BEZROBOCIE, zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i jej poszukujących; w największych rozmiarach bezrobocia występuje w okresach kryzysów gospodarczych; w okresie wielkiego kryzysu gosp. (1929-33) bezrobotni stanowili (w 1933): w USA 24,9% ogółu zatrudnionych i poszukujących pracy, w W. Brytanii — 19,5%, w Niemczech — 28%, w Austrii — 29%, w Czechosłowacji — 16,9%. W Polsce w latach 30. bezrobotni stanowili ponad 20% ogółu pracowników najemnych zatrudnionych poza rolnictwem (1933 — ok. 40% ogółu zatrudnionych); trudności na rynku pracy najbardziej odczuwała młodzież, co roku brakowało miejsc pracy dla ok. 300 tys. młodych ludzi.
W literaturze ekon. rozróżnia się następujące gł. rodzaje bezrobocia: bezrobocie strukturalne, związane ze strukturą gospodarki, która nie stwarza możliwości zatrudnienia wszystkich osób zdolnych do pracy i jej poszukujących; bezrobocie lokalne, wyróżniające się szczególnym nasileniem braku wolnych miejsc pracy w pewnych miejscowościach lub regionach; bezrobocie przejściowe (frykcyjne), związane ze zmianą miejsca pracy, ze zmianą kwalifikacji zaw., powodującą przerwę w zatrudnieniu itp.; bezrobocie sezonowe, powodowane okresową zmiennością warunków klim. i cyklów produkcyjnych w niektórych rodzajach działalności gosp., a zwł. w rolnictwie; bezrobocie utajone, występujące w postaci przeludnienia w rolnictwie lub też w postaci nadmiernego w stosunku do potrzeb zatrudnienia w przedsiębiorstwach przem. (zjawisko charakterystyczne dla zatrudnienia w państwach komunist.). Metody walki z bezrobociem to: roboty interwencyjne, aktywne pośrednictwo pracy, popieranie emigracji zarobkowej, obniżanie podatków (w celu ożywienia gospodarki i spowodowania naturalnego przyrostu liczby miejsc pracy): jedną ze współcześnie stosowanych metod jest skracanie czasu pracy. Skutki bezrobocia są łagodzone m.in. przez ubezpieczenia na wypadek bezrobocia i pomoc dla bezrobotnych (zasiłki).
System zabezpieczenia społ. w Polsce obejmuje
ubezpieczenie społ.: świadczenia na rzecz rodziny, ludzi starych, niezdolnych do pracy, świadczenia w przypadku choroby, wypadku przy pracy. Świadczenia z ubezpieczenia społ. związane z macierzyństwem i opieką nad dzieckiem obejmują: zasiłek macierzyński w czasie urlopu macierzyńskiego, trwającego 16 tyg. po urodzeniu pierwszego dziecka, 18 tyg. po urodzeniu następnych dzieci oraz 26 tyg. po porodzie mnogim; zasiłek porodowy na każde urodzone dziecko; zasiłek wychowawczy (od 1981) wypłacany przez 2 lata w czasie urlopu wychowawczego (przez 3 lata matkom samotnym); zasiłki rodzinne, zasiłki opiekuńcze płatne w czasie sprawowania przez matkę opieki nad chorym dzieckiem; zasiłki na dzieci kalekie. Świadczeniami dla ludzi starych i niezdolnych do pracy są: emerytury, renty inwalidzkie, renty rodzinne, świadczenia dla kombatantów i inwalidów wojennych. W 1977 wprowadzono emerytury i renty dla rolników przekazujących gospodarstwa również następcom, a nie tylko państwu. Świadczeniami emerytalno-rentowymi są objęte wszystkie grupy ludności, jednak uprawnienia emerytalno-rentowe są różnie uregulowane dla różnych grup zawodowych. Pracujący w szczególnie trudnych warunkach oraz osoby o dłuższym stażu pracy mają prawo do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę (kobiety w wieku 55 lat, mężczyźni — 60). Specjalne uprawnienia i ulgi przysługują kombatantom oraz inwalidom wojennym. Składka na ZUS: 1995 — 45%
ochronę zdrowia i
pomoc społeczną.
PRACA INTERWENCYJNA, sposób walki z bezrobociem, praca wykonywana przez bezrobotnego w określonym zakładzie pracy w okresie do 6 mies., zorganizowana przez ten zakład wspólnie z urzędem pracy; osoba skierowana do pracy interwencyjnej nabywa (na czas określony) uprawnienia pracownicze, a koszty takiego zatrudnienia są pokrywane w znacznej części przez urzędy pracy ze środków Funduszu Pracy.
ROBOTY PUBLICZNE, prace inwestycyjne lub porządkowe mające na celu okresowe zatrudnienie bezrobotnych, podejmowane i finansowane przez państwo, samorządy bądź wyspecjalizowane instytucje; zakres robót publicznych zależy gł. od sytuacji na rynku pracy i możliwości finansowych państwa i samorządów; charakteryzują się one wysoką pracochłonnością (np. regulacje rzek, prace drogowe, kolejowe, melioracyjne, porządkowe), małą efektywnością, zatrudnieni zaś są b. nisko wynagradzani.
Polityki społecznej geneza i ewolucja
historia polityki społecznej to dzieje jej pojęcia oraz zdarzeń i procesów, które ono oznacza. Wyrażenie politique sociale pojawia w pismach Ch. Fouriera (1772-1837), nie wywarło to jednak większego wpływu na terminologię francuską, gdzie jeszcze w połowie XX w. bardziej popularne były określenia législation industrielle, droit social czy économie sociale. W 1851 ukazuje się pierwszy tom Naturgeschichte des Volkes als Grundlage einer deutschen Social-Politik W.H. Riehl'a, a w 1873 r. oficjalnie powstaje Verein für Socialpolitik (współczesna pisownia - Sozialpolitik). W języku niemieckim termin ten utrzymuje się i prawdopodobnie stąd przeniesiony jest do języka polskiego. Anglicy dość długo częściej używali określenia social administration, niemniej obecnie dominuje tam social policy, czasem jednak łączy się te dwa terminy - social policy and administration. W literaturze amerykańskiej może bardziej popularne jest określenie public policy (jedna z definicji: wszystko co rząd robi lub od robienia czego świadomie się powstrzymuje) i tu jednak używa się pojęcia social policy. Zakres znaczeniowy terminu „polityka społeczna” zależy od jego definicji, a tych pojawiło się w literaturze światowej wiele. Większość z nich oznacza podobne zjawiska i procesy, których historia bywa dłuższa niż historia samego pojęcia. Na przykład zorganizowana pomoc ubogim, skoordynowane działania samopomocowe, ruchy społeczne, działalność związana z ochroną bezpieczeństwa obywateli i zdrowia publicznego, regulacje stosunków pracy, to zjawiska znane od starożytności.
W wyniku wielu historycznych procesów rola państwa jako podmiotu polityki społecznej znacznie wzrosła w XIX i XX w. Za charakterystyczne wydarzenia w państwowej polityce społecznej tej doby można uznać m.in. wprowadzenie regulacji pracy najemnej w przemyśle (np. zakaz pracy dzieci, skracanie czasu pracy, ochrona wynagrodzenia) oraz inspekcji fabrycznej czy inaczej - przemysłowej (państwowy nadzór nad przestrzeganiem prawa pracy w przedsiębiorstwach), obowiązku szkolnego oraz obowiązkowych ubezpieczeń od wypadków przy pracy, chorób, starości i inwalidztwa. Porównajmy kilka państw europejskich ze względu na niektóre z tych regulacji. Ograniczenia w stosunku do pracy dzieci ustanowiono najpierw w Anglii (1802), a potem w Prusach (1839), Francji (1841), Austrii (1859), Szwajcarii (1877) i we Włoszech (1886). Inspekcja fabryczna pojawia się najpierw w Anglii (1833), potem w Prusach (1853), Francji (1874), Szwecji (1881) i w Austrii (1883). Pierwszym państwem, które wprowadziło obowiązek szkolny były Prusy (1763, rozszerzony na zjednoczone Niemcy w 1871), potem Austria (1774, aczkolwiek spotkało się to wówczas z silną opozycją), Dania (1814), Szwecja (1842), Szwajcaria (1847), Norwegia (1848), Królestwo Sardynii (1859, rozszerzony na zjednoczone Włochy w 1877), Szkocja (1862), Anglia i Walia (1880, z pewnymi wyjątkami), Francja (1882), Irlandia (1892), Holandia (1900). Obowiązkowe ubezpieczenie od wypadków przy pracy wprowadzono najwcześniej w Niemczech (1884), potem w Austrii (1887), Norwegii (1894), Finlandii (1895), we Włoszech (1898), Holandii (1901), Szwajcarii (1911), Szwecji i Danii (1916). W przypadku obowiązkowego ubezpieczenia chorobowego pierwszym państwem były również Niemcy (1883), potem Austria (1888), Norwegia (1909), Zjednoczone Królestwo (1911), Włochy (1928), Holandia (1929), Francja (1930), Dania (1933), Belgia (1944), Szwecja (1953). Obowiązkowe ubezpieczenia od starości i inwalidztwa: Niemcy (1889), Francja (1910), Holandia i Szwecja (1913), Włochy (1919), Dania (1921/1922), Belgia (1924), Zjednoczone Królestwo (1925), Austria (1927), Norwegia (1936).
W okresie zaborów na ziemiach polskich obowiązywało prawo zaborców. Polskie akty prawne w dziedzinie polityki społecznej powstawały po I Wojnie Światowej, np.: zakaz pracy dzieci (1921 - Konstytucja, 1924 - ustawa), inspekcja fabryczna (1919), obowiązek szkolny (1919), ubezpieczenie od wypadków przy pracy (1924 - rozszerzono na całe państwo regulacje pozostałe po zaborze pruskim), ubezpieczenie chorobowe (1919), ubezpieczenie od starości i inwalidztwa (1927 - pracownicy umysłowi, 1933 - wszyscy pracownicy).
W XX wieku warunki pracy podlegają coraz bardziej szczegółowym regulacjom i kontroli, rozbudowywane są systemy ubezpieczenia społecznego, publicznej edukacji, ochrony zdrowia i budownictwa mieszkaniowego. Prawa socjalne zaczynają być uznawane za integralną część praw człowieka (Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych - ONZ, Europejska Karta Społeczna - Rada Europy). Analiza pewnych wspólnych i odmiennych elementów historii polityki społecznej w wielu państwach jest podstawą do uogólnień i formułowania modeli polityki społecznej.
Uczeni próbują podzielić ten okres państwowej polityki społecznej na pewne etapy. Istnieje kilka propozycji takiej periodyzacji, np.
eksperymentowanie (od lat 70. XIX w. do 20. XX w.), konsolidacja (lata 30. i 40. XX w.), ekspansja (lata 50. i 60. XX w.) oraz zmienianie formuły (od lat 70. XX w.) (H. Heclo);
eksperymenty i poszukiwania (1880-1930), kształtowanie się konsensusu co do potrzeby prowadzenia przez państwo polityki społecznej (1930-1950), budowanie welfare state (1950-1975), przewartościowywanie priorytetów (od 1975) (M. Księżopolski);
narodziny (1880-1914), konsolidacja i rozwój (1918-1940), rekonstrukcja (1945-1950), względna stagnacja (1950-1960), zasadnicza ekspansja (1960-1975), strukturalne dostosowanie (od 1975) (Ch. Pierson).
Dlaczego w taki właśnie sposób kształtowała się państwowa polityka społeczna w XIX i XX w.? Ogólny i uproszczony schemat wyjaśniający można przedstawić następująco: procesy społeczne (m.in. urbanizacja i industrializacja) są przyczyną powstania nowych grup społecznych (m.in. najemni robotnicy fabryczni i rolni), które samoorganizują się i zaczynają walczyć o zaspokojenie swoich potrzeb oraz realizację swoich interesów, w wyniku tego następuje reakcja innych grup, których potrzeby i interesy są zagrożone (np. przedsiębiorcy i właściciele ziemi zatrudniający robotników) oraz władz publicznych (początkowo policyjne represje, a potem ustępstwa i aktywna działalność), która jest uzasadniana przy użyciu rozmaitych argumentów (m.in. postęp społeczny, przeciwdziałanie rewolucji, ochrona demokracji i kapitalizmu, poprawianie sprawności narodowej czy wspieranie konkurencyjności gospodarki).
Naukowcy wskazują czynniki, które wpływały na rozwój i przekształcanie państwowej polityki społecznej w XIX i XX w. Najczęściej analizowano ich wpływ na udział i strukturę wydatków na politykę społeczną w PKB oraz na czas pojawienia się pierwszych rozwiązań prawnych. Oto niektóre z nich pogrupowane w kilka kategorii.
Czynniki demograficzne: odsetek osób mieszkających w miastach (urbanizacja), odsetek osób starszych w populacji.
Czynniki polityczne: aktywność i liczebność ruchu robotniczego, powszechność praw wyborczych, protesty i konflikty społeczne, rodzaj partii lub koalicji rządzącej, wojny, pojawienie się konkurencyjnych w stosunku do demokratycznego kapitalizmu ustrojów politycznych (np. ZSRR i Trzecia Rzesza), aktywna ingerencja państwa w gospodarkę, działalność organizacji międzynarodowych (np. Międzynarodowej Organizacji Pracy), forma państwa i jego administracji (unitarne czy federacyjne, scentralizowane czy zdecentralizowane);
Czynniki gospodarcze: kryzysy gospodarcze, wzrost gospodarczy, rozwój nowych technologii, udział przemysłu w gospodarce (industrializacja), międzynarodowa konkurencja gospodarcza.
Czynniki związane ze świadomością społeczną: ideologie etatyzmu, socjalliberalizmu, socjaldemokratyzmu (uzasadniające aktywną politykę społeczną), leseferyzm, anarchizm i darwinizm społeczny (podważające rolę państwa), religia katolicka i protestancka, obawy elit przed rozpadem społeczeństwa, upadkiem moralnym, zamieszkami i rewolucją, iluzja fiskalna (podatnicy-wyborcy dostrzegają korzyści płynące z państwowej polityki społecznej, ale nie doceniają jej kosztów), iluzja socjalna (podatnicy-wyborcy nie dostrzegają korzyści płynących z państwowej polityki społecznej i przeceniają jej koszty).
3