - preteritum

OBL - oblique (nie mianownik)

NOM - nominativ (mianownik)

Sensowność

Colurless green ideas sleep furiously.

Materiały na zajęcia 02-04:

Lyons rozdz. 3 str. 117-154

Uzupełniające:

Milewski rozdz. 2, str. 43-57

rozdz. 4 str. 158-168

Wróbel str. 23-51

Weinsberg rozdz. 9 str. 252-264

4

---