Innowacja - wprowadzenie czegoś nowego; też: rzecz nowo wprowadzona.
Innowacja językowa to celowe odstępstwo od normy językowej w mowie bądź piśmie, popierane przez językoznawców i uznane przez nich za zasadne.
Przykładem takiej innowacji w języku polskim jest dokonująca się obecnie zmiana pisowni w zapożyczonych wyrazach, np. serfowanie (zamiast surfowanie).
Innowacje językowe można dzielić dwojako:
a) ze względów formalnych:
innowacje fonetyczne
innowacje gramatyczne (fleksyjne i składniowe)
innowacje leksykalne (słowotwórcze, wyrazowe, semantyczne i frazeologiczne)
innowacje stylistyczne
b) ze względów funkcjonalnych:
innowacje uzupełniające (służą wypełnieniu braków w systemie nazewniczym, np. walentynki, dekomunizacja; zaspokajają nową potrzebę wyrażenia stanów emocjonalnych, np. oszołom, superatrakcyjny)
innowacje regulujące (służą usuwaniu z języka zjawisk wyjątkowych, dotyczą głównie systemu gramatycznego, np. forma gałęziami)
innowacje rozszerzające (rozszerzają zakres stosowania schematu gramatycznego, np. cztery dziewczęta zamiast czworo dziewcząt)
innowacje alternatywne (tworzą alternatywne określenia dla tego samego zjawiska np. lider obok dawnego przywódca)
innowacje nawiązujące (tworzą nowe formy językowe w analogii do form już istniejących, np. zachrystia - od Chrystus, zamiast poprawnego zakrystia)
innowacje skracające (służą ekonomizacji języka, np. inż., Pekao)
innowacje precyzujące (mają charakter ściśle znaczeniowy; służą usuwaniu zbędnych synonimów, np. wieczorny i wieczorowy)
Innowacje regulujące
Toster czy opiekacz.
Pełła i mełła.
Innowacja skracająca
Uniwerbizm - tworzenie z wielu wyrazów jednego (np. podstawówka - szkoła podstawowa). Odwrotnym procesem do tego jest multiwerbalizacja.
Skrót w piśmie oznacza skrócony zapis nazwy jednowyrazowej lub wielowyrazowej, zbudowany z jednej lub kilku liter (inna nazwa to: abrewiatura). Skróty zapisuje się stosownie do obowiązujących dla danego języka norm ortograficznych, przyjętych zwyczajowo konwencji pisowni dla konkretnych skrótów (różne znaczenia, wyjątki) lub w sposób swoisty dla skrótów nazw własnych - szczególnie jeśli są to skróty stosowane w odniesieniu do podmiotów gospodarczych i instytucji.
W języku polskim skróty pisane są:
małymi literami z kropką, jeśli skróty zawierają tylko początkowe litery skracanych wyrazów, np.: godz., tel., itd., itp., gosp.-polit.;
małymi literami bez kropki, gdy skrót zawiera ostatnią literę skracanego wyrazu, np.: bp, dr, mgr, nr; kropkę stawiamy wtedy przy innych formach fleksyjnych wyrazów skracanych przez te skróty, czyli wtedy gdy ostatnia litera skrótu przestaje być ostatnią literą wyrazu (np. magistrzy - mgr., a nie mgr);
wstawia kropki po skrócie każdego członu wyrażenia, np.: sp. z o.o., p.n.e.
Ponadto skróty nie podlegają regułom fleksji z wyjątkiem skrótów pojedynczych wyrazów zawierających w skrócie ostatnią literę wyrazu - wtedy w innej formie fleksyjnej można postawić kropkę na końcu, zmienić ostatnią literę skrótu lub dodać literę, np.: doktor - dr, doktora - dr. lub dra.
Oddzielną kategorię, rządzącą się odrębnymi regułami językowymi, stanowią skróty kilkuwyrazowych wyrażeń nazywane skrótowcami. Do nich należą skróty nazw własnych instytucji, organizacji, struktur politycznych, państwowych i społecznych, procedur technicznych, biznesowych, skrótowcami określanych jest wiele obiektów zainteresowania nauk ścisłych i humanistycznych - od fizyki i chemii, przez biologię, medycynę, ekonomię, po psychologię (i zapewne wielu innych).
Skrótowiec, in. akronim (z gr. ákros = skrajny) - słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym skrótowce to specyficzna klasa derywatów. Derywaty te funkcjonują w polszczyźnie pisanej i mówionej. Skrótowiec często bywa mylony ze skrótem.
Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa, wiele z nich posiada na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) [wymowa: awues], BBC (British Broadcasting Corporation) [wymowa: bibisi].
Skrótowce:
-literowce (PKP, PZU, USA)
- sylabowe
- głoskowe (ZUS, PAN, KRUS)
- mieszane (PFW - pafwag, CDT - cedet) nabierają cech wyrazu
Innowacje precyzujące
Paronimy - wyrazy brzmiące podobnie, ale są o innym znaczeniu (kolisty - kulisty, Zakrzywić - zakrzewić, adaptować - adoptować, stacja - stancja, sąsiedni - sąsiedzki).
Innowacje rozszerzające
Zapożyczenia:
- zewnętrzne
- wewnętrzne
Formy zapożyczeń:
•ze względu na kryterium:
- właściwe (przejmuje się formę i znaczenie: hebel, handel, traper)
- strukturalne (kalki, repliki: Briefträgen - listonosz, Respublika - rzeczpospolita)
- sematyczne (ulegają rozszerzeniu: szlos - zamek, budowla obronna, suwak)
- sztuczne (bionica, informatyka, magnetofon)
•stopnia przyswojenia:
- całkowite ( barwa, cegła, lampa, makaron)
- częściowo przyswojone (boa, kakao, kakadu, fiord, maczeta)
- cytaty (whisky, playboy, sleeping, sainsfic, status cquo, sorry, ok., hi)
Intercjanolanizmy (partia, taxi, telefon, telewizja)
Hybryda - neologizm utworzony z cząstek pochodzących z różnych języków; wyraz złożony z elementów należących do dwóch różnych języków (laser, nylon, radar, serial, tramwaj).
Neologizm (z gr. νεος + λογός - nowe słowo) to znak językowy tworzony najczęściej z potrzeby nazwania rzeczy lub zjawisk dotąd niewystępujących w rzeczywistości danego języka.
W niektórych państwach 'neologizmy' powstają w wysokich gremiach rad językowych, które w trosce o czystość własnego języka szukają nowych terminów, by uniknąć zapożyczeń z języków obcych. Z takiego postępowania szczególnie znana jest Francja. Bardziej naturalna jest jednak sytuacja, kiedy wchodzą one do użycia poprzez zapożyczenie z innego języka. Tak działo się od zawsze, stąd w polszczyźnie dawniejsze makaronizmy dzisiaj uważane są już za zwykłe słowa, bez których nie można się obejść na co dzień.
Inaczej rzecz ma się z 'neologizmami' powstałymi na nazwanie rzeczy istniejących w fikcji literackiej. Wielu literatów tworzy takie słowa niejako udowadniając sobie i czytelnikom, jak łatwo panują nad plastyczną materią języka. Szczególnie warto tu przywołać takich polskich pisarzy jak Miron Białoszewski czy Stanisław Lem.
Rodzaje neologizmów:
neologizmy słowotwórcze - nowe wyrazy utworzone za pomocą przedrostków i przyrostków. np. dresiarz
neologizmy frazeologiczne - nowe związki frazeologiczne. np. śmierć techniczna (bardzo zły stan techniczny czegoś), cukrutki, pogodowiec
neologizmy znaczeniowe - wyrazy istniejące, które zdobyły nowe znaczenie. np. złoto (złoty medal)
neologizmy artystyczne - stworzone przez pisarzy, pełniące funkcję poetycką. np. jesienność, słowikowanie
zapożyczenia - wyrazy zapożyczone w całości lub części z innego języka. np. SMS, komputer
neologizmy prasowe
neologizmy obiegowe
neologizmy przemysłowe
neologizmy dziecięce
Neosematyzm - wyraz, który już był w polszczyźnie, ale pojawił się ponownie pod innym znaczeniem.
Kobieta - kobieta od krów w XVI wieku (obraźliwe).
Bielizna - biała odzież w XIX wieku.
Rzeźba - rzeź.
Naśladować - iść po śladach.
Księżyc - brat księcia.
Księżyc - łuna.
Księżyc - miesiąc.
Błąd językowy to pojęcie z zakresy językoznawstwa normatywnego oznaczające odstępstwo od skodyfikowanej normy językowej. Kodyfikacja normy obejmuje istnienie gramatyki normatywnej, ortografii (zasad pisowni) i ortofonii (zasad wymowy starannej). Większość słowników ma charakter normatywny. O błędności czy poprawności danej formy można mówić tylko z punktu widzenia jakiejś normy.
Następujący przykład wyjaśnia zależność błędu od normy językowej.
Gramatyka normatywna (standardowej, starannej, pisanej) polszczyzny literackiej ustala regułę, wzór deklinacji zaimka wskazującego ten, ta, to; ci, te, podając paradygmat lub podaje, że odmienia się według deklinacji przymiotnikowej twardotematowej i wylicza formy mianownika rodzaju męskiego (ten), mianownika rodzaju nijakiego (to), biernika rodzaju żeńskiego (tę) jako odbiegające od tego wzorca. Regułę tę (właśnie ciągle jeszcze tę a nie tą) da się objaśnić tylko z punktu widzenia pewnej tradycji językowej, odczucia użytkowników, jej "prawność" uzasadnia duża ilość tekstów polszczyzny literackiej (sprzed okresu sformułowania reguły), gdzie taką a nie inną formę odnajdujemy. Formy "wyjątkowe" są historycznie umotywowane, ale dla samej normy jest to obojętne. Skądinąd wiadomo, że historycznie umotywowaną formą dopełniacza rodzaju męskiego byłaby forma † togo. W wyniku jednak procesu wyrównywania powstała forma tego (przez analogie do np. otwartego), tę też formę rejestruje norma. Z punktu widzenia gramatyki nienormatywnej, opisowej w formie biernika rodzaju żeńskiego tą nie ma nic szczególnego, jest ona wyrazem faktu, że proces wyrównywania deklinacji zaimka ten,... do deklinacji przymiotnikowej jeszcze się nie zakończył. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że norma starannej polszczyzny pisanej rejestruje stan sprzed zakończeniem tego procesu. Z punktu widzenia języka jako systemu zmiana tę > tą jest przejawem tendencji do usuwania form wyjątkowych. O żywotności tego procesu świadczą też nowsze rozwiązania normatywne, dopuszczającą użycie tej formy w normie użytkowej (swobodnej, ustnej). Formę tą zamiast tę spotyka się coraz częściej w tekstach pisanych, np. prasowych, co świadczyć może, że również norma języka starannego, pisanego w niedalekiej przyszłości ulegnie zmianie (jak to już miało miejsce w przypadku tego zaimka). Poza tym forma tą (np. z tą kobietą) jest formą narzędnika rodzaju żeńskiego, użycie formy tę w tej funkcji jest błędem przesadnej poprawności (hiperpoprawności). Przykłady:
1. Widziałem tę piękną kobietę. (Forma zgodna z normą polszczyzny wzorcowej, staranna)
2. Widziałem tą piekną kobietę. (Forma niezgodna z normą wzorcowej, zgodna z normą użytkową, swobodna, potoczna, coraz częściej też pisana)
3. Widziałem go z tą kobietą. (Forma zgodna z normą wzorcową i użytkową)
4. Widziałem go z tę kobietą. (Forma hiperpoprawna na gruncie normy wzorcowej, utworzona przez analogię do tę w bierniku).
Przykładem często spotykanych błędów językowych w języku polskim (niezgodnych z normą polszczyzny starannej i użytkowej) są wyrażenia: poszłem, wzięłem (przez analogia do poszłam, wzięłam, formy poprawne to poszedłem, wziąłem), wziąść (przez analogię do siąść, zamiast wziąć).
Zgodnie ze starożytną jeszcze klasyfikacją opisaną przez Kwintyliana, błędy językowe dzielą się na barbaryzmy i solecyzmy. Barbaryzm jest to użycie niepoprawnej formy wyrazu (np. wzięłem), solecyzm natomiast polega na połączeniu poprawnych formalnie wyrazów w niepoprawną konstrukcję składniową (np. używam długopis).
Klasyfikacja błędów językowych
BŁĘDY GRAMATYCZNE
Błędy fleksyjne:
wybór niewłaściwej postaci wyrazu,
wybór niewłaściwego wzorca odmiany,
wybór niewłaściwej postaci tematu fleksyjnego,
wybór niewłaściwej końcówki fleksyjnej,
nieodmienienie wyrazu, posiadającego swój wzorzec deklinacyjny,
odmienienie wyrazu, któremu nie można przypisać wzorca odmiany.
Błędy składniowe:
w zakresie związku zgody,
w zakresie związku rządu,
w używaniu przyimków,
w zakresie używania wyrażeń przyimkowych,
niepoprawne skróty składniowe,
niepoprawne konstrukcje z imiesłowowym równoważnikiem zdania,
konstrukcje niepoprawne pod względem szyku,
zbędne zapożyczenia składniowe.
BŁĘDY LEKSYKALNE
Błędy słownikowe (wyrazowe):
neosemantyzacja; używanie wyrazów w niewłaściwym znaczeniu,
mylenie znaczeń wyrazów podobnych brzmieniowo lub morfologicznie i ich niepoprawne wymienne stosowanie,
posługiwanie się pleonazmami,
nadużywanie wyrazów modnych.
Błędy frazeologiczne:
zmiana formy frazeologizmów wskutek wymiany, redukcji lub uzupełnienia składu związku,
zmiana formy frazeologizmu wskutek zmiany postaci gramatycznej jednego ze składników,
zmiana znaczenia frazeologizmu,
użycie frazeologizmu w niewłaściwym kontekście, powodującym odżycie znaczenia dosłownego.
Błędy słowotwórcze:
używanie formacji zbudowanej niezgodnie z polskimi modelami słowotwórczymi,
zastosowanie niewłaściwego formantu,
wybór niewłaściwej podstawy słowotwórczej.
BŁĘDY FONETYCZNE
Niepoprawna wymowa:
pojedynczych głosek,
grup głoskowych.
Literowe odczytywanie wyrazów:
Redukcja głosek i grup głoskowych,
Niepoprawne akcentowanie wyrazów i form wyrazowych.
BŁĘDY STYLISTYCZNE (UŻYCIA)
Niewłaściwy dobór środków językowych w określonej wypowiedzi, niedostosowanie ich do jej funkcji:
używanie elementów oficjalnych w wypowiedziach potocznych,
używanie elementów potocznych o charakterze publicznym,
stylizacja językowa nie mająca uzasadnienia w treści i charakterze stylowym wypowiedzi.
naruszenie zasad jasności, prostoty i zwięzłości stylu:
BŁĘDY ZEWNĘTRZNOJĘZYKOWE (ZAPISU)
Błędy ortograficzne:
używanie niewłaściwych liter i połączeń literowych w zapisie,
niewłaściwa pisownia łączna lub rozdzielna; także niewłaściwe użycie dywizu,
niewłaściwe używanie wielkich i małych liter na początku wyrazów.
Błędy interpunkcyjne:
brak właściwego znaku interpunkcyjnego (zwłaszcza przecinka),
zbędne użycie znaku interpunkcyjnego,
użycie niewłaściwego znaku interpunkcyjnego.