Językoznawstwo 08
I DN
Dwa rodzaje środków językowych, które pozwalają łączyć znaki proste w znaki złożone: środki słownikowe i środki gramatyczne. Środki słownikowe to zbiór leksemów języka. Środki gramatyczne to: środki morfologiczne (fleksja leksemów należących do odmiennych części mowy); szyk (następstwo jednych wyrazów po drugich w ciągu linearnym); środki prozodyczne (intonacja, akcent zdaniowy, pauza).
Każde połączenie leksemów, między którymi zachodzi zależność składniowa, nazywamy grupa składniową. Np. grupa rzeczownikowa mali chłopcy, czasownikowa uczą się mozolnie, przyimkowa w klasie spójnikowa choć mroźnie. Na skutek kalki z języka angielskiego grupy składniowe często nazywamy frazami, np. fraza rzeczownikowa, czasownikowa, przymiotnikowa.
Konotacja: `otwieranie' przez dany leksem miejsca lub miejsc dla innych leksemów, należących do określonych części mowy. Dzięki niej powstaje szkielet konstrukcji składniowej. Własności konotacyjne leksemów są w pewnej mierze pochodną ich znaczeń. Własności konotacyjne leksemów przyswajamy sobie razem z ich formą i znaczeniem.
Zosia / dziecko / pies śpi.
Mdli mnie / Janka / dziewczynkę.
Janek ma samochód / książkę / katar.
Piotr daje Marysi jabłko / kwiaty / prezent
Matka każe dziecku spać / wyjść z pokoju.
Janek prosi Piotra, żeby pożyczył Zosi notatki / o pożyczenie Zosi notatek.
Prawidłowe wypełnienie miejsc konotowanych przez czasowniki w powyższych przykładach prowadzi do utworzenia gramatycznie poprawnych zdań. Na tej podstawie stwierdzamy, że formy śpi i mdli konotują po jednym rzeczowniku (grupie rzeczownikowej), ma - dwa rzeczowniki, daje - trzy, każe - dwa rzeczowniki i jeden czasownik, prosi - dwa rzeczowniki i zdanie (z żeby) lub jego ekwiwalent w postaci grupy rzeczownikowej. Możliwe są też w języku polskim poprawne zdania z czasownikami, które nie konotują żadnego podrzędnika:
Świta.
Stwierdzamy zatem, że leksemy użyte jako nadrzędniki konstrukcji składniowych różnią się ilością i jakością członów konotowanych, czyli walencją czynną. Zauważmy jednak, że odtworzenie miejsc konotowanych przez dany leksem niejednokrotnie może stwarzać trudności:
Jan sprzedaje Piotrowi samochód za tysiąc dolarów.
Jan sprzedaje Piotrowi samochód.
Jan sprzedaje samochód.
Przy okazji zauważmy, że nie są pełne następujące wypowiedzenia:
*Jan sprzedaje Piotrowi za tysiąc dolarów.
*Ja sprzedaje Piotrowi.
*Jan sprzedaje za tysiąc dolarów.
*Jan sprzedaje.
Marek pisze wypracowanie.
Marek pisze.
Marek napisał wypracowanie.
*Marek napisał.
Piotr jest uprzejmy dla koleżanek.
Piotr jest uprzejmy.
*Piotr jest dla koleżanek.
Przykłady ilustrujące konotację leksemów mogą oczywiście zawierać więcej składników podrzędnych, np. sprzedaje dzisiaj przez pośrednika, pisze ołówkiem na brudno, niezwykle uprzejmy.
Konieczne jest zatem ustalenie, które składniki zdania są postulowane przez dany leksem użyty jako nadrzędnik konstrukcji składniowej, a więc są konotowane, a które nie są konotowane, lecz swobodnie dodane do nadrzędnika, czyli są członami luźnymi. Członami luźnymi są niewątpliwie dzisiaj, przez pośrednika, na brudno, niezwykle.
Akomodacja: same własności konotacyjne nie wystarczają, by utworzyć poprawne związki składniowe. Leksemy konotujące nie tylko otwierają miejsca dla typów innych leksemów, ale często wymagają, aby leksemy konotowane pojawiły się w ściśle określonym kształcie.
Chłopiec ogląda obraz.
*Chłopcem ogląda obrazu.
Także leksemy niekonotowane mogą podlegać takiemu wpływowi, np. czarny kot, a nie *czarnej kot. Wpływ ten nazywamy składnią rządu, a zjawisko uzgodnienia formalnego wyrazów w danym związku nazywamy przystosowaniem składniowym lub akomodacją (w obrębie zdania). Składnia zgody: jeden leksem wymaga od drugiego pojawienia się w tym samym rodzaju, przypadku i liczbie (w obrębie grupy składniowej).
Konotacja wiąże się ze znaczeniem wyrazów. Podział wyrazów na różne grupy ze względu na spełnianą funkcję w systemie konotacji wiąże się zatem z ich podziałem ze względu na znaczenie. Grupę wyrazów pełniących tę samą funkcję w systemie konotacji nazywamy częścią mowy. Systemy części mowy znacznie odbiegają od siebie w różnych językach.
Części mowy otwarte i zamknięte
Wyrazy prymarne: rzeczowniki
Wyrazy sekundarne: czasowniki i przymiotniki
Czasowniki oznaczające stan (nieprzechodnie) wymagają podmiotu; oznaczające czynność (przechodnie) wymagają podania agensa oraz pacjensa. Język polski: podmiot czasowników nieprzechodnich i agens przechodnich wyrażany jest przez mianownik, a pacjens przez biernik.
Podmiotem jest rzeczownik/zaimek (lub grupa rzeczownikowa), ewentualnie przymiotnik (grupa przymiotnikowa), orzeczeniem zaś czasownik. Między podmiotem a orzeczeniem zachodzi stosunek predykatywny. Wypowiedzenie zawierające orzeczenie osobowe: zdanie, nie zawierające go: równoważnik zdania.
Kategorie orzeczenia: tryb, osoba, czas, aspekt, strona.
I. W języku angielskim stopniowanie przymiotników wygląda następująco:
funny - funnier difficult - more difficult
old - older dramatic - more dramatic
dear - dearer generous - more generous
clever - cleverer unpleasant - more unpleasant
pleasant - pleasanter expensive - more expensive
Dla których przymiotników stosujemy wariant z pierwszej kolumny, a dla których z drugiej? Jeśli nie znasz reguły, wyprowadź ją z podanych przykładów. Zauważ, że w żadnym współczesnym dialekcie angielskim nie można powiedzieć
*more difficulter
*more unpleasanter
*more generouser
Równocześnie upowszechniają się następujące formy:
more funnier
more dearer
more cleverer
Jak opiszesz zmianę, która dokonuje się w angielszczyźnie? (PS Nie podnosimy kwestii rażącego braku wykształcenia i ogólnej degrengolady językowej młodych Brytyjczyków).
II. W wielu językach świata pytania tworzymy ze zdań twierdzących poprzez niewielką zmianę szyku. Np. w języku angielskim:
Lee doesn't drink alcohol.
Doesn't Lee drink alcohol?
Jaka jest reguła w powyższym przykładzie? Zauważ, że poprawne są również następujące zdania pytające?
She can still dance.
Dance still can she?
We have finished more-or-less.
More-or-less finished have we?
Dla ułatwienia przeanalizuj też poniższe przykłady:
The boy with his arm in a sling is staying at home today.
Is the boy with his arm in a sling staying at home today?
From the swamp will emerge three terrifying monsters!
*Will from the swamp emerge three terrifying monsters?
III. W poniższych przykładach z języka malajskiego znajdź różnice między tym językiem a językiem polskim. Jak malajski odróżnia podmiot od dopełnienia? Jakiego typu jest to język?
Saya sayang dia.
ja kochać on/ona
`Ja kocham jego/ją'
Dia sayang saya.
On/ona kochać ja
`On/ona kocha mnie'
Kawan saya doktor.
Przyjeciel ja lekarz
`Mój przyjaciel jest lekarzem'
Buku ini mahal.
Książka ta droga
`Ta książka jest droga'
Buku-buku itu murah.
Książka-książka te/ci tani
`Te książki są tanie'
Maria membeli sepasang kasut untuk saya.
Maria kupiła para but dla ja
`Maria kupiła mi parę butów'
IV. W języku walijskim czasownik pozostaje w związku zgody z jednym z konotowanych przez niego rzeczowników. Którym? Jakich kategorii gramatycznych dotyczy ten związek zgody? Jakie są jego ograniczenia?
Gwel-odd fy ffrind ddreigiau.
widzieć-PAST:3SG mój przyjaciel smoki
`Mój przyjaciel widział smoki'
Gwel-odd fy ffrind-iau ddreigiau.
widzieć-PAST:3SG mój przyjaciel-PL smoki
`Moi przyjaciele widzieli smoki'
*Gwel-son fy ffrind-iau ddreigiau.
widzieć-PAST:3PL mój przyjaciel-PL smoki
`Moi przyjaciele widzieli smoki'
*Gwel-son ein ffrind-iau ddreigiau.
widzieć-PAST:3PL nasz przyjaciel-PL smoki
`Nasi przyjaciele widzieli smoki'
Gwel-ais i ddreigiau.
widzieć-PAST:1SG ja smoki
`Ja widziałem smoki'
Gwel-odd hi ddreigiau.
widzieć-PAST:3SG ona smoki
`Ona widziała smoki'
Gwel-son nhw ddreigiau.
widzieć-PAST:3PL oni smoki
`Oni widzieli smoki'
*Gwel-odd nhw ddreigiau.
widzieć-PAST:3SG oni smoki
`Oni widzieli smoki'
36