Renesansowi myśliciele (Erazm z Rotterdamu, Tomasz Morus, Nicolo Machiavelli)
Erazm z Rotterdamu (1467 - 1536) - najwybitniejszy przedstawiciel humanizmu chrześcijańskiego; znawca starożytnych języków, uczony, filolog, pisarz, teolog. Wydał krytyczny przekład Nowego Testamentu. Występował przeciwko średniowiecznej scholastyce. Nigdy nie zrzekł się katolicyzmu, jednak ostro piętnował nadużycia w Kościele. Napisał Rycerstwo chrześcijańskie a żywot duchowny w 1502 r. (przekład polski wydano w 1558 r.), w którym zasady pobożności porównał do sztuki życia wewnętrznego. Nawoływał do zgody między narodami. Głosił potrzebę jedności świata chrześcijańskiego, czym naraził zarówno Kościołowi, jak i reformacji. Stanowisko to nazywamy irenizmem (od gr. eirene - pokój, pochwała pokoju).
Erazm opowiadał się też przeciwko ślepemu naśladownictwu starożytnej stylistyki (np. Cycerona). Występował przeciwko Lutrowi w dziele O wolnej woli. Uważał, iż człowiek jest z natury dobry, zło pochodzi z niewiedzy. Jednocześnie potępiał on pychę i próżność uczonych w utworze Pochwała głupoty z 1509 r. Myśliciel z Rotterdamu nie stworzył obozu, stronnictwa czy wyznania. Jego poglądy podzielała głównie elita intelektualna epoki, ale miał też licznych wrogów. Dzieło Erazma znalazło silny oddźwięk na ziemiach polskich. Erazm z Rotterdamu utrzymywał częste kontakty korespondencyjne z Polakami. Jego bibliotekę wykupił w ramach mecenatu Jan Łaski (młodszy), pozostawiwszy ją Rotterdamczykowi w użytkowanie. Po śmierci uczonego Andrzej Frycz Modrzewski jeździł po ten księgozbiór do Bazylei.
Tomasz Morus żył w latach 1478 - 1535. Autor Utopii, w której zawarł wizję państwa idealnego. Członek brytyjskiej Izby Lordów. Uznany przez Kościół katolicki za świętego. Patron polityków. Skazany na ścięcie przez króla Henryka VIII, ponieważ nie uznał jego małżeństwa z Anną.
Niccolo Machiavelli żył w latach 1469 - 1527. Pisarz, dyplomata, historyk. Autor Księcia. Jego doktryna polityczna uzasadniała przemoc, podstęp, gdy służyło to interesom kraju. Dobro publiczne jest ideałem, który uzasadnia, by „cel uświęcał środki”. Władca z Księcia ma być jednocześnie lwem (siła, odwaga) i lisem (spryt, przebiegłość). Człowiek jest z natury zły. Cechuje go obłuda i chciwość. Taka postawa to tzw. makiawelizm.
Początki Renesansu przypadają na XIV wiek we Włoszech, zaś w krajach Europy Północnej na XV-XVI wiek. Koniec epoki datowany jest natomiast na przełom XVI i XVII wieku. Przyjmuje się, że w Polsce Renesans przypada na lata 1450 - 1630.
Podział epoki w Polsce
1. prerenesans - 2 połowa XV wieku aż do wstąpienia Zygmunta Starego na tron w 1506 r.
Jest to okres „jesieni polskiego Średniowiecza”, z rozkwitem nauki, piśmiennictwa łacińskiego. Przedstawiciele prerenesansu to: Jan z Ludziska (profesor Akademii Krakowskiej, astronom, retor, lekarz); Grzegorz z Sanoka (arcybiskup lwowski, poeta, epikurejczyk); Jan Ostroróg (prawnik, dyplomata, polityk); Konrad Celtis (humanista niemiecki, współtwórca Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego).
2. wczesny Renesans - 1506-1543
1506 rok jest symboliczną datą rozpoczęcia wielkich inwestycji artystycznych, m.in. na Wawelu. Jest to czas debiutów takich poetów jak: Jan Dantyszek (biskup warmiński, dyplomata, autor łacińskich elegii); Andrzej Krzycki (biskup, dworski panegirysta, autor paszkiwli i erotyków). Jest to również okres rozwoju drukarstwa.
Data końcowa wczesnego Renesansu, rok 1543, jest momentem śmierci Mikołaja Kopernika i jednocześnie datą wydania jego największego dzieła - O obrotach sfer niebieskich. Jest to również rok śmierci Klemensa Janickiego oraz wydania rozprawy Mikołaja Reja pt. Krótka rozprawa między trzema osobami.
Najwybitniejsze postaci tego okresu to: Mikołaj Kopernik, Stanisław Orzechowski (pisarz religijny i polityczny, ksiądz, retor); Andrzej Frycz Modrzewski, Biernat z Lublina, Klemens Janicki, Mikołaj Rej.
3. okres rozkwitu - 1543-1584 (śmierć Jana Kochanowskiego)
To lata szczytowej twórczości Mikołaja Reja, a także Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego.
4. okres ostatni - 1584-1629 (śmierć Szymona Szymonowica)
To czas, w którym tworzyli m.in. Szymon Szymonowic, Piotr Skarga, Mikołaj Sęp-Szarzyński.
SIELANKA to gatunek literacki o proweniencjach antycznych. Ukształtował się w poezji greckiej, w twórczości Teokryta (III w. p.n.e.), który traktował sielankę albo jako realistyczny obrazek przedstawiający wiernie krajobraz oraz zajęcia i przeżycia bohaterów, albo jako formę literackiej zabawy kamuflującej aktualną problematykę społeczno-obyczajową. To właśnie z Teokryta (idylle) oraz z Wergiliusza (bukoliki) czerpał Szymonowic inspirację i wzorce dla swoich utworów. Podobnie jak antyczni poeci budował sielankową scenerię, kształtował partie liryczne i epickie, organizował dialogi pieśniowe. Te ostatnie pełnią szczególnie doniosłe funkcje, to tutaj zawarte zostają pouczenia rodem ze stoicyzmu oraz refleksje nad miejscem poezji i poety w społeczeństwie. Swoje odbicie znalazła tu również horacjańska zasada złotego środka (aurea mediocritas).
Sielanka obejmuje utwory tematycznie związane z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych. Gatunek ten najczęściej wyraża się lirycznym monologu, poprzedzonym lub przeplecionym opisem albo dialogiem, ale czasem posługuje się formą czystego dialogu, formami narracyjnymi (sielanka epicka) lub dramatycznymi (sielanka udramatyzowana). Szczególną popularnością gatunek ten cieszył się w renesansie i oświeceniu (Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin).
W kolejnych kazaniach Skarga wylicza i charakteryzuje sześć najgroźniejszych chorób, które trawią jego ojczyznę:
Kazanie pierwsze. Na początku sejmu przy ś. Mszy sejmowej;
Kazanie wtóre. O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie;
Kazanie trzecie. O drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej;
Kazanie czwarte. O trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religijej katolickiej przez zar
Z kazań wyłania się wyraźny program społeczno-polityczny. Do najważniejszych postulatów Skargi należy wzmocnienie władzy królewskiej, która jednak miała być podporządkowana Kościołowi. Uważał, że należy ograniczyć pozycję sejmu w państwie oraz ukrócić przywileje szlacheckie. Twierdził, że tak samo jak ciało Kościoła składa się z różnych, nie zawsze tak samo ważnych, członków, tak w Rzeczypospolitej powinna panować swoista konieczna nierówność. Postulował usprawnienie sądownictwa, potępiał szlachecką anarchię, mężobójstwo i ucisk chłopów.
Źwierzyniec to zbiór krótkich, ośmiowersowych epigramatów. Figliki, stanowiące część zbioru, napisane są w formie ośmiowierszowej fraszki. Obie formy wymagały zwięzłości i precyzji wyrażania treści.
facecja - łac. dowcip, żart. Krótkie opowiadanie o charakterze komicznym, często pikantnej treści, zamknięte dowcipną pointą, nacechowane satyrycznie lub moralizatorsko. Gatunek popularny w literaturze renesansu. Wprowadził go włoski humanista F. Poggio w 1470 r. W Polsce najbardziej znane są anonimowe Facecje polskie z 1570 r. oraz Dworzanin polski Łukasza Górnickiego. Badacze doszukują się elementów facecji także u Reja, zwłaszcza że niektóre motywy zbioru z 1570 r. powtarzają się u poety.
epigramat - od łac. napis. Zwięzły i zwarty utwór poetycki, pomysłowy, dowcipny, bliski aforyzmowi, często o treściach satyrycznych, z wyrazistą pointą. Pierwotnie był to dystych elegijny umieszczany z starożytnej Grecji na grobowcach, pomnikach. W VI w.p.n.e. przekształcił się w gatunek literacki (Simonides, Marcjalis - I w.p.n.e). W nowożytnej poezji nabrał charakteru głównie filozoficznego lub lirycznego.
fraszka - od wł. gałązka, odmiana epigramatu. Mały, żartobliwy utwór wierszowany, oparty na zabawnym pomyśle, zawiera pointę. Nazwę gatunku rozpowszechnił Kochanowski od 1584 r. Uprawiana chętnie jeszcze przez Tuwima czy Gałczyńskiego.
Cechy językowe
Rej to doskonały gawędziarz. Styl gawędy charakteryzuje się wielością prozaizmów, brakiem potoczystości wiersza. Uboga czasem forma poetycka jest równoważona żywością, dynamizmem autentycznego języka z połowy XVI w. Opowiadana scenka ma zazwyczaj dwa sensy: dosłowny i głębszy. Wtedy Rej-gawędziarz staje się Rejem-moralistą. Za pomocą zabawnego tekstu poeta daje do myślenia o poważnych sprawach, dotyczących każdego człowieka. Zabawy językowe Reja służą sprowadzaniu do absurdu nietrafnych wypowiedzi dworzan i szlachty. Zwłaszcza w Figlikach znajduje się wiele żartów, opartych na zasadzie: głupie pytanie - głupia odpowiedź lub też skoncentrowanych na dosłownym rozumieniu zwrotu dwuznacznego. Wiele utworów poety czerpie ze znanych motywów facecji europejskich oraz z przysłów polskich.
Streszczenie i interpretacja
Tekst właściwy tragedii poprzedza list dedykacyjny Kochanowskiego do Zamoyskiego, który wyjaśnia część okoliczności związanych z prapremierą Odprawy. Kochanowski informuje Zamoyskiego o zawartości dramatu i wyraża nadzieję, że będzie mógł być obecny podczas przedstawienia.
Część zasadniczą można podzielić na:
prolog,
epeisodiony przeplatane pieśniami chóru (stasimonami),
epilog.
Autor Dworzanina pominął również niektóre anegdoty (wśród nich te dotyczące mnichów, kapelanów, kardynałów): spomiędzy stu anegdot z oryginału powtórzył tylko czterdzieści w wersji spolszczonej ponadto Górnicki dodał drugie tyle nowych. Obecność licznych anegdot i facecji w utworze, kieruje go w stronę prozy narracyjnej, co jest przeciwieństwem ówczesnych tendencji (dialog z reguły ewoluował w formę dramatyczną).
Dworzanin polski to dzieło parenetyczne napisane w formie tzw. zwierciadła (łac. speculum), w którym został przedstawiony wizerunek idealnego dworzanina oraz „dwornej pani”. Do najważniejszych kategorii eksponowanych w utworze Górnickiego należą elegancja, wdzięk, wytworność oraz kultura osobista. Ideał dworzanina, wyłaniający się z wypowiedziach współrozmówców, posiada cechy głęboko zakorzenione w kulturze, były one prezentowane już w starożytności przez takich autorów jak Platon czy Arystoteles. Wdzięk (grazia) w tym dziele na szczególne znaczenie, jest pojęciem z zakresu poetyki normatywnej.
Harmonia i proporcja były pojęciami obiektywnymi, bo mierzalnymi, wdzięk zaś jest kategorią do pewnego stopnia subiektywną: dzięki „gracji” to, co harmonijne i proporcjonalne, podoba się i staje się łatwe. W tym sensie wdzięk był jakby sprawnością, był sztuką. |
Człowiek cechujący się wdziękiem sprawia wrażenie, że wszystko czyni bez najmniejszego wysiłku, cechuje go tzw. „zmyślna niedbałość” we wszystkich dziedzinach życia, również w mowie:
A tak ten mój dworzanin będzie u wszystkich ludzi z podziwieniem osoby i będzie miał we wszystkim gracyję, a zwłaszcza w mowie, jeśli się strzec będzie wydwarzania, której wady pełno wszędzie a podobno u nas w Polszcze więcej niż gdzie indziej. Albowiem nasz Polak, by jedno kęs z domu wyjechał, wnet nie chce inaczej mówić, jedno tym językiem, gdzie troszkę zmieszkał: jeśli był we Włoszech, to za każdym słowem signor, jeśli we Francyjej, to per ma foi, jeśli w Hiszpanijej, to nos otro cavaglieros; a czasem drugi, chocia nie będzie w Czechach, jedno iż granicę śląską przejdzie, to już inaczej nie będzie chciał mówić, jedno po czesku, a czeszczyzna we to Bóg, jaka będzie. |
Ostatnim, najważniejszym kryterium dworskości jest głębia duchowa, liczne zalety ducha. Na te składają się: wysoka kultura intelektualna, męstwo w czasie wojny, a rozwaga i umiar, gdy panuje pokój. Ponadto idealny dworzanin powinien mieć dobry wpływ na swego przełożonego.
Figliki ukazały się dwukrotnie jako zakończenie Źwierzyńca, po raz pierwszy w 1562 r. Było to 211 epigramatów pod tytułem: Przypowieści przypadłe, z których się może wiele rzeczy przstrzec. Po śmierci Reja, w 1574 r., zbiór liczył 236 ośmiowierszowych miniatur zatytułowanych przez wydawcę: Figliki, albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie, które sobie po zatrudnionych myślach, dla krotofile, wolny będącz, czytać możesz. Teraz nowo drukowane. Inny znany tytuł zbiorku to Facecje albo śmieszne powieści. Zbiór należy do gatunku europejskich facecji (patrz: problem gatunku). Stanowią doskonałe źródło wiedzy o poziomie życia towarzyskiego w dworkach szlacheckich XVI w. Są to wiersze, w których formie zawarł Rej opowiastki i żarciki dworskie i szlacheckie. Utwory rubaszne, sprośne, ordynarne przeplatają się w Figlikach z lekkimi, pomysłowymi żartami o codziennym życiu i postawach ludzi. Do najbardziej znanych utworów cyklu należą: Baba, co w Pasyją płakała, Co miedźwiedzią skorę szacowali, Pleban pieska na cmentarzu pochował
Czas i miejsce powstania
Fraszki pisane przez Kochanowskiego powstawały zarówno po polsku, jak i po łacinie. Ich łaciński zbiór zatytułowany był Foricoenia, natomiast utwory w języku polskim ukazały się w trzech księgach: „Fraszki pierwsze”, „...wtóre”, „...trzecie”. Całość cyklu stanowiło około trzystu utworów. Fraszki zostały wydane w roku 1584 w Drukarni Łazarzowej w Krakowie, na krótko przed śmiercią poety.
Co to jest fraszka?
Jak podaje słownik terminów literackich Stanisława Jaworskiego,
„FRASZKA jest to krótki utwór poetycki będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczący jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą puentą stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzję. Wśród fraszek Kochanowskiego są również drobne wiersze refleksyjne (np. O żywocie ludzkim). Nazwę wprowadził Kochanowski, w okresie renesansu pisał podobne utwory M. Rej, później m. in. W. Potocki, A. Morsztyn, J. Tuwim, K. I. Gałczyński, S. J. Lec, J. Sztaudynger. Fraszka renesansowa miała charakter głównie sytuacyjny, współczesna posługuje się chętnie kontrastem form językowych.”
Współcześni Kochanowskiemu teoretycy literatury uważali, że EPIGRAMAT to utwór, który w sposób zwięzły i żartobliwy opisuje ludzi, bądź też zdarzenia czy rzeczy. Jako gatunek poetycki epigramat cieszył się dużą swoboda tematyczną. Powinien on być inteligentny, zwarty i posiadać puentę. Wywodzi się on z antyku, zaś jego rozwój miał miejsce w renesansie, zwłaszcza jako utwór o treści moralizatorskiej. W poezji polskiej epigramat uprawiali m. in. J. Kochanowski, C. Norwid oraz A. Mickiewicz.
Fraszka jako gatunek literacki
Słowo fraszka pochodzi od włoskiego słowa frasca, które oznaczało gałązkę, zaś przenośnie funkcjonowało jako drobiazg, figielek, żart, coś błahego. Z czasem zaczęło nabierać innego znaczenia i być określeniem gatunku literackiego. W tym ujęciu jest to krótki utwór wierszowany, o zróżnicowanej tematyce, często o charakterze żartobliwym, opartym na dowcipnym pomyśle, bądź też jakiejś idei. Termin fraszka do języka polskiego wprowadził Jan Kochanowski. Fraszka może być napisana:
„na coś” (np. Na lipę),
„do czegoś” (np. Do gór i lasów),
„o czymś” (np. O doktorze Hiszpanie)
Podział fraszek
Ze względu na temat, jaki podejmują fraszki, możemy podzielić je na:
miłosne
obyczajowe
patriotyczne
filozoficzno-refleksyjne
autotematyczne (czyli wiersze o pisaniu wierszy)
Ze względu na budowę możemy podzielić fraszki na:
wyznaniowo-liryczne (zazwyczaj pisane w pierwszej osobie, mówiące o uczuciach i doznaniach podmiotu lirycznego),
opisowo-ilustracyjne (punktem zainteresowania jest dany motyw lub temat, który zostaje zilustrowany i opisany)
dramatyzowane (występują dialogi, które przypominają scenki teatralne)
Tren jako gatunek
Wg Słownika Terminów Literackich S. Jaworskiego -
Utwór poetycki o tonie elegijnym i żałobnym charakterze, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków.
Gatunek ten powstał już w antyku, tworzyli w nim m.in. Owidiusz i Pindar. Łączono go wtedy z dostojnymi osobami - królami, mędrcami, bohaterami, na cześć których go wykonywano. Do literatury polskiej wprowadził go Kochanowski, tworząc swój cykl trenów poświęconych zmarłej córce - Urszuli. Wśród kontynuatorów Kochanowskiego znaleźć można Kniaźnina, Słowackiego czy Broniewskiego.
Treny jako cykl
Cykl trenów bejmuje 19 utworów. Ów zespół tekstów, które łączy postać bohaterki literackiej. Jest nią Urszulka, zaś podmiotem jest autor - czyli Kochanowski.
Treny napisane zostały w sposób gradacyjny - czyli stopniowany. (łac. gradus - stopień). Gradacji podlegają uczucia, przeżycia i oceny. Najbardziej dramatyczny charakter mają treny ze środka cyklu, tj. IX, X i XI.
Klasyczna budowa trenu
Treny antyczne budowane były według określonego schematu tematycznego. Następowały po sobie:
Pochwała cnót zmarłego;
Ubolewanie nad wielkością straty;
Żal po śmierci;
Pocieszenie;
Pouczenie.
W schemat ten wpisuje się cały cykl utworów Kochanowskiego. Dziewiętnaście trenów tworzy całość, w której można odnaleźć poszczególne, klasyczne elementy. I tak dwa pierwsze treny są wypowiedzią bólu po śmierci dziecka. Kolejne to wyraz rozpaczy, narastania cierpienia, które są kulminację znajduje w trenach IX i X, stanowiących apogeum w dawkowaniu czytelnikowi rozpaczy. Są wyrazem buntu przeciwko Mądrości, Bogu, kolejom losu. Poeta wątpi w nich w sens życia, istnienie Boga, jego dobroć. Kolejne Treny to już powolne ukojenie rozpaczy, pogodzenie z losem i historią.
Jednym z pierwszych polskich humanistów był poeta Biernat z Lublina (ok. 1470 - ok.1530). Jako syn plebejusza wstąpił na drogę kapłańską. Służył w szlacheckich i mieszczańskich domach, prawdopodobnie też jako medyk. Znał Kallimacha, któremu zawdzięcza jak się zdaje poglądy renesansowe. Był jednym z pierwszych krzewicieli wartości języka polskiego. Autor Raju dusznego, Dialogu Palinura z Charonem zasłynął najbardziej dziełem pt. Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego. Nurt plebejsko-mieszczański to literatura skierowana do szerokiego kręgu odbiorców. Miała ona zaspokoić głód piśmiennictwa po polsku. Jan z Koszyczek zaczerpnął motyw popularny wtedy w Europie i napisał Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym. Marchołt był bohaterem apokryficznego dialogu, z czasem stał się komicznym przeciwnikiem Salomona, symbolicznego mądrego władcy. Książka ta miała charakter humorystyczny, a nawet rubaszny, zawierała elementy ludowej fantazji i chłopskiej mądrości.
Inny autor, tym razem anonimowy, przetłumaczył w tym czasie pozycję również świecką i ludową, a mianowicie książkę pt. Sowizrzał krotofilny i śmieszny - początek, żywot i dokonanie jego dziwne. Postać Sowizdrzała została zaczerpnięta z niemieckiego i niderlandzkiego folkloru. Był to legendarny ludowy kpiarz, prześmiewca, ale także mędrzec. Bohater wyczyniał różnego rodzaju psoty możnym, rycerzom, biskupom, bogaczom. Dziełko było wyrazem butności, niepokornej postawy plebsu wobec feudałów. W utworze znalazły się tez ślady coraz większej świadomości mieszczańskiej.
Tematyka obejmująca aktualne problemy społeczno-polityczne charakteryzowała właściwie całe piśmiennictwo renesansowe, niezależnie od gatunków i rodzajów literackich. Dlatego można mówić o szerokim zainteresowaniu publicystyką i o rozwoju myśli publicystycznej w polskim Odrodzeniu. Najchętniej wykorzystywaną formą był zaczerpnięta z Arystotelesa mowa. Sięgnięto także po nowatorskie pomysły, jak list otwarty, dialog, komentarz. W tym kręgu powstawały także przykłady dziejopiRozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnymsarstwa oraz na wpół publicystyczne i na wpół religijne kazania. Twórcami renesansowej publicystyki byli:
Jan Ostroróg
Starosta wielkopolski, doradca Kazimierza Jagiellończyka. Autor rozprawy pt. Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej na sejm walny Królestwa. Utwór skierowany był do wojewodów i kasztelanów. Zawarto w nim m.in. takie zagadnienia, jak stosunek króla do papieża, postulat ograniczenia politycznej władzy duchowieństwa, reformy prawodawstwa, a także kwestie związane z ochroną polszczyzny i jej rozwojem.
Andrzej Frycz Modrzewski
Żył w latach 1503-1572. Swą publicystyczną działalność rozpoczął od broszury Łaski albo o karze za mężobójstwo, wydanej w 1543 roku. Atakował w nim niesprawiedliwą ustawę, w myśl której szlachcic zabijający nieszlachcica podlegał tylko karze administracyjnej, zaś nieszlachcic zabijający szlachcica karany był śmiercią. W 1551 roku wydał O poprawie Rzeczpospolitej (De republica emendanda). Dzieło podzielonej jest na 5 części - o obyczajach; o prawach; o wojnie; o kościele; o szkole. Napisane zostało po łacinie. Widoczne są w nim wpływy irenizmu oraz myśli Erazma z Rotterdamu. Jest to nowatorska i szczegółowa analiza ustroju społeczno-politycznego ówczesnej Polski, zawiera również program reform i propozycje przebudowy kraju.
Część I - o obyczajach - postulat, by państwo stało na straży etyki, wychowania młodych ludzi, by zarządzało opieką społeczną i zdrowotną.
Część II - o prawach - zawiera projekt organizacyjny sądownictwa, stworzenia nowego kodeksu, postulat równości wobec prawa.
Część III - o wojnie - uznaje prawo narodów do samostanowienia oraz samodzielnego istnienia. Jest przeciwko wszelkiej agresji, zwłaszcza wojnie zaborczej.
Część IV - o kościele - postulat rozdziału kościoła od państwa i polityki, domaga się udziału świeckich w soborach.
Część V - o szkole - postulat, by za wychowanie odpowiedzialne było państwo. Postulat stworzenia zespołu szkół powszechnych.
Państwem idealnym dla Frycza było państwo surowe, ale sprawiedliwe, rządzone przez filozofów, w którym dobrem najwyższym byłaby praca i nauka.
Stanisław Orzechowski
Żył w latach 1513 -1566, był przeciwnikiem A. F. Modrzewskiego. Udowadniał, iż Kościół stworzył polską państwowość, spaja kraj, jest nadal gwarantem wolności.
Piotr Skarga
Jezuita, kaznodzieja króla Zygmunta III wazy. Jego Kazania sejmowe zawierają obraz upadku kraju, w którym szerzą się zepsucie i inne „choroby”. Do narodowych wad zaliczał brak patriotyzmu, słabą władzę króla, niesprawiedliwe prawa, upadek obyczajów, szerzenie się zepsucia w religii. Państwo idealne winno być silną monarchią, posłuszną Kościołowi.
Kazania są prozą retoryczną, a celem, jaki stawiał sobie Skarga, było pouczenie i poruszenie czytelnika, zmotywowanie go do zmiany.
Poezja nowołacińska - nurt dworski
Najbujniej nurt ten rozwinął się w Krakowie wśród bogatej szlachty, na dworach magnatów i duchownych. W miastach zamożni patrycjusze również aktywnie uczestniczyli w tworzeniu dworskiego humanizmu. Literatura w tym kręgu charakteryzowała się erudycyjnością - zwłaszcza nawiązaniami do Antyku i popisem ogólnej oraz szczegółowej wiedzy, zdobytej na zagranicznych studiach. Było to pisarstwo głównie łacińskie, o tematyce świeckiej. Uprawiali je Mikołaj Hussowski, Paweł z Krosna, Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki. W początkowym okresie Renesansu w Polsce poeci ci tworzyli po łacinie. Włączali się przez to w europejski nurt renesansowy, humanistyczny, nawiązując do wzorów starożytnych. Język polski uważany był za zbyt mało precyzyjny, by wyrazić nim poezję. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Klemens Janicki. Poeta, opisując swoje życie w jednym z utworów, w elegii O sobie samym do potomności, zawarł swoją drogę do poezji, historię śmiertelnej choroby, sympatie i antypatie. W jego wierszach widoczny jest smutek, ale nie ma w nich rozpaczy. Poeta do końca sławi uroki i piękno życia. Jego poezja jest szczera i bezpośrednia, opisująca krótkie, ale zarazem niezwykłe życie. Poezja tego typu jest typowym przejawem tendencji renesansowych.