Dzieje myśli społecznej cz. II

Etapy rozwoju doktryny liberalnej.

Mówiąco liberalizmie mamy na myśli kierunek społeczno-polityczny, epoki wolnokonkurencyjnego kapitalizmu i wiary zwolenników tego systemu w jego zdolność do niezawodnej samoregulacji.

Wg słownika filozoficznego:

Liberalizm - to osiemnasstowieczna postawa światopoglądowa, przekładająca się także na teorie polityczną, w której najważniejszą osobą jest człowiek, realizujący swą wolność i prawa, chroniący własność prywatną, opowiadający się w gospodarce za wolną konkurencją, wolnością przekonań i wyborem drogi do szczęścia.

Epoka ta z punktu widzenia historyka myśli społecznej kończy się w połowie XIX wieku.

Liberalizm to filozofia polityczno-społeczna, mówiąca o wolności jednostki prywatnej. Wolność jest warunkiem wszystkich innych wyborów. Tworzy możliwość wyborów, towarzyszy temu zasada indywidualizmu. Wolność pociąga za sobą odpowiedzialność.

Kolejną cechą liberalizmu jest egalitaryzm.

Liberałowie mówią: równość szans, żeby wszyscy startowali z jednej linii. Po chwili od startu nasze pozycje zróżnicują, nierówność rezultatów jest nieuchronna.

Melioryzm - wiara w doskonalenie społeczeństwa. Ludzie wolni będą więcej osiągać niż kierowani.

Liberalizm w XIX w. przechodził ewolucje, które można podzielić na:

-         wiek młodzieńczy

-         średni

-         starość.

Pisząc o myśli liberalnej w ogólności, łączymy tu w jedno tak różne jej manifestacje jak:

-         teorie prawa i moralności Jeremy Benthama (1748 - 1832)

-         ekonomie polityczną Adama Smitha (1723 - 1790)

-         moralistykę i filozofię społeczną Jamesa Milla (1773 - 1836) i Johna Stewarta Milla

-         politykę i filozofię polityki Beniamina Constanta (1767 - 1830)

Za najważniejsze z tych założeń wypadnie uznać:

• indywidualizm, utylitaryzm, ostre rozgraniczenie systemu społeczno-gospodarczego od systemu politycznego i przyznanie indywidualizmowi niemal nieograniczonej zdolności do samoregulacji.

Pierwszy etap rozwoju liberalizmu

Wielki wpływ Locke'a, działalność Smitha, wolny rynek. Głównym czynnikiem zagrażającym jednostkom jest państwo. Podstawowy problem - jak obronić jednostki wobec państwa? W tym okresie koncepcje polityki społecznej - władza z przyzwolenia, jest to władza ograniczona. Znamiennie rozwinie się wizja wolnego rynku. Ludzie pozawierają lepsze umowy, wiara w spontaniczne kooperowanie. Będzie to trwały element.

Od Adama Smitha

W sferze ekonomicznej należy pozostawić ludzi samym sobie, będzie to najbardziej sprawiedliwa zasada. W XIX w. pod wpływem Darwina przeniesione tezy, w rzeczywistości społecznej tak jak w przyrodzie jest możliwość przetrwania.

W Anglii - H. Spencer.

W tradycji liberalnej zawsze będzie obecna radykalna obrona. Im dłużej trwa bieg, tym dynamiczniej to będzie wyglądało (wolny rynek).

Teza poza zgodą na formę władzy była idea praw naturalnych jednostek, wizja rządów państwa.

W historii myśli społecznej wkład Beniamina Constanta - W antycznych Atenach pojawiły się zaczątki, a B. Constantas to skrytykował. Ateny były demokratyczne. Constant powiedział, że brakowało tam granicy interwencji państwa w życie jednostek. W liberalnym społeczeństwie każdy ma swoją wolność i nikt w tym nie może mu przeszkodzić.

Drugi etap liberalizmu to lata '30, '40, '50.

Równie istotnym zagrożeniem dla jendostki jest społeczeństwo (John Stuart Mill).

Zagrożenie wlności ze strony społeczeństwa. Równość szans wymaga możliwości wpływu na władzę polityczną. Trzecią cechą rozwoju myśli liberalnej było namnożenie myśli technicznej nt. wolnego rynku. Dostrzeże się tu, że wolny rynek nie jest samo powstrzymującym się organizmem. Osiągnięcia bogatych rodziców mają wpływ na dzieci, które wówczas mają większe szanse.

Wolny rynek pozostawiony sam sobie dzieli się na tych, którym się udało i tych, którym będzie się udawać.

Oświata wg Milla jest większą możliwością konkurencyjności.

Alex Tokevil - amerykanie nauczyli się być niezależnymi, uczyli się korzystać z wolności. Umiejętność korzystania z wolności się nabywa. Bez umiejętności stowarzyszania się można korzystać z wolności. Sława Tokevila - laicyzacja społeczeństwa powoduje zanik kotwicy, tworzy hasła hurracyzmu. Wolność jednostki musi być czymś ograniczona.

Irracjonalizm doktryny faszystowskiej.

Faszyzm w założeniach ideologicznych opiera się na fanatycznym nacjonalizmie głoszący przewagę cech własnego narodu nad innymi a radykalnie przeciwstawiającym się jakimkolwiek formom kosmopolityzmu bądź zjawiskom za takie uważanym, jak np.: komunizm.

Postawa nacjonalistyczna wyzwala agresję względem innych narodowości, uzasadnioną dochodzeniem „słusznych” czy „życiowych praw”. Nacjonalizm wskazywał „wyższość” cech narodowościowych w państwie opanowanym przez faszystów, roztaczając wizję podbojów, rozszerzenia „przestrzeni życiowej” niezbędnej dla urzeczywistnienia ideałów „nowej” cywilizacji. Silnie oddziaływały na frazeologię faszystowską doktryny rasistowskie rzekomo dowodzące „misji” historycznej spełnianej w szczególności przez aryjczyka. W ślad za tym podążał (szczególnie w III rzeszy) - antysemityzm, mający usunąć rzekome zagrożenie ze strony ludności żydowskiej, sprzyjając jednocześnie wyładowaniu agresji we własnym społeczeństwie. Ideologia faszystowska głosiła mit „krucjaty” w imię  postępu cywilizacji, skierowane głównie przeciw socjalistom i komunistom. Ta właśnie postawa skrajnego antykomunizmu prowadziła do zasadniczego zwulgaryzowania i skrajnego uproszczenia w interpretacji tego typu ideologii. Komunizm przedstawiano jako bezpośrednie zagrożenie fundamentalnych wartości człowieka. Ideę komunizmu łączona - granice dowolności nie są czymś sztywnym - z pojęciem „żydostwa” („żydokomuna”). Eksponując w ten sposób odpowiednie aspekty programowe, programowe ukierunkowaną nienawiść. Agresywność faszyzmu znajduje najpełniejszy wyraz w gloryfikacji wojny jako podstawowego środka urzeczywistniania celów państwowych oraz kształtowania charakteru narodowego. Działania wojenne miały doprowadzić do przewagi narodowej, rasowej, kulturowej czy ogólnie mówiąc cywilizacyjnej państwa faszystowskiego, głównie nad ustrojami demokratycznymi i liberalnymi. Ideologia wojny staje się urzeczywistnieniem przemocy jako najskuteczniejszego środka osiągnięcia celów wskazanych przez „wodza”. Faszyzm doprowadził do skrajnego totalitaryzmu państwowo-partyjnego, podporządkowując społeczeństwo wertykalnemu systemowi władzy. Jeden charyzmatyczny wódz, jedna monopolistyczna partia, nierozerwalnie związana z aparatem państwowym w całej rozciągłości jej podporządkowanym, jedne nieklasowe związki zawodowe (syndykaty, korporacje) i naród oddany wierze w słuszność celów nakreślonych przez wodza - oto idealny model stosunków społeczno-politycznych urzeczywistnianych przez reżim faszystowski. Faszyzm miał stać się „nową” religią narodową, dlatego dotychczasowe instytucje reprezentowane przez np. Kościoły chrześcijańskie, w tym protestanckie, powinny ulec likwidacji, ustępując miejsca „wyższej” wierze „czynu”, „religii działania” prowadzącej do ustanowienia świata wyższej cywilizacji.

Patrząc obecnie z historycznej perspektywy to chyba najgroźniejsze zjawisko XX wieku, poszukiwać należy najbardziej jednoznacznych interpretacyjnie przyczyn jego powstania. Wielu teoretyków przedstawia faszyzm jako swoistą „chorobę”. Najważniejszą lekcją jest świadomość bezpośredniego zagrożenia przez faszyzm dla podstawowych wartości humanistycznego rozwoju człowieka.

Koncepcje jednostki, narodu i państwa w ideologii faszystowskiej.

Ideologia dyktatorskich metod władzy sprawowanych przez jednostkę urosła do fundamentalnej zasady funkcjonowania systemu. Charyzmatyczne cechy wodza nadawać miały dynamicznych sił ruchowi a jego intuicja w interpretacji problemów politycznych czy gospodarczych stawała się zasadniczą wytyczną programową. Powstanie takiej sytuacji wymagało wzbudzenia atmosfery zaufania, czy wręcz fanatycznej wiary w niezawodność rozstrzygnięć formułowanych przez jednostkę. W przekonaniu nazistów jednostka kształtuje historię i może porwać masy „swoją ideą”. W wykładzie tej idei nie tyle chodziło o przedstawienie jakiegoś logicznego wywodu ile o oddziaływanie głównie na postawę człowieka. Stąd i sam propagandowy styl przemówień faszystowskich wodzów charakteryzował się raczej kultem zaślepienia niż koncentrowaniem uwagi na samej argumentacji.

Faszyzm doprowadził do skrajnego totalitaryzmu państwowo-partyjnego, podporządkowując społeczeństwo wertykalnemu systemowi władzy. Jeden charyzmatyczny wódz, jedna monopolistyczna partia, nierozerwalnie związana z aparatem państwowym w całej rozciągłości jej podporządkowanym, jedne nieklasowe związki zawodowe (syndykaty, korporacje) i naród oddany wierze w słuszność celów nakreślonych przez wodza - oto idealny model stosunków społeczno-politycznych urzeczywistnianych przez reżim faszystowski.

Faszyzm miał stać się „nową” religią narodową, dlatego dotychczasowe instytucje reprezentowane przez np. Kościoły chrześcijańskie, w tym protestanckie, powinny ulec likwidacji, ustępując miejsca „wyższej” wierze „czynu”, „religii działania” prowadzącej do ustanowienia świata wyższej cywilizacji.

Podstawowe założenia ideologii społeczeństwa przemysłowego

Ideologią nowego społeczeństwa przemysłowego jest w znacznym stopniu pogłębiana do chwili obecnej, stanowiąc nie tyle jakąś wyspecjalizowaną postać doktryny polityczno-prawnej, ile raczej mieszankę koncepcji filozoficznych, ekonomicznych, socjologicznych i prawno-politycznych. W tym znaczeniu okazuje się kolejną próbą poszukiwania formuły teoretycznej, dając odpowiedź określającą aktualny etap osiągnięty przez rozwinięte państwa burżuazyjne. W ramach tej szkoły pojawiły się znaczne rozbieżności w interpretacji roli państwa, prawa, organizacji społeczeństwa czy zadań kultury masowej, przy wspólnym jednak założeniu, że jest to era rozwiniętych umiejętności technicznych wraz z kontynuowaniem „rewolucji naukowo-technicznej”. Rozbieżności te znajdują również wyraz w odmienności nazw przytaczanych na tej właśnie podstawie badawczej.

Państwo przemysłowe - (czołowym reprezentantem wizji państwa przemysłowego jest amerykański ekonomista John Kennth Galbraith) opiera się na powszechnym wykorzystaniu wiedzy naukowej w organizacji stosunków społecznych. Jest to wiedza na najwyższym poziomie w zakresie np.: teorii modeli, informatyki, analizy systemowej, symulacji, teorii podejmowania decyzji. Działalność  państwa przemysłowego nastawiona jest na przyszłość w przewidywaniu pojawienia się nowych potrzeb i problemów. Zasadniczą rolę w faktycznym kreowaniu decyzji odgrywają elity naukowe bądź elity profesjonalistów , posiadających najwyższe kwalifikacje. Podstawową wartością i tworzywem takich decyzji staje się bank informacji wraz z techniką ich przetwarzania. Nie chodzi tutaj o kierowanie sprawami gospodarczymi, lecz w równym stopniu o kształtowanie nowego ładu społecznego, miejsca jednostki w społeczeństwie oraz powszechnej dostępności dóbr kultury czy wartości środowiska naturalnego. Głównymi „zasobami” społeczeństwa przemysłowego stają się wykształcone kadry, a podstawą wiedza uniwersytecka. W rezultacie dojdzie do całkowitego przewartościowania dotychczasowych tradycyjnych konfliktów społecznych. Społeczeństwo przemysłowe zmierzało będzie do uzyskania równowagi wraz z zachowaniem warunków maksymalnej wydajności instytucji pracujących na rzecz zaspokojenia jego potrzeb. W sumie będzie to społeczeństwo „pluralistyczne” o głębokim poczuciu wartości „indywidualistycznych” z szeroko zarysowanym programem działań „perspektywicznych”.

Cechy te powinny jednoznacznie przeciwstawiać je znanemu modelowi kolektywistycznemu. Władza w społeczeństwie przemysłowym posiada wyłącznie funkcjonalny charakter, sprowadzający się do umiejętności rozwiązywania konfliktów. Dzięki wydajnej industrii społeczeństwo przemysłowe może przedstawić jednostce szeroki katalog środków służących do zaspokojenia jej potrzeb, z drugiej strony, powszechna zamożność prowadzić będzie do pogłębiającego się poczucia sprawiedliwości podziału dóbr. Te dwa fundamentalne procesy formują dopiero grunt dla powstania „nowego społeczeństwa przemysłowego”. Państwo nadając ramy funkcjonowania organizacji społecznej, posiada w interpretacji teoretyków nowego społeczeństwa przemysłowego znaczną rolę w dążeniu do zagwarantowania harmonijnego rozwoju. Reprezentuje ono przede wszystkim interes ogólnospołeczny, odpowiadający podstawowym celom społeczeństwa globalnego, jakim właśnie jest społeczeństwo kultury industrialnej. W nowym społeczeństwie industrialnym (przemysłowym) państwo spełniać powinno rolę w dziedzinie stymulowania postępu naukowego, gwarantując tym samym formowanie postawy zasadniczej siły nośnej rozwoju całej struktury. W aparacie państwowym powinni być zatrudnieni kompetentni „menedżerowie”, rozumiejący stojące przed nimi wyzwania i zadania.

Podstawowe etapy kształtowania się myśli społecznej Kościoła

Myśl społeczna Kościoła w 2 znaczeniach (interpretacjach): węższym i szerszym.

Szersze - jako całe chrześcijaństwo

Węższe - jako nauka chrześcijaństwa od XIX w. , od pontyfikatu Leona do dnia dzisiejszego.

W 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim przywrócono władzę papieża.

Krytykowali papieże ruchy wyzwoleńcze, np. powstanie listopadowe. Krytykowano tzw. „błędy wieku”.

„Sylabus” - spis tego co błędne. Znalazła się w nim krytyka liberalno-socjaldemokratycznego porządku. Podważa się zasadę równych praw.

Potępienie państwa demokratycznego natrafiło na problem:

1. narastanie świeckiego ruchu robotniczego, który krytykował katolików za brak interwencji i niedostrzeganie kryzysu społecznego,

2. powstanie alternatywy dla istniejącego społeczeństwa

Pojawiło się więc zagrożenie, dlaczego Kościół uznał, że gorszym wrogiem są tendencje socjalistyczne. Niechęć do społeczeństwa lewicowego, socjaldemokratycznego.

„Rerum Novarum” - encyklika o kwestii robotniczej, socjalnej. Krytykuje lewicę i socjaldemokrację. Encyklika ta

1. broni własność prywatną

-         własność jest wynikiem woli Boga

-         własność prywatna jest lepsza, bo o taką prywatność bardziej się dba

-         własność prywatna dynamizuje rozwój

-         własność prywatna służy utrzymaniu komórki społecznej jaką jest rodzina

2. krytyka rozwiązań socjalnych

3. była próbą odpowiedzi na pytanie co robić, aby rozwiązać konflikt

Do Soboru Watykańskiego II

Potem wyraźna erozja obrony - uważa się, że prawo własności może być ograniczane jeżeli wymaga tego dobro wspólne.

XIX, XX w. - do końca II wojny światowej mamy do czynienia z przekonaniem, że remedium między pracą a kapitałem powinna być próbą upowszechnienia własności, że sprawiedliwy zarobek ma zapewnić godne życie pracownika i jego rodziny.

Upowszechnienie własności mogło być wynikiem nadwyżki zarobku nad potrzebami, dlatego też sprawiedliwy zarobek powinien uczyć oszczędności.

Kościół krytykuje ingerencje państwa - może być tylko wtedy, gdy jednostka nie radzi sobie sama.

Zasada subsydiarności (wspomagania pieniężnego) - państwo powinno zrównoważyć wpływ międzynarodowego kapitału.

Rozwój myśli społecznej Kościoła za Leona XIII - etap neotomistyczny.

Leon XIII przyjął, że perspektywą spojrzenia na współczesność było spojrzenie tomizmu.

Społeczeństwo to organizm - tj., że dobro wspólne jest nadrzędne nad dobrem indywidualnym.

Kościół broni nierówności: praw i obowiązków. Nierówności: statusu społecznego, praw politycznych (kobiet i mężczyzn).

Kościół był przeciwnikiem wolnego rynku. Kościół nie opowiadał się za określoną rzeczywistością ekonomiczną i społeczną. Powinny one być przedmiotem zainteresowania świeckiego. Kościół tylko tworzy normy, zalecenia.

Raz Kościół zaproponował w encyklice Piusa (w 40-lecie Rerum Novarum) wizje stosunków społecznych określonych mianem korporacjonizmu (jak ograniczyć konflikty w społeczeństwie - pomieszczenie w jednej organizacji pracobiorców i pracodawców).

Dla I etapu rozwoju myśli społecznej Kościoła jest jeszcze zasada (wyrażona w Rerum Novarum), że państwo powinno spełniać istotną rolę. Kościół był przeciwko wolności religijnej. Obowiązkiem państwa jest obrona religii katolickiej.

II etap rozwoju myśli społecznej Kościoła wiąże się z Janem XXIII - z Soborem Watykańskim II i z pontyfikatem Pawła VI.

Konserwatyści stwierdzili, że Paweł VI za daleko poszedł z .......

Encyklika Jana XXIII (1961r.) - nauka społeczna Kościoła powinna brać poda uwagę nowe wydarzenia i że Kościół powinien mówić językiem zrozumiałym dla mentalności społecznej (dla współczesnego społeczeństwa). Odwrót od języka scholastycznego; odchodzenie od tomizmu; Opowiada się Kościół za posiadaniem praw politycznych; odejście od tomistycznej wiedzy państwa; istotna staje się godność człowieka i jego wolność; państwo oparte na równości wobec prawa (a w pierwszym etapie myśli Kościoła oddzielono rządzących od rządzonych).

Nowy etap to też prawo do wolności religijnej - jako jedno z podstawowych praw człowieka.

Wg tomizmu nierówność wobec prawa jest naturalna.

Od Soboru Watykańskiego II - czyli w tym drugim etapie jest już inaczej. Kościół uznał za przyjazną nadbudowę instytucjonalną. Krytyka nie dotyczy zasad konstytucyjnych, a dotyczy kultury, ideologii społeczeństwa. Kościół dziś popiera instytucje państwa liberalnego, a krytykuje samą ideologię.

Sobór Watykański II - dał spojrzenie globalne na świat (wcześniej było zainteresowanie głównie Europą). Teraz odkrywa się rolę chrześcijaństwa w świecie pozaeuropejskim.

Dostrzegł nowe zjawiska - umiędzynarodowienie kapitału, że wiele suwerennych państw nie ma siły oprzeć się temu międzynarodowemu kapitałowi.

Problem wolnego kapitału nie może być rozwiązany przez poszczególne państwa (bo czasem same sobie nie radzą) a przez organizacje międzynarodowe.

Jan XXIII był papieżem, który zaprzestał krytyki socjalizmu, tzn. raczej ujął ją inaczej - społeczeństwo socjalistyczne.

Narastająca krytyka wolnego rynku  - Jan Paweł II mówi o pierwszeństwie pracy nad kapitałem.

Encykliki Jana Pawła II są nowatorskie - jest dużo odwołań do istoty ewangelii. Odrzuca skomplikowaną tradycję, niezrozumiałą, demokracja jest pozytywna - dobry warunek istnienia współczesnego państwa.

---