Zagadnienie ławy przysięgłych, ławnicy obecnie
Wymiar sprawiedliwości w państwie mogą sprawować sędziowie zawodowi jak i niezawodowi tj. przysięgli i ławnicy. W obecnym ustawodawstwie polskim nie przyjęto anglosaskiej koncepcji wyodrębnienia sędziowskiego składu przysięgłych, aczkolwiek taki system przewidywał Kodeks Postępowania Karnego z 1928 roku. W naszym systemie prawnym funkcjonuje jednakże germańska koncepcja sądzenia z udziałem ławników.
Instytucja prawna ławy przysięgłych funkcjonuje obecnie w państwach, które przyjęły system brytyjskiego prawa common law, między innymi w USA, Australii, Kanadzie i oczywiście w Anglii. Sądy z udziałem ławy przysięgłych ukształtowały się w XVI - XVII wieku w Anglii i przyjęły się w wielu państwach, najpierw we Francji w czasie rewolucji francuskiej z 1789 roku, a w połowie XIX wieku w okresie ruchów wolnościowych, czyli tzw. Wiosny ludów w innych państwach.
Ława przysięgłych polega na udziale w wymiarze sprawiedliwości czynnika społecznego. Składa się z sędziów niezawisłych, powołanych do udziału w rozpoznaniu konkretnej sprawy karnej i orzekaniu zwykle tylko co do winy lub niewinności oskarżonego (nie co do kary). Ława przysięgłych może wyjątkowo orzekać w sprawach cywilnych, ale jej werdykt ogranicza się w tym przypadku do ustalenia stanu faktycznego. Orzeczenie co do kary ( w sprawach karnych) wydaje zawsze, po wysłuchaniu werdyktu ławy przysięgłych, sędzia zawsze bez konsultowania orzeczenia z ławą.
W Polsce kodeks postępowania karnego z 1928 roku dopuszczał działalność ławy przysięgłych w zakresie rozpoznawania spraw, za które ustawa przewidywała karę śmierci lub bezterminowe pozbawienie wolności, a najniższy wymiar kary wynosił 10 lat pozbawienia wolności oraz przy przestępstwach politycznych. Według jego przepisów utworzenie ławy następowało po wywołaniu sprawy, a w przypadku gdy ławników było więcej niż potrzeba następowała eliminacja w pierwszej kolejności na podstawie przepisów ustawy art. 39, a następnie przez strony. Gdy obrady miały potrwać dłużej niż jeden dzień należało wybrać również ławnika zapasowego. Podczas narady ławnicy nie mieli prawa opuszczać izby narad, ani porozumiewać się z osobami postronnymi. W ich dyskusji przewodniczył zwierzchnik ławy wybrany przez przewodniczącego, a po ustaleniu werdyktu odczytywał go na głos z zaznaczeniem odpowiedzi na konkretne pytania. W skład ławy wchodziło 12 członków.
W obecnie obowiązującym kodeksie postępowania karnego z 1969 roku instytucja ławy przysięgłych została zastąpiona przez sąd z udziałem ławników. Ławnikiem w dawnej Polsce tj. od XIII wieku był członek ławy miejskiej, wybierany przez radę miejską bądź wyznaczany przez właściciela miasta. Obecnie ławnik to wybrany, niezawodowy członek składu kompletu sędziowskiego reprezentujący czynnik społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości. W sprawach cywilnych ławnik pod przewodnictwem zawodowego sędziego rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy, ubezpieczeń społecznych oraz wynikające ze stosunków rodzinnych. W procesie karnym oraz na rozprawie odwoławczej sąd orzeka w składzie dwóch ławników i sędziego.
Aby zostać ławnikiem należy sprostać wymaganiom stawianym przez ustawę, to znaczy:
posiadać obywatelstwo polskie i korzystać z pełni praw cywilnych jak i obywatelskich,
być „nieskazitelnego charakteru”,
ukończyć 30 lat, lecz nie przekroczyć 65,
być zatrudnionym lub zamieszkiwać w miejscu kandydowania co najmniej od roku.
Ponadto do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych ławnikiem powinna być osoba wykazująca szczególną znajomość spraw pracowniczych oraz celów ubezpieczenia i potrzeb osób ubezpieczonych.
Natomiast ławnikami nie mogą być:
osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze,
osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego,
funkcjonariusze policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń,
adwokaci i aplikanci adwokaccy, radcy i aplikanci radcowscy,
duchowni,
żołnierze w czynnej służbie wojskowej,
funkcjonariusze Służby Więziennej,
nie można być ławnikiem w więcej niż jednym sądzie.
Ławników do sądów okręgowych oraz rejonowych wybierają rady gmin, których obszar jest objęty właściwością tych sądów, w głosowaniu tajnym. Liczbę ławników wybieranych przez poszczególne rady gmin do wszystkich sądów działających na obszarze właściwości sądu okręgowego, w tym także liczbę ławników do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, ustal kolegium sądu okręgowego, natomiast liczbę ławników do poszczególnych sądów rejonowych ustala się po zasięgnięciu opinii prezesów tych sądów. Prezes sądu okręgowego podaje liczbę ławników do wiadomości poszczególnym radom gmin najpóźniej na 30 dni przed upływem terminu zgłaszania kandydatów. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i związki zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa oraz co najmniej 25 obywateli mających czynne prawo wyborcze, zamieszkujących stale na danym terytorium, w terminie do 31 lipca ostatniego roku kadencji, w trybie, który określi Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Natomiast jeżeli chodzi o kandydatów na ławników do orzekania w sprawach z zakresu prawa i pracy i ubezpieczeń społecznych to zgłaszają ich w równej liczbie terenowe organy administracji rządowej, związki zawodowe oraz organizacje pracodawców.
O kandydatach na ławników rady gmin zasięgają informacji z Krajowego Rejestru Karnego oraz od właściwych organów Policji.
Kadencja ławników sądów okręgowych i rejonowych trwa cztery lata następujące po roku, w którym dokonano wyborów, natomiast mandat ławnika wybranego dodatkowo wygasa z upływem kadencji ogółu ławników. Dalej ławnik może brać udział tylko w postępowaniu jakie rozpoczęte zostało przed wygaśnięciem jego mandatu do czasu zakończenia. Dodatkowo mandat ławnika wygasa w razie orzeczenia prawomocnym wyrokiem pozbawienia go praw publicznych co stwierdza rada gminy. Rada gminy, która go wybrała może go odwołać na wniosek prezesa właściwego sądu w razie:
skazania go prawomocnym wyrokiem w przypadku innym niż pozbawienie praw publicznych,
niewykonywania obowiązków ławników,
zachowania godzącego w powagę sądu,
niezdolności do wykonywania obowiązków ławnika.
Przed upływem kadencji mandat wygasa z dniem doręczenia mu zawiadomienia prezesa sądu o skreśleniu z listy ławników wskutek zrzeczenia się mandatu z ważnych przyczyn lub odwołania ławnika przez radę gminy. W razie zniesienia sądu, ośrodka zamiejscowego lub wydziału zamiejscowego ławnicy tych jednostek stają się ławnikami sądów, które przejmują kompetencje jednostek zniesionych. W razie potrzeby ilość ławników można uzupełnić.
W zakresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom (m.in. Kodeks postępowania karnego, prawo o ustroju sądów powszechnych). Ławnik nie może przewodniczyć na rozprawie i naradzie ani wykonywać czynności sędziego poza rozprawą, chyba że ustawa stanowi inaczej. Ławnik może być wyznaczony do udziału w rozprawach do 12 dni w ciągu roku, zwiększenia może dokonać tylko prezes i tylko w razie zaistnienia ważnych przyczyn tj. konieczność zakończenia sprawy. Do rozpraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych wyznacza się jednego ławnika z kandydatów zgłoszonych przez związki zawodowe i organizacje pracodawców oraz jednego ławnika zgłoszonego przez terenowy organ administracji rządowej. Gdy zostaną wyznaczeni np. dwaj ławnicy dodatkowi należy wówczas oznaczyć kolejność w jakiej będą występować.
Pracodawca zatrudniający ławnika jest obowiązany zwolnić go od pracy na czas pełnienia czynności w sądzie. Za czas zwolnienia od pracy ławnik zachowuje prawo do świadczeń wynikających ze stosunku pracy, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia - ale otrzymuje on równowartość utraconego wynagrodzenia w wysokości ustalanej jako ekwiwalent za urlop wypoczynkowy. Koszty wypłaty ławnikom równowartości utraconego wynagrodzenia oraz rekompensaty ponosi Skarb Państwa. Natomiast ławnicy zamieszkali poza siedzibą sądu otrzymują diety oraz zwrot kosztów przejazdu i noclegu według zasad ustalonych w tym zakresie. Należności te przyznaje prezes właściwego sądu. Od tej decyzji przysługuje odwołanie do instancji wyższej, tj. od prezesa sądu rejonowego do prezesa sądu okręgowego, a gdy w pierwszej instancji decyzję wydał prezes sądu okręgowego lub apelacyjnego do Ministra Sprawiedliwości.
Ławnicy każdego sądu wybierają ze swego grona radę ławniczą, jej przewodniczącego i zastępców. Do zadań rady należy podnoszenie poziomu pracy ławników i ich reprezentowanie oraz pobudzanie działalności wychowawczej ławników w społeczeństwie.
Instytucja ławników występuje również w sądzie wojskowym. Funkcję tę pełnić może tylko żołnierz w czynnej służbie wojskowej, a w przypadkach określonych w ustawie również ławnik sądu powszechnego. Ławnikiem również może być też żołnierz, który:
ukończył 18 lat i korzysta z praw cywilnych i obywatelskich,
jest nieskazitelnego charakteru oraz wyróżnia się w wykonywaniu zadań służbowych i przestrzeganiu dyscypliny wojskowej.
Ławnikiem nie może być żołnierz, który:
pełni służbę w departamencie nadzorującym działalność sądów wojskowych,
w sądzie wojskowym,
wojskowej jednostce organizacyjnej prokuratury lub żandarmerii wojskowej,
nie można być ławnikiem w więcej niż jednym sądzie.
Ławnicy wybierani są do wojskowych sądów garnizonowych oraz do wojskowych sądów okręgowych. Wybór ławników następuje większością głosów na zebraniach żołnierzy jednostek wojskowych, stacjonujących na obszarze właściwości poszczególnych sądów wojskowych, spośród kandydatów zgłoszonych na zebraniu. Kadencja ławnika trwa 3 lata. Ławników będących żołnierzami pełniącymi zasadniczą służbę wojskową wybiera się na okres odbywania tej służby. Liczbę ławników wybieranych do poszczególnych sądów wojskowych oraz termin ich wyboru określają przepisy właściwych sądów wojskowych. Ławnik takiego sądu może być wyznaczony tylko przed sądem tego samego rzędu.
Mandat ławnika wygasa w przypadku:
śmierci,
upływu kadencji,
z dniem zwolnienia z czynnej służby wojskowej,
w razie przeniesienia do pełnienia służby w:
departamencie nadzorującym działalność sądów wojskowych,
w sądzie wojskowym,
wojskowej jednostce organizacyjnej prokuratury,
wojskowej jednostce organizacyjnej żandarmerii wojskowej,
przeniesienia do innej jednostki wojskowej, stacjonującej na obszarze właściwości innego sądu wojskowego,
skazania prawomocnym wyrokiem sądu lub warunkowego umorzenia postępowania karnego,
orzeczenia prawomocnym wyrokiem o ograniczeniu lub utracie praw cywilnych,
uznania prawomocnym orzeczeniem dyscyplinarnym winnym naruszenia honoru i godności żołnierskiej,
odwołania ławnika przez zebranie żołnierzy w jednostce wojskowej, w której pełni służbę,
zrzeczenia się mandatu.
Wygaśnięcie mandatu stwierdza prezes właściwego sądu. Natomiast zebranie ławników odwołuje ławnika większością głosów w przypadku:
niewykonywania obowiązków ławnika,
zachowania godzącego w powagę sądu,
utraty warunków nieskazitelnego charakteru oraz z powodu nie wyróżniania się w wykonywaniu zadań służbowych i nieprzestrzegania dyscypliny wojskowej,
Następuje to z inicjatywy zebrania żołnierzy lub na wniosek prezesa właściwego sądu wojskowego. W wypadku wygaśnięcia mandatu lub odwołania ławnika dokonuje się w razie potrzeby wyboru nowego ławnika. Dodatkowe wybory ławników zarządza prezes właściwego sądu wojskowego, zaś jego mandat wygasa podobnie jak w sądach powszechnych razem z końcem kadencji ogółu ławników wybranych do sądu.
2