1. ATRYBUCJE: WNIOSKOWANIE NA PODSTAWIE ZACHOWANIA

1. KLASYCZNE MODELE ATRYBUCJI

TEORIE ATRYBUCJI - próbują opisać i wyjaśnić potoczne interpretacje przyczyn zachowania innych osób (i własnego). Początkowo teorie te zakładały, że człowiek jest „naukowcem z ulicy”, który zgodnie z pewnymi racjonalnymi regułami wykorzystuje informacje o różnych aspektach zachowania obserwowanej osoby dla formułowania trafnych wyjaśnień przyczyn owego zachowania. Założycielem teorii atrybucji był Fritz Heider, który mówił o tym, że każdy z nas dokonuje takich ocen codziennie. Zakładał, że zachowanie jest konsekwencją sił tkwiących w otoczeniu i jednostce działającej. Siły te oddziałują na zachowanie addytywnie, tzn. dodają się do siebie. Im większa każda z tych sił, tym bardziej rośnie szansa na pojawienie się zachowania.

O sile osobistej decydują 2 czynniki:

• zdolności;

• usiłowanie.

Działają one na zasadzie przemnażania się. Musi zaistnieć niezerowe natężenie zarówno zdolności, jak i usiłowania, by mogła zaistnieć choćby minimalna siła osobista skłaniająca do działania. Można to zapisać za pomocą równania:

Działanie = f (siły zewnętrzne + zdolności x usiłowanie)

Innym ważnym pojęciem jest możność - pojęcie odnoszące się do relacji pomiędzy zdolnościami a wielkością sił zewnętrznych. Spostrzegana u działającej osoby możność jest tym większa, im bardziej zdolności osoby górują nad nieprzyjaznymi siłami zewnętrznymi. Przy użyciu tej kategorii działanie jest spostrzegane jako efekt przemnażających się czynników możności i usiłowania i można to zapisać następująco:

Działanie = f (możność x usiłowanie)

Odpowiedzialność osobista za działanie jest przypisywana wówczas, gdy przy choćby minimalnej możności wystąpi usiłowanie, które ma 2 aspekty:

• intencję - poza kontrolą, trzeba chcieć danego działania;

• wysiłek - kontrolowana, trzeba starać się je realizować.

Atrybucja wpływa na oczekiwania co do przyszłości, przeżywane emocje i poziom wykonania. Oczekiwania te uzależnione są przede wszystkim od stałości atrybucji. Stałość atrybucji nasila też reakcja emocjonalna.

Do rozważań tych nawiązuje teoria wniosków korespondentnych (Jonesa i Davis) - dotyczy ona wnioskowania o dyspozycyjnych cechach człowieka na podstawie jego działania. Wyjaśnianie ludzkiego zachowania to w tym ujęciu poszukiwanie korespondencji pomiędzy działaniem, intencją a predyspozycjami.

2. DEFORMACJE PROCESU ATRYBUCJI

Podstawowe rodzaje deformacji procesu atrybucji:

• podstawowy błąd atrybucji - polega na skłonności do przypisywania cudzych zachowań czynnikom wewnętrznym, przy niedocenieniu roli sytuacyjnych wyznaczników tych zachowań; jest to najczęściej spotykana deformacja;

• różnica perspektywy aktor-obserwator czyli asymetria atrybucji aktora i obserwatora - podczas gdy cudze zachowania wyjaśniamy raczej czynnikami wewnętrznymi, zachowania własne wyjaśniamy raczej czynnikami zewnętrznymi;

• egotyzm atrybucyjny - tendencja do wyjaśniania własnych zachowań w pochlebny dla siebie sposób. W szczególności własne sukcesy są wyjaśniane czynnikami wewnętrznymi, zaś porażki - zewnętrznymi;

• egocentryzm atrybucyjny - polega na przecenianiu własnego wkładu w jakiś wynik osiągany wspólnie z innymi osobami.

Zasada pomniejszania i powiększania - atrybucje często są dokonywane na podstawie jednego zachowania. Czynimy tak, bo rządzą tu 2 reguły:

• pomniejszanie - obserwator pomniejsza rolę danej przyczyny zachowania, jeśli w tej samej sytuacji działają jeszcze inne możliwe przyczyny tego samego zachowania. Pomniejszamy gdy pojawia się wiele czynników ułatwiających zachowanie;

• powiększanie - reguła ta odnosi się do tych sytuacji, kiedy pojawiają się czynniki utrudniające zachowanie. Obserwator powiększa rolę danej przyczyny zachowania, jeśli w tej samej sytuacji działają czynniki hamujące zachowanie.

3. PROCESUALNE MODELE ATRYBUCJI

Inne modele atrybucji:

• dwuetapowy model atrybucji Yaacova Trope - zakłada, że proces atrybucji przebiega w dwóch etapach:

• identyfikacja - odpowiedź na pytanie, co robi aktor. Na tym etapie obserwator identyfikuje sens zachowania aktora na podstawie jego:

• obserwowalnych działań;

• sytuacji, w których mają one miejsce;

• wszelkiej wstępnej wiedzy, jaką obserwator dysponuje;

• wnioskowanie - odpowiedź na pytanie dlaczego aktor to robi. Wnioskowanie o przyczynach zachowania jest prowadzone na podstawie:

• zidentyfikowanego sensu tego zachowania;

• sytuacyjnych czynników ułatwiających i utrudniających to zachowanie;

• wszelkiej wstępnej wiedzy obserwatora.

• trzyetapowy model atrybucji Daniela Gilberta - zakłada, że proces atrybucji przebiega w trzech etapach:

• identyfikacja;

• 
  
  automatyczny wniosek o cesze;

• kontrolowana poprawka na sytuację.

2. ASOCJACJE: WNIOSKOWANIE NA PODSTAWIE WIEDZY

Spostrzegając innych zwykle wychodzimy poza dostępny nam zakres informacji o tej osobie, skądś więc te informacje czerpiemy.

1. UKRYTE TEORIE OSOBOWOŚCI

Poszczególne cechy są w naszym umyśle zorganizowane na zasadzie związków asocjacyjnych. Pewne cechy są skojarzone z innymi, dzięki czemu na podstawie faktycznie zaobserwowanych cech możemy wnioskować także o innych, zwykle współwystępujących z nimi, właściwościach poznawanego człowieka. Taką sieć powiązań między poszczególnymi cechami nazywa się ukrytą teorią osobowości (UTO, gdzie słowo „ukryta” oznacza tyle co bezwiedna czy nieświadoma). Badania nad UTO zapoczątkował Solomon Ash podając swoim badanym zbiory cech charakteryzujące osoby spostrzegane i prosząc o wskazanie, jakie inne jeszcze występują u tych osób.

2. ZACHOWANIA, CECHY I STEREOTYPY

Spostrzegając innego człowieka, mamy do czynienia z różnymi informacjami, zarówno:

• kategorialnymi - o rozmaitych rodzajach ludzi (np. dane zawarte w stereotypach);

• indywidualnymi - wygląd, zachowania, cechy.

MODEL RÓWNOLEGŁEGO PRZETWARZANIA DANYCH O KATEGORIACH, CECHACH I ZACHOWANIACH (Ziva Kunda i Paul Thagard) wyjaśnia w jaki sposób scalamy te informacje w całość i tworzymy spostrzeżenie. Model ten zakłada, że wszystkie te rodzaje informacji: kategorie, cechy, zachowania - wpływają łącznie na spostrzeganie, precyzując nawzajem swoje znaczenia.

Prawidłowości potwierdzone w codziennych zachowaniach:

• stereotypy wpływają na interpretacje znaczenia zaobserwowanych zachowań; stereotyp aktywizuje pewne cechy, które będziemy przypisywać drugiej osobie;

• stereotypy wpływają na interpretacje znaczenia cech - w jednej sytuacji dana cecha może być pożądana, w innej nie;

• zindywidualizowana informacja o osobie spostrzeganej wpływa na rodzaj podschematu używanego w trakcie spostrzegania; wiele stereotypów ma różne „wersje równoległe”, czyli podstereotypy (np. podstereotyp kobiety)

• stereotypy wpływają na spostrzeżenia konkretnych osób pod nieobecność informacji zindywidualizowanych, zaś słabo lub wcale nie wpływają na spostrzeżenia w obecności takich jednoznacznych interpretacji;

• stereotypy wpływają na spostrzeżenia konkretnych osób, jeśli zindywidualizowana informacja na ich temat jest wieloznaczna.

3. OCENIANIE OSÓB

Ocenianie osób jest nieodłączne od ich spostrzegania. Niemal każda informacja o otoczeniu społecznym ma znaczenie ewalutywne, czyli pozwala zorientować się w pozytywnej lub negatywnej wartości napotykanych ludzi i zdarzeń z punktu widzenia osoby spostrzegającej.

1. MODELE FORMUŁOWANIA OCEN

ILOŚCIOWE MODELE INTEGRACJI OCEN - zakładają, że nasz ogólny stosunek do człowieka jest rezultatem jakiegoś procesu integracji (scalania) cząstkowych ocen. Wyróżniamy następujące zasady integracji ocen:

• sumowanie - integrowanie ocen cząstkowych w ocenę globalną;

• uśrednianie - ocena globalna jest wynikiem uśredniania ocen cząstkowych;

• ważone uśrednianie - ocena globalna jest wynikiem uśrednienia ocen cząstkowych pomnożonych przez ich wagę. Waga oceny cząstkowej wyraża jej ważność, czyli wielkość wpływu na ocenę globalną w porównaniu z innymi, współwystępującymi informacjami. Ważone uśrednianie pozwala uwzględnić efekty kolejności otrzymywanych informacji przez przypisanie stosunkowo większej wagi informacjom początkowym.

Etapy kolejności otrzymywania informacji (np. o osobie):

• efekt pierwszeństwa - informacje uzyskane jako pierwsze wywierają silniejszy wpływ na ocenę globalną niż informacje uzyskane w dalszej kolejności. Efekt pierwszeństwa można wyjaśnić na 3 sposoby:

• hipoteza spadku wagi - w miarę otrzymywania informacji o tym samym człowieku nasza uwaga słabnie, w związku z czym kolejne dane wywierają coraz słabszy wpływ na ocenę;

• hipoteza dyskredytowania informacji sprzecznych z już posiadanymi - zakłada, że ludzie aktywnie unikają sprzeczności w obrębie wyznawanych przekonań na temat tego samego obiektu i odrzucają nowe informacje sprzeczne z tymi, w które już uwierzyli;

• hipoteza ukierunkowanego rozwijania naszego sądu o innym człowieku - informacje uzyskane jako pierwsze dostarczają kontekstu interpretacyjnego dla danych uzyskanych w dalszej kolejności;

• efekt świeżości - silniejsze oddziaływanie informacji odebranych jako ostatnie z kolei.

ASYMETRIE EWALUTYWNE I TREŚĆ INFORMACJI czyli ASYMETRIA POZYTYWNO-NEGATYWNA - niejednakowe traktowanie przez ludzi danych pozytywnych i negatywnych. Asymetria ma 2 różne efekty:

• inklinacja pozytywna - skłonność do formułowania raczej pozytywnych niż negatywnych ocen innych ludzi, siebie samego, obiektów społecznych i świata w ogólności;

• inklinacja negatywna (efekt negatywności) - polega na silniejszym uzależnieniu ocen globalnych od negatywnej niż pozytywnej informacji, na podstawie których jest ona formułowana Efekt negatywności może się objawiać w informacji o:

• moralności - w dziedzinie moralności informacje o zachowaniach pozytywnych są mniej diagnostyczne dla odpowiadających im cech osobowości niż zachowania negatywne. Większość ludzi zachowuje się przeważnie uczciwie, życzliwie i przyzwoicie;

• sprawności - w dziedzinie sprawności zachowania negatywne są mało diagnostyczne dla cech, zaś silnie diagnostyczne są zachowania pozytywne (asertywność, inteligencja).

TENDENCYJNE SPRAWDZANIE HIPOTEZ - podejście to zakłada, że punktem wyjścia procesu oceniania jest zwykle jakaś mniej lub bardziej nieświadoma hipoteza co do tego, jaka okaże się formułowana ocena. Każdy formułuje hipotezy na temat drugiej osoby, a później te hipotezy testuje i stara się je udowodnić. Dzieje się tak przez skłonność do bagatelizowania informacji, które mogłyby tę hipotezę obalić.

Hipotezy wywołują zjawisko samospełniającej się przepowiedni/prognozy. Jego istota to postawienie pewnej błędnej hipotezy na temat natury jakiejś sytuacji czy człowieka, która to hipoteza inicjuje sekwencję zdarzeń, doprowadzających do pojawienia się rzeczywistych dowodów jej trafności. Innymi słowy hipotezy prowadzą do produkowana potwierdzających je danych, pomimo początkowej fałszywości owych hipotez.

TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO Leona Festingera (1957) - opiera się na założeniu, że ludzie dążą do zgodności między różnymi przekonaniami o tej samej sprawie i spójności między swoimi poglądami a postępowaniem. Jeśli wskutek odebrania nowej informacji, w sposobie myślenia lub własnego postępowania pojawi się psychologiczna sprzeczność, rodzi to dysonans („kac moralny”).

Schematyczna prezentacja teorii dysonansu poznawczego:

• niezgodność przekonań - psychologiczna sprzeczność ważnych przekonań, która pojawia się wskutek:

• odbiór informacji lub myślenia;

• zachowanie sprzeczne z postawą;

• podjęcie decyzji;

• dysonans poznawczy - nieprzyjemny stan emocjonalny o własnościach popędu, który wywołuje:

• ogólna mobilizacja organizmu;

• motywacja do jego usuwania/redukcji;

• motywacja do jego antycypacyjnego unikania;

• reakcja usuwająca dysonans:

• zmiana postaw i opinii;

• uzasadnianie zachowania sprzecznego z postawą;

• zamrożenie decyzji.

4. SPOSTRZEGANIE OSÓB

6

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA - WYKŁADY

Te dwa etapy składają się na wnioskowanie

---