1. Wymiar sprawiedliwości w Polsce
Wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują - jak określa Konstytucja - sądy: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Tym samym trybunały znajdują się poza strukturą polskiego wymiaru sprawiedliwości, jednak w szerokim ujęciu termin wymiar sprawiedliwości odnosi się również do nich. W mediach często, acz błędnie, do organów wymiaru sprawiedliwości zaliczana jest także prokuratura, tymczasem prokurator (nie: prokuratura) jest organem ścigania, podobnie jak np. policja.
Sądy
Spośród organów sprawujących wymiar sprawiedliwości wyróżnia się:
sądy powszechne:
Sąd Najwyższy,
sądy wojskowe (wojskowe sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe).
Ponadto na czas wojny Konstytucja dopuszcza powołanie sądów wyjątkowych lub ustanowienie trybu doraźnego. Postępowanie sądowe jest przynajmniej dwuinstancyjne.
Podstawy prawne
Prawo o ustroju sądów powszechnych z 27 lipca 2001 r.
Prawo o ustroju sądów wojskowych z 21 sierpnia 1997 r.
Prawo o ustroju sądów administracyjnych z 25 lipca 2002 r.
Ustawa z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o Krajowej Radzie Sądownictwa
Ustawa o Trybunale Stanu z 26 marca 1982 r.
Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym z 1 sierpnia 1997 r.
Sądy powszechne
Sądy powszechne - część systemu sądownictwa właściwa do rozstrzygania spraw niezastrzeżonych dla innych sądów. Do obecnego polskiego sądownictwa powszechnego należą sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądy powszechne rozstrzygają wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla innych sądów. Wszystkich sędziów sądów powszechnych mianuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Sądami kierują prezesi powoływani przez Ministra Sprawiedliwości oraz w zakresie finansowym i gospodarczym Dyrektorzy Sądów Apelacyjnych i Okręgowych oraz Kierownicy Finansowi Sądów Rejonowych - powoływani przez Ministra Sprawiedliwości. Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie dwuinstancyjności. Dzięki temu możliwe jest naprawienie wszelkich uchybień dokonywanych w sądach pierwszej instancji. Kontrolę nad sądami powszechnymi w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy.
Obecnie w Polsce jest (stan prawny na 1 stycznia 2008 roku):
11 sądów apelacyjnych
45 sądów okręgowych
323 sądy rejonowe
2. Prawo do sądu - jedno z najbardziej fundamentalnych praw obywateli.
Niekiedy bywa określane również jako prawo do wymiaru sprawiedliwości lub też prawo do ochrony prawnej. Prawo do sądu wyraża ideę zapewnienia każdemu człowiekowi uprawnienia do przedstawienia swojej sprawy przed organami państwa - sądami - stwarzającymi gwarancje podejmowania sprawiedliwych, obiektywnych i słusznych decyzji. Prawo do sądu jest prawem podmiotowym tworzącym samodzielną podstawę roszczenia jednostki. Prawo do sądu przysługuje każdemu - osobom fizycznym oraz innym podmiotom występującym w obrocie prawnym. Obejmuje ono nie tylko odpowiedzialność karną i ochronę cywilnoprawną, ale także sprawy administracyjne obecnie rozpatrywane przez sądownictwo administracyjne. Prawo do sądu ma charakter zasady uniwersalnej o charakterze międzynarodowym. Zgodnie z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej”.
Prawo do sądu formułuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stanowiąc w art. 45 ust. 1, że „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Zasadę tę uzupełnia art. 77 ust. 2 Konstytucji zawierający zakaz zamykania drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności lub praw oraz art. 78, w myśl którego każda ze stron postępowania ma prawo do zaskarżeń orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.
3. Sądy powszechne
Sąd rejonowy - w polskim systemie wymiaru sprawiedliwości sąd powszechny powołany do rozpoznawania wszystkich spraw należących do sądów powszechnych, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych dla sądów wyższych instancji. Instancją odwoławczą od orzeczeń sądu rejonowego jest sąd okręgowy. Sądy rejonowe tworzy i znosi Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa w drodze rozporządzenia. Obszar właściwości sądu rejonowego obejmuje obszar jednej lub więcej gmin. W uzasadnionych wypadkach w jednej gminie można utworzyć kilka sądów. Poza siedzibą sądów rejonowych Minister może tworzyć ośrodki zamiejscowe. W skład kierownictwa sądu rejonowego (organy sądu rejonowego) wchodzą: prezes, wiceprezesi, kierownik finansowy (w razie jego powołania). W sądach rejonowych zatrudnieni są: sędziowie, referendarze, asystenci sędziego, kuratorzy, pracownicy administracyjni (urzędnicy) oraz pracownicy obsługi.
Sąd rejonowy dzieli się na wydziały (w zależności od potrzeb):
cywilny,
karny,
pracy (pracy i ubezpieczeń społecznych w sądach rejonowych mieszczących się w miastach będących siedzibami sądów okręgowych, w których utworzono wydziały ubezpieczeń społecznych),
ksiąg wieczystych,
Oraz oddziały zajmujące się zagadnieniami administracyjno- gospodarczo- finansowo- kadrowymi. W zależności od wielkości sądu rejonowego tworzone są: Oddział Administracyjny (sekretariat prezesa), Oddział Finansowy, Oddział Gospodarczy, Oddział Kadr, Oddział Informatyczny. W mniejszych sądach, zamiast oddziałów, mogą być tworzone sekcje.
W polskim wymiarze sprawiedliwości jest zasadą, że w pierwszej instancji orzeka sąd rejonowy. W sprawach karnych, sąd okręgowy orzeka jako sąd pierwszej instancji tylko w sprawach o zbrodnie i niektóre występki. Ponadto na wniosek sądu rejonowego sąd apelacyjny może przekazać sądowi okręgowemu do rozpoznania w I instancji sprawę o każde przestępstwo ze względu na szczególną wagę lub zawiłość tej sprawy. Sąd okręgowy uprawniony jest także do wydania listu żelaznego i Europejskiego Nakazu Aresztowania. Instancją odwoławczą od orzeczeń tego sądu jest sąd apelacyjny. W drugiej instancji sąd okręgowy rozpoznaje apelacje i zażalenia od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sąd rejonowy. Sądy okręgowe tworzy i znosi minister sprawiedliwości po uzyskaniu opinii Krajowej Rady Sądownictwa w drodze rozporządzenia. Obszar właściwości sądu okręgowego winien obejmować obszary właściwości przynajmniej dwóch sądów rejonowych. Mogą również być powoływane ośrodki zamiejscowe i wydziały zamiejscowe sądów okręgowych. Obecnie w Polsce istnieje 45 sądów okręgowych:
Sąd okręgowy dzieli się na wydziały:
cywilny,
karny,
penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń sądowych,
pracy.
ubezpieczeń społecznych, (jeśli liczba spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, rozpatrywanych przez sąd okręgowy jest niewielka to zamiast tego wydziału i odrębnego wydziału pracy, tworzy się wspólny wydział pracy i ubezpieczeń społecznych)
Sąd Apelacyjny - organ wymiaru sprawiedliwości powołany do rozstrzygania w II instancji spraw z zakresu:
Sądy Apelacyjne rozpoznają także kwestie szczególne przekazane im bezpośrednio przez ustawę. Są również sądami dyscyplinarnymi I instancji dla sędziów. Sądy Apelacyjne utworzone zostały w 1990 r. wraz z przywróceniem przedwojennej, trójstopniowej organizacji sądownictwa. Tak jak wszystkie inne sądy powszechne powołuje je i znosi Minister Sprawiedliwości po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa.
4. Organizacja samorządu sędziowskiego
W sądach powszechnych funkcjonuje samorząd sędziowski, którego organami kolegialnymi są: zgromadzenie ogólne sędziów okręgu i zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego. Zgromadzenie ogólne sędziów okręgu składa się z sędziów sądu okręgowego oraz delegatów sędziów sądów rejonowych działających w obszarze właściwości sądu okręgowego w liczbie 2/3 liczby sędziów sądu okręgowego, jego przewodniczącym jest prezes sądu okręgowego. Do zadań zgromadzenia ogólnego sędziów okręgu należy: przedstawianie Krajowej radzie Sądownictwa kandydatów na stanowiska sędziów, wybieranie przedstawicieli na zebranie przedstawicieli zgromadzeń ogólnych sędziów, wyrażanie opinii o kandydatach na prezesa sądu okręgowego, ustalanie i wybieranie członków kolegium sądu okręgowego, wysłuchiwanie opinii prezesa o działalności sądów okręgowych, rozpatrywanie sprawozdań z działalności kolegiów oraz omawianie kierunków jego pracy.
Zgromadzenie ogólne sędziów sądu apelacyjnego składa się z sędziów tego sądu, jego przewodniczącym jest prezes sądu apelacyjnego. Do zadań zgromadzenia należy: przedstawienie Krajowej Radzie Sądownictwa kandydatów na stanowiska sędziów sądu apelacyjnego, wybieranie przedstawicieli na zebrania przedstawicieli zgromadzeń ogólnych , wyrażanie opinii o kandydatach na prezesa, wybieranie członków kolegium, wybieranie kandydatów na rzecznika dyscyplinarnego, wysłuchanie informacji prezesa o sądzie i opiniowanie, rozpatrywanie sprawozdań z działalności kolegium sądu apelacyjnego.
5. Niezawisłość sędziowska. Gwarancje niezawisłości
Niezawisłość sędziowska - konstytucyjna zasada wymiaru sprawiedliwości, zgodnie z którą sędzia rozstrzygając sprawę podlega wyłącznie Konstytucji i ustawom, nie podlega żadnym naciskom i żadnym zależnościom z zewnątrz, szczególnie ze strony władzy wykonawczej. Niezawisłość jest niezależnością sędziego w orzekaniu, nie oznacza natomiast braku podporządkowania służbowego. Wymaga jednakże, aby kontrola prawidłowości orzeczenia należała wyłącznie do innego sądu i odbywała się w trybie określonym prawem.
Według Trybunału Konstytucyjnego na niezawisłość sędziowską składają się następujące elementy:
bezstronność w stosunku do uczestników postępowania,
niezależność wobec organów (instytucji) pozasądowych,
samodzielność sędziego wobec władz i innych organów sądowych,
niezależność od wpływu czynników politycznych, zwłaszcza partii politycznych,
wewnętrzna niezależność sędziego.
Dbałość o niezawisłość sędziów i niezależność sądów uzasadnia się interesem ogółu społeczeństwa. Ma ona zapewniać stabilność w wykonywaniu funkcji wymiaru sprawiedliwości bez względu na zmiany, jakie mogą zachodzić w organach władzy ustawodawczej i wykonawczej.
Gwarancje niezawisłości
Nieusuwalność z urzędu
Sędzia w Polsce powoływany jest na urząd dożywotnio, można go pozbawić tego stanowiska wyłącznie orzeczeniem sądu. Nieusuwalność sędziego i dożywotnie powołanie gwarantuje, że sędzia będzie niezależny od nacisków z zewnątrz, mogąc nieskrępowanie orzekać zgodnie z własnym sumieniem, wskazaniami wiedzy, doświadczeniem życiowym oraz literą prawa. Sędzia może być pewny, iż nawet jeśli wyda wyrok niekorzystny bądź dla organów władzy wykonawczej czy ustawodawczej, bądź dla osób wpływowych, nie zostanie usunięty za to z urzędu. Dożywotnie powołanie, rozumiane jako niekadencyjność, gwarantuje również, iż sędzia swoimi orzeczeniami nie "pracuje na kolejną kadencję", czyli nie wydaje rozstrzygnięć, które miałyby zaskarbić mu poparcie.
Nieprzenoszalność
Aby środkiem nacisku na sędziego nie była groźba przeniesienia na inne stanowisko lub do innej siedziby, Konstytucja gwarantuje, że przeniesienie takie może odbyć się tylko za zgodą sędziego, a w braku jego zgody, tylko na podstawie orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie, chyba że nastąpią zmiany ustroju sądów lub zmiany granic okręgów sądowych (art. 180 ust. 2 i 5 Konstytucji RP). Zasada ta jest skonkretyzowana np. w art. 75-78a Prawa o ustroju sądów powszechnych.
Immunitet sędziowski
Zgodnie z art. 181 Konstytucji RP, sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody sądu dyscyplinarnego określonego w ustawie, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności.
Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania (czyli w celu np. ustalenia tożsamości, zdjęcia odcisków palców, zbadania trzeźwości). O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się prezesa właściwego miejscowo sądu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
W stosunku do przestępstw jest to więc tzw. immunitet formalny, czyli uniemożliwiający pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności bez zgody sądu dyscyplinarnego. W odniesieniu do wykroczeń sędzia sądu powszechnego posiada immunitet materialny, czyli uchylający karalność za wykroczenie. Zgodnie bowiem z art. 81 Prawa o ustroju sądów powszechnych za wykroczenia sędzia odpowiada wyłącznie dyscyplinarnie. Przepis ten stosuje się także do sędziów wojewódzkich sądów administracyjnych (art. 29 Prawa o ustroju sądów administracyjnych). W związku z tym, odmowa przyjęcia mandatu jest obowiązkiem sędziego, a niewykonanie tego obowiązku może oznaczać chęć uniknięcia odpowiedzialności dyscyplinarnej za dane wykroczenie, przez co samo w sobie jest przewinieniem dyscyplinarnym. Immunitet i nietykalność gwarantują, iż sędzia będzie wolny od nacisków i szykan oraz szantażu i prowokacji, w szczególności pochodzących od osób niezadowolonych z jego rozstrzygnięć.
Zakaz określonej działalności publicznej
Sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów (art. 178 ust. 3 Konstytucji RP).
Zakaz dodatkowego zatrudnienia
Zgodnie z art. 86 § 1 i 2 Prawa o ustroju sądów powszechnych (w związku z art. 29 Prawa o ustroju sądów administracyjnych i art. 70 § 1 Prawa o ustroju sądów wojskowych) oraz art. 37 ustawy o Sądzie Najwyższym (w związku z art. 49 Prawa o ustroju sądów administracyjnych), sędzia nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia, ani innego zajęcia (również nieodpłatnego) bądź sposobu zarobkowania, które przeszkadzałoby w pełnieniu obowiązków sędziego, mogło osłabiać zaufanie do jego bezstronności lub przynieść ujmę godności urzędu sędziego. Ta zasada nie dotyczy stanowisk naukowych i dydaktycznych oraz zajęć, które nie będą przeszkadzać w pełnieniu funkcji sędziego. O zamiarze podjęcia takiego zatrudnienia sędzia powiadamia prezesa właściwego sądu, który może się temu sprzeciwić. Na wniosek sędziego sprawę rozstrzyga ostatecznie kolegium właściwego sądu. Sędzia nie może być członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółki prawa handlowego, członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej spółdzielni, być członkiem zarządu fundacji prowadzącej działalność gospodarczą. Nie może też prowadzić działalności gospodarczej, czy to sam, czy wspólnie z innymi osobami, ani zarządzać taką działalnością, lub być przedstawicielem przedsiębiorcy. Sędziemu nie wolno również posiadać w spółce prawa handlowego więcej niż 10% akcji lub udziały przedstawiające więcej niż 10% kapitału zakładowego.
W związku z tymi ograniczeniami Konstytucja RP gwarantuje sędziom warunki pracy oraz wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu oraz zakresowi ich obowiązków (art. 178 ust. 2).
6. Krajowa Rada Sądownictwa
Jest organem powołanym w celu ochrony niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Składa wnioski do Prezydenta o powoływanie sędziów. Ma prawo występowania do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach zgodności aktów normatywnych z ustawą zasadniczą w zakresie dotyczącym sądownictwa.
Skład KRS
Krajowa Rada Sądownictwa składa się z 25 członków (art. 187 ust. 1 Konstytucji):
Kadencja wybieranych członków KRS wynosi 4 lata (art. 187 ust. 3 Konstytucji).
Pierwszy skład Rady ukonstytuował się na posiedzeniu, które odbyło się 23 lutego 1990.
Uprawnienia KRS
Uprawnienia Krajowej Rady Sądownictwa realizowane są w formie uchwał podejmowanych na posiedzeniach plenarnych:
dotyczące aktów prawnych regulujących ustrój władzy sądowniczej
podejmowanie uchwał w sprawach wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej aktów normatywnych w zakresie dotyczącym niezależności sądów i niezawisłości sędziów
dotyczące powoływania Prokuratora Generalnego
rozpatrywanie i ocena kandydatur do pełnienia urzędu Prokuratora Generalnego a następnie przedstawienie Prezydentowi RP jednego kandydata (drugiego przedstawia Krajowa Rada Prokuratorów)
dotyczące powoływania sędziów
wyrażanie opinii w sprawie powołania i odwołania prezesów i wiceprezesów sądów powszechnych i sądów wojskowych,
rozpatrywanie wystąpień sędziów w stanie spoczynku o powrót na stanowisko sędziowskie,
Jednym z uprawnień Rady do 5 grudnia 2007 r. było ustalanie kryteriów oceny kandydatów na stanowiska sędziowskie, przeprowadzanej przez prezesów sądów okręgowych i apelacyjnych. Tego dnia ogłoszono w Dzienniku Ustaw wyrok Trybunału Konstytucyjnego, w którym orzeczono, że art. 2 ust. 2 pkt 2 ustawy o KRS jest niezgodny z art. 60 Konstytucji RP. Z tym dniem Rada utraciła więc prawo ustalania wspomnianych kryteriów. Ostatnie uchwały w przedmiocie kryteriów zostały podjęte 11 stycznia 2007 r., 19 kwietnia 2007 r. oraz 19 lipca 2007 r.
dotyczące spraw dyscyplinarnych
wybór Rzecznika Dyscyplinarnego sędziów sądów powszechnych,
uchwalanie zbioru zasad etyki zawodowej sędziów i czuwanie nad ich przestrzeganiem,
przeprowadzenie wizytacji sądu lub lustracji pracy sędziego, którego indywidualna sprawa podlega rozpatrzeniu przez Radę.
7. Sąd Najwyższy
Jest organem nadzorczym wobec sądów powszechnych i wojskowych. Na jego czele stoi Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, powoływany na sześcioletnią kadencję przez Prezydenta Rzeczypospolitej, spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Sąd podzielony jest na cztery izby: Cywilną, Karną, Wojskową oraz Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Oprócz Zgromadzenia Ogólnego drugim organem samorządu sędziowskiego jest Kolegium Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy powołany jest do:
podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne - zgodnie z art. 398 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego - jeżeli przy rozpatrywaniu skargi kasacyjnej wyłoni się zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, wówczas Sąd Najwyższy może odroczyć wydanie orzeczenia i przekazać sprawę do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi tego sądu. Uchwały interpretacyjne Sądu Najwyższego nie mają waloru powszechnego obowiązywania - jeśli nie uzyskały rangi zasady prawnej, to formalnie wiążą tylko w sprawie, w związku z którą zostały podjęte,
Rozstrzygania nadzorczego w stosunku do samorządów zawodowych: adwokatów, radców prawnych oraz notariuszy.
Sąd Najwyższy może także wykonywać inne czynności przekazane przez ustawy.
Organy Sądu Najwyższego
Prezes Sądu Najwyższego (dla każdej z izb)
Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego
zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego (dla każdej z izb)
Kolegium Sądu Najwyższego
W Sądzie Najwyższym działają także (ale nie są to organy SN):
Kancelaria Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego
Izby Sądu Najwyższego
Cywilna (31 sędziów)
Karna (28 sędziów)
Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (19 sędziów)
Wojskowa (9 sędziów)
Na dzień 1 września 2010 r. w Sądzie Najwyższym orzekało 86 sędziów. Liczbę stanowisk sędziowskich w Sądzie Najwyższym oraz liczbę Prezesów ustala Prezydent RP na wniosek Zgromadzenia Ogólnego Sędziów SN. Od 2005 r. liczba stanowisk sędziowskich w Sądzie Najwyższym określona została na 90. Pracami każdej z izb kierują Prezesi Sądu Najwyższego, a izby dzielą się dalej na wydziały.
Sędziowie Sądu Najwyższego
Cechą najwyższych organów sądowniczych w każdym państwie jest to, iż orzekają w nich najbardziej uznane autorytety w dziedzinie prawa. Do Sądu Najwyższego powoływani są z jednej strony bardzo znani przedstawiciele nauki prawa, a z drugiej sędziowie z bardzo dużym doświadczeniem. Ma to zapewnić zarówno wysoki poziom merytoryczny orzeczeń jak i niezależność od innych władz w systemie trójpodziału władzy. Sędziowie Sądu Najwyższego na rozprawie używają togi i biretu, a sędzia przewodniczący także łańcucha sędziowskiego. W orzeczeniach i innych dokumentach urzędowych, tytuł "Sędzia Sądu Najwyższego" często skraca się do SSN.
Pierwszego Prezesa i prezesów powołuje Prezydent na 6 letnią kadencję na wniosek Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego.
8. Sądownictwo administracyjne
Sąd administracyjny - jeden z organów państwowych sprawujących wymiar sprawiedliwości w Polsce. Sądy administracyjne wykonują ten obowiązek poprzez kontrolę działalności administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i sporów o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami odwoławczymi i między tymi organami a organami administracji rządowej (art. 1 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych). Zasadą jest bezwzględny zakaz rozstrzygania przez sądy administracyjne spraw cywilnych, objętych kognicją sądów powszechnych (art. 58 § 1 pkt 1 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi). Jednakże sąd administracyjny nie może odrzucić skargi z powołaniem się na brak swej kognicji (właściwości), jeżeli w tej sprawie sąd powszechny uznał się już za niewłaściwy (art. 58 § 4 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi).
Podstawy prawne
Organizację i działalność sądów administracyjnych w Polsce regulują trzy akty prawne:
Sądami administracyjnymi są obecnie: wojewódzkie sądy administracyjne orzekające w pierwszej instancji i Naczelny Sąd Administracyjny. Regułą jest, że skarga kierowana jest do wojewódzkiego sądu administracyjnego, a dopiero jego orzeczenia kontrolowane są przez Naczelny Sąd Administracyjny. Zarówno przed wojewódzkim sądem administracyjnym, jak i przed Naczelnym Sądem Administracyjnym obowiązuje zasada skargowości zabraniająca sądowi inicjowanie postępowania sądowego z urzędu; postępowanie administracyjno- sądowe może wszcząć wyłącznie strona wnosząc (odpowiednio) skargę (do WSA), skargę kasacyjną lub zażalenie (do NSA), wniosek o rozstrzygnięcie sporu kompetencyjnego lub sporu o właściwość (do NSA). Naczelny Sąd Administracyjny zgodnie z art. 3 Prawa o ustroju sądów administracyjnych oraz artykułami 4 i 15 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi:
rozpoznaje skargi kasacyjne i zażalenia od orzeczeń (wyroków i postanowień) sądów wojewódzkich,
rozstrzyga wspomniane spory kompetencyjne i spory o właściwość,
podejmuje uchwały wyjaśniające przepisy prawne, rozbieżnie interpretowane przez sądy administracyjne oraz uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie administracyjno- sądowej.
Oznacza to, że NSA działa jako sąd II instancji rozpatrując skargi kasacyjne i zażalenia od orzeczeń WSA, natomiast w pozostałych sprawach NSA orzeka jako sąd pierwszej i jedynej instancji.
Przedmiot kontroli
Zgodnie z art. 3 § 2 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, kontrola działalności administracji publicznej przez te sądy obejmuje orzekanie w sprawach skarg na:
postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym, na które służy zażalenie;
inne akty lub czynności z zakresu administracji publicznej dotyczące uprawnień lub obowiązków wynikających z przepisów prawa;
pisemne interpretacje przepisów prawa podatkowego wydawane w indywidualnych sprawach;
inne akty jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, podejmowane w sprawach administracji publicznej;
akty nadzoru nad działalnością organów jednostek samorządu terytorialnego;
Organy sądów administracyjnych
W wojewódzkich sądach administracyjnych
prezes wojewódzkiego sądu administracyjnego
zgromadzenie ogólne sędziów sądu administracyjnego
kolegium wojewódzkiego sądu administracyjnego
W Naczelnym Sądzie Administracyjnym
Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego
Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego
Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego
We wszystkich sądach administracyjnych orzekają sędziowie sądów administracyjnych. W bardzo ograniczonym zakresie postanowienia i zarządzenia wydają referendarze sądowi (art. 258 § 2 punkty 6...8 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi).
9. Trybunały
Trybunał Konstytucyjny
Organ sądownictwa konstytucyjnego w Polsce, znany także w ustrojach innych państw. Jego podstawowym zadaniem jest kontrolowanie zgodności norm prawnych niższego rzędu (rangi ustawowej lub podustawowej) z normami prawnymi wyższego rzędu, przede wszystkim z Konstytucją i niektórymi umowami międzynarodowymi (tzw. "sąd nad prawem").
Pozycja ustrojowa
Trybunał Konstytucyjny jest odrębnym od sądów, samodzielnym organem konstytucyjnym państwa. Składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Sędzią Trybunału może zostać osoba posiadająca kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego (m.in. warunek co najmniej 10-letniego stażu pracy na stanowisku sędziego lub prokuratora albo wykonywania przez co najmniej 10 lat zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza). Niezależność Trybunału zapewnia przede wszystkim zakaz wybierania sędziego na kolejną kadencję. Prezesa i Wiceprezesa Trybunału powołuje Prezydent RP spośród dwóch kandydatów przedstawionych na każde z tych stanowisk przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie (wydawnictwie) urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski". Orzeczenie Trybunału wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego (osiemnaście miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny - dwanaście miesięcy). Do 17 października 1999 Sejm mógł odrzucić większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytucyjności ustaw uchwalonych przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 roku. Nie dotyczyło to orzeczeń wydanych w następstwie pytań prawnych do Trybunału.
Kompetencje Trybunału
Zakres działania Trybunału określa Konstytucja. Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy:
orzekanie w sprawach zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją (w tym wypadku z konstytucją 1997 roku)
orzekanie w sprawach zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie
orzekanie w sprawach zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami
rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa
rozstrzyganie o przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek Marszałka Sejmu (tylko w wypadku niemożności zawiadomienia przez Prezydenta Rzeczypospolitej Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu) i powierzanie Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej
rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sądy (art. 193 Konstytucji).
Kontrola norm
Podstawowym zadaniem Trybunału jest kontrola normatywnych aktów prawnych: ustaw, umów międzynarodowych oraz innych przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe. Kontrolę norm dzieli się na kontrolę prewencyjną (określaną też kontrolą a priori) i kontrolę następczą (kontrola a posteriori). Pierwsza, wprowadzona w 1989 roku, ogranicza się do kontroli na podstawie wniosku Prezydenta RP i może się odnosić tylko do ustaw już uchwalonych przez Sejm i Senat i przedstawionych Prezydentowi do podpisu oraz do umów międzynarodowych przedstawionych Prezydentowi do ratyfikacji. Większe znaczenie ma kontrola następcza. Konstytucyjność aktu normatywnego może zakwestionować niemal każdy organ konstytucyjny państwa - jest to tzw. inicjatywa powszechna. Inicjatywa szczególna pozwala na kwestionowanie tylko takich aktów normatywnych, których treść dotyczy zakresu działania wnioskodawcy. W tym przypadku wnioskodawcą może być określona liczba podmiotów: np. organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych czy Krajowa Rada Sądownictwa. Kontrola normy prawnej może też być zainicjowana skargą konstytucyjną. Istnieje też możliwość formułowania tzw. pytań prawnych (jest to tzw. inicjatywa konkretna w odróżnieniu od inicjatywy abstrakcyjnej). Z wnioskiem o rozstrzygnięcie kwestii, czy dany przepis prawny jest zgodny z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami, może zwrócić się każdy sąd, jeżeli zależy od tego rozstrzygnięcie konkretnej sprawy toczącej się przed tym sądem.
Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym przewiduje w art. 42 trzy kryteria kontroli. Są to:
treściowa zgodność kontrolowanego aktu normatywnego (jego przepisów) z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
badanie dochowania trybu wymaganego przepisami prawa dla wydania kontrolowanego aktu normatywnego,
ustalenie, czy organ, który wydał akt normatywny, ma kompetencję do jego wydania (np. istnienie podstawy prawnej wydania aktu podustawowego).
Składy orzekające Trybunału
Trybunał Konstytucyjny orzeka:
w pełnym składzie w sprawach:
sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa,
szczególnej zawiłości, z inicjatywy Prezesa Trybunału lub gdy z wnioskiem o rozpoznanie zwróci się skład orzekający wyznaczony do rozpoznania danej sprawy albo w sprawach, w których szczególna zawiłość wiąże się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, a w szczególności gdy skład orzekający zamierza odstąpić od poglądu prawnego wyrażonego w orzeczeniu wydanym w pełnym składzie,
w składzie pięciu sędziów w sprawach:
zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją,
zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
w składzie trzech sędziów w sprawach:
zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami oraz skargom konstytucyjnym,
wyłączenia sędziego.
Rozpoznanie sprawy w pełnym składzie wymaga udziału co najmniej dziewięciu sędziów Trybunału; rozprawie przewodniczy Prezes lub Wiceprezes Trybunału, a w razie przeszkód w przewodniczeniu przez te osoby - najstarszy wiekiem sędzia Trybunału. Sędziów do składu orzekającego (pięcio- lub trzyosobowego) Trybunału, w tym przewodniczącego składu i sędziego sprawozdawcę z uwzględnieniem kolejności wpływu spraw, wyznacza Prezes Trybunału.
Trybunał Stanu
W Polsce konstytucyjny organ władzy sądowniczej, którego główne zadanie polega na egzekwowaniu odpowiedzialności najwyższych organów i urzędników państwowych za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, jeśli czyn ten nie wyczerpuje znamion przestępstwa (inaczej: popełnienie deliktu konstytucyjnego) oraz za przestępstwa pospolite i skarbowe w przypadku Prezydenta RP.
Odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu
kierownicy ministerstw − za naruszenie Konstytucji lub ustawy,
O postawieniu przed Trybunałem Stanu decydują:
w odniesieniu do Prezesa NBP, Prezesa NIK, członków KRRiT oraz Naczelnego dowódcy sił zbrojnych, wniosek w tej sprawie może złożyć co najmniej 1/4 (115) posłów lub Prezydent RP (za kontrasygnatą), a decyzja o postawieniu przed Trybunałem Stanu zapada bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów w Sejmie.
Wniosek o postawienie przed Trybunałem Stanu może złożyć też Sejmowa komisja śledcza w odniesieniu do Prezesa NBP, Prezesa NIK-u, członków KRRiT oraz Naczelnego dowódcy sił zbrojnych, jeśli zostanie on poparty przez co najmniej 2/3 składu Komisji, w obecności co najmniej połowy jej członków. Aby któryś z wymienionych podmiotów stanął przed Trybunałem Stanu, podobnie jak w przypadku wniosku złożonego przez posłów, musi on zostać poparty w trakcie głosowania bezwzględną większością głosów w Sejmie.
Trybunał Stanu może orzekać kary:
zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych
pozbawienia mandatu poselskiego (od 2 do 10 lat) ,
utraty zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu,
za przestępstwa i przestępstwa skarbowe − kary przewidziane w ustawach.
Charakter wyroków wydawanych przez Trybunał Stanu:
Wyrok wydany przez Trybunał Stanu jest ostateczny − nie ma w Polsce innego organu władzy, który mógłby go ewentualnie wymazać. Ponadto jest jedynym wydającym wyroki organem władzy sądowniczej, od których Prezydent RP nie może zastosować ułaskawienia wobec osoby skazanej.
Członkowie Trybunału Stanu
Skład Trybunału Stanu określa art. 199 Konstytucji. Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, którym jest z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, 2 zastępców przewodniczącego i 16 członków wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas kadencji Sejmu. Zastępcy przewodniczącego Trybunału oraz co najmniej połowa członków Trybunału Stanu powinni mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. Zgodnie z art. 200 Konstytucji członkowie Trybunału Stanu objęci są immunitetem formalnym oraz przywilejem nietykalności. Żaden z członków Trybunału Stanu nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności bez zgody Trybunału. Członkowie Trybunału nie mogą być też zatrzymani ani aresztowani z wyjątkiem sytuacji, gdy zostali ujęci na gorącym uczynku przestępstwa a ich zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. W takiej sytuacji o zatrzymaniu musi zostać niezwłocznie powiadomiony Przewodniczący Trybunału Stanu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanej osoby.
10. Najwyższa Izba Kontroli
Państwowy organ kontroli, podlegający bezpośrednio Sejmowi. W zakresie NIK-u jest m.in.: kontrolowanie działalności organów państwa (administracji rządowej), NBP, osób prawnych działających na rzecz państwa, organizacji państwowych. Głównym zadaniem kontroli prowadzonych przez NIK jest dostarczanie Sejmowi i opinii publicznej informacji o działaniach państwa, które są oceniane pod kątem: legalności, gospodarności, celowości oraz rzetelności. Szczególną, konstytucyjną rolę zajmuje opinia NIK w procedurze zatwierdzania przez Parlament sprawozdania budżetowego Rządu.
Struktura organizacyjna
Na czele Najwyższej Izby Kontrolnej stoi chroniony immunitetem prezes, wybierany przez Sejm RP za zgodą Senatu na 6-letnią kadencję. Instytucja zorganizowana jest z 16 delegatur regionalnych oraz 15 departamentów.
11. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Organ państwowy, który według Konstytucji (art. 213 - 215) ma stać na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji.
Struktura KRRiT
Zasady, tryb działania, organizację oraz szczegółowe zasady powoływania członków KRRiT określa ustawa z dnia 29 grudnia 1992 roku o radiofonii i telewizji, wraz z późniejszymi nowelizacjami. W skład Rady wchodzi (po nowelizacji ustawy z 29 grudnia 2005 roku) 5 członków. Są oni wybierani przez: Sejm - 2 członków, Senat - 1, Prezydenta RP - 2. Kadencja członków KRRiT wynosi 6 lat. Ta sama osoba nie może zostać ponownie wybrana na pełną kadencję. Ze swojego grona Rada wybiera przewodniczącego i zastępcę (na wniosek przewodniczącego). Członkowie KRRiT na mocy postanowień Konstytucji RP (art. 198) odpowiadają za popełnienie deliktu konstytucyjnego przed Trybunałem Stanu.
Główne zadania
ustawowe (art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, wraz z późniejszymi nowelizacjami):
projektowanie w porozumieniu z Prezesem Rady Ministrów kierunku polityki państwowej w dziedzinie radiofonii i telewizji;
określanie warunków działalności nadawców programów radiowych i telewizyjnych;
rozpatrywanie wniosków i podejmowanie rozstrzygnięć w sprawach przyznawania koncesji na rozpowszechnianie programów radiowych i telewizyjnych;
sprawowanie kontroli nad działalnością nadawców w zakresie określonym ustawą;
organizowanie badań treści i odbioru programów radiowych i telewizyjnych;
określanie wysokości opłat za udzielanie koncesji oraz wpis do rejestru;
opiniowanie projektów aktów ustawodawczych oraz umów międzynarodowych dotyczących radiofonii i telewizji;
inicjowanie postępu naukowo - technicznego i kształcenie kadr w dziedzinie radiofonii i telewizji;
współpraca z właściwymi organizacjami i instytucjami w zakresie ochrony praw autorskich, praw wykonawców, praw producentów oraz nadawców programów radiowych i telewizyjnych;
Niektóre uprawnienia
nakładanie kar pieniężnych na nadawców;
12. Rzecznik Praw Obywatelskich
Jednoosobowy organ władzy państwowej, pełniący funkcję ombudsmana. Urząd ten powstał w Polsce z dniem 1 stycznia 1988 roku. Pierwszym rzecznikiem została prof. Ewa Łętowska, obecnie urząd ten pełni prof. Irena Lipowicz. Działalność Rzecznika reguluje Konstytucja RP i Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich.
Zadania i możliwości Rzecznika Praw Obywatelskich
Rzecznik, któremu pomagają jego zastępcy oraz Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, stoi na straży wolności, praw człowieka i obywatela. Kontroluje a także podejmuje stosowne czynności jeśli stwierdzi, że z powodu celowego działania lub zaniechania przez organ, organizacje albo instytucje zobowiązane do przestrzegania i realizacji wolności człowieka i obywatela nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Należy się zwrócić do Rzecznika Praw Obywatelskich w przypadku wykorzystania wszystkich możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie i niewątpliwego stwierdzenia rzeczywistego naruszenia wolności lub praw obywatelskich. Rzecznik jest ograniczony zakresem jego kompetencji, jego interwencje są uzależnione od wyników analizy okoliczności sprawy i ustalenia, faktycznego naruszenia prawa oraz tego, iż okoliczności te istotnie wymagają ingerencji Rzecznika.
Rzecznik wypełnia 4 funkcje:
prewencyjną
diagnostyczną
kontrolną
kreującą
Wybór, odwołanie i kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich
Rzecznika powołuje w formie uchwały Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Na uchwałę zatwierdzającą wybór Senat ma czas 30 dni od dnia przekazania przez Marszałka Sejmu uchwały Sejmu. Niepodjęcie uchwały przez Senat w ciągu miesiąca oznacza wyrażenie zgody. W wypadku odmowy zatwierdzenia przez Senat Sejm powołuje na stanowisko Rzecznika inną osobę.
Sejm odwołuje Rzecznika przed upływem okresu, na jaki został powołany większością co najmniej 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, jeżeli:
zrzekł się wykonywania obowiązków,
stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub upadku sił - stwierdzonych orzeczeniem lekarskim.
jeżeli Rzecznik sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu.
złożył niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu
Struktura organizacyjna Biura Rzecznika Praw Obywatelskich
Marszałek Sejmu na wniosek Rzecznika, nadaje statut określający zadania i organizację Biura. RPO nadzoruje merytorycznie bezpośrednio Zespół Prawa Karnego oraz Prawa Karnego Wykonawczego. Pozostała część kontrolują jego zastępcy oraz Dyrektor Biura sprawujący również nadzór organizacyjny biura. Ogólnie jest 19 zespołów
Pełnomocnicy terenowi
Rzecznik posiada pełnomocników terenowych, rozpatrujących sprawy z obszaru oddalonych od Warszawy województw.
Organem pomocniczym Pełnomocnika Terenowego jest podległy mu Zespół Terenowy.
13. Adwokatura
Adwokat prawnik świadczący pomoc prawną w szczególności polegającą na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami.
Wymagania zawodowe
Adwokat może wykonywać swój zawód w zespołach adwokackich lub indywidualnie (także w formie handlowych spółek osobowych). Kandydat na adwokata musi ukończyć wyższe studia prawnicze, odbyć aplikację adwokacką, tj. praktykę w adwokaturze oraz zdać egzamin adwokacki. Osoby posiadające tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego w dziedzinie prawa są zwolnieni z konieczności odbycia aplikacji i zdawania egzaminu adwokackiego. Zawód adwokata polega na świadczeniu pomocy prawnej, a w szczególności na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Adwokaturę stanowi ogół adwokatów i aplikantów adwokackich. Prawo wykonywania zawodu ma tylko ten, kto został wpisany na listę adwokatów przez okręgową radę adwokacką. W Polsce wpisanych na listę jest ponad 7 tys. adwokatów.
Organy adwokatury na szczeblu centralnym to:
Krajowy Zjazd Adwokatury,
Wyższy Sąd Dyscyplinarny,
Wyższa Komisja Rewizyjna.
Na szczeblu regionalnym istnieją izby adwokackie, które skupiają adwokatów i aplikantów adwokackich. Organami izby są: zgromadzenie izby, okręgowa rada adwokacka, sąd dyscyplinarny, komisja rewizyjna.
Naczelna Rada Adwokacka, izby adwokackie i zespoły adwokackie mają osobowość prawną. Najwyższym ciałem samorządu jest Naczelna Rada Adwokacka, natomiast w rejonie, okręgowa rada adwokacka. Do Naczelnej Rady Adwokackiej należy m.in.: uchwalanie regulaminów dotyczących zasad odbywania aplikacji adwokackiej i składania egzaminu adwokackiego, regulaminu dotyczącego zasad wykonywania zawodu indywidualnie lub w określonych spółkach, regulaminu dotyczącego zasad przeprowadzania konkursu na aplikantów adwokackich. Okręgowa rada adwokacka uprawniona jest m.in. do występowania z wnioskiem do organów rejestrowych lub ewidencyjnych o wszczęcie postępowania o wykreślenie z rejestru lub ewidencji podmiotu prowadzącego działalność w zakresie pomocy prawnej niezgodnie z przepisami ustawy "Prawo o adwokaturze"
14. Notariat
Instytucja pomocy prawnej, która ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z obowiązującym prawem. Od kandydata na notariusza wymaga się: obywatelstwa polskiego, nieskazitelnego charakteru, ukończenia wyższych studiów prawniczych, odbycia aplikacji notarialnej, złożenia egzaminu notarialnego, co najmniej trzyletniego okresu pracy w charakterze asesora notarialnego oraz ukończenia 26 roku życia. Notariusza powołuje i wyznacza siedzibę jego kancelarii Minister Sprawiedliwości na wniosek osoby zainteresowanej oraz po zasięgnięciu opinii rady właściwej izby notarialnej, przy czym w ciągu dwóch miesięcy od dnia zawiadomienia o powołaniu notariusz jest zobowiązany uruchomić kancelarię oraz powiadomić o tym fakcie Ministra Sprawiedliwości. Do zakresu czynności notariatu należy m.in. sporządzanie aktów notarialnych, uwierzytelnionych odpisów dokumentów, przyjmowanie dokumentów na przechowanie, sporządzanie projektów aktów, sporządzanie protestów weksli i czeków, przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku itd.
Do obowiązków notariuszy należy:
ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy dokonywaniu czynności notarialnych,
w razie tymczasowej niemożności wykonywania zawodu wyznaczenie zastępcy spośród asesorów własnej kancelarii.
Samorząd notarialny
Samorząd notarialny obejmuje izby notarialne oraz Krajową Radę Notarialną.
Izba notarialna
Izbę notarialną tworzą notariusze prowadzący kancelarię w obrębie sądu apelacyjnego; siedzibą izby notarialnej jest siedziba sądu apelacyjnego. Organami izby notarialnej są walne zgromadzenie notariuszy izby oraz rada izby notarialnej.
Walne zgromadzenia notariuszy dzielą się na zwyczajne oraz nadzwyczajne. Walne zgromadzenie notariuszy izby notarialnej:
wybiera prezesa, wiceprezesa, pozostałych członków rady izby notarialnej, członka Krajowej Rady Notarialnej, notariuszy do sądów dyscyplinarnych oraz rzecznika dyscyplinarnego,
zatwierdza sprawozdanie roczne oraz zamyka okres rachunkowy przedstawiony przez radę izby notarialnej,
uchwala budżet,
ustala składki na określone cele,
załatwia inne sprawy w zakresie działania notariatu.
W skład rady izby notarialnej wchodzą prezes, wiceprezes i od 5 do 9 członków (w zależności od wielkości izby). Kadencja rady trwa trzy lata. Rada izby notarialnej:
opiniuje wnioski w sprawie powoływania i odwoływania notariuszy i asesorów notarialnych,
sprawuje nadzór nad wykonywaniem obowiązków przez notariuszy, asesorów i aplikantów notarialnych,
sprawuje nadzór nad wykonaniem obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy dokonywaniu czynności notarialnych,
organizuje szkolenia aplikantów notarialnych,
zarządza i rozporządza majątkiem izby,
zwołuje walne zgromadzenia notariuszy izby i wykonuje ich uchwały,
prowadzi wykaz notariuszy, asesorów i aplikantów notarialnych izby,
wykonuje inne czynności przewidziane prawem.
Notariat dzieli się na 11 izb
Krajowa Rada Notarialna
Krajowa Rada Notarialna to organ reprezentujący korporację notariuszy na szczeblu krajowym. W jej skład wchodzą notariusze wybrani przez walne zgromadzenia notariuszy poszczególnych izb notarialnych. Kadencja Krajowej Rady Notarialnej trwa trzy lata. Krajowa Rada Notarialna:
uchwala regulamin swojego urzędowania oraz wewnętrznego urzędowania kancelarii,
współpracuje z notariatami innych państw,
wyraża stanowisko w sprawach przedstawionych przez Ministra Sprawiedliwości lub przez inne organy samorządu notarialnego,
spośród członków rady wybiera rzecznika dyscyplinarnego,
wypowiada się w sprawie zasad etyki zawodowej notariuszy,
ustala wysokość składek miesięcznych notariuszy na potrzeby samorządu notarialnego oraz zasady ich wydatkowania,
ustala program aplikacji notarialnej oraz sprawuje nadzór nad szkoleniem aplikantów notarialnych,
ustala zasady i tryb zwoływania kongresu notariuszy,
raz w roku przedkłada Ministrowi Sprawiedliwości ocenę stanu notariatu,
zwołuje kongres notariuszy w celu zasięgnięcia opinii w ważnych sprawach notariatu
15. Radca prawny
Prawnik świadczący pomoc prawną podmiotom gospodarczym, jednostkom organizacyjnym oraz osobom fizycznym, która polega przede wszystkim na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami.
Zasady wykonywania zawodu radcy prawnego określa ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych. Radcowie prawni zorganizowani są na zasadach samorządu zawodowego. Jednostkami organizacyjnymi samorządu posiadającymi osobowość prawną są okręgowe izby radców prawnych i Krajowa Izba Radców Prawnych. Podstawową różnicą między radcami prawnymi a adwokatami jest możliwość świadczenia pomocy prawnej w stosunku pracy i pełnienia funkcji obrońcy w procesie karnym. Radcowie mogą pozostawać w stosunku pracy (czego nie wolno adwokatom), natomiast nie mogą być obrońcami w sprawach karnych i w sprawach o przestępstwa skarbowe (do czego mają prawo adwokaci). Radcowie prawni mogą natomiast być pełnomocnikami oskarżyciela posiłkowego w procesie karnym.W ostatnich latach znacząco rozszerzono uprawnienia radców prawnych do występowania przed sądami i organami, powierzając im obok wcześniejszej kompetencji do prowadzenia spraw administracyjnych, cywilnych, gospodarczych, pracowniczych i sądowo- administracyjnych, także m.in. możliwość prowadzenia spraw rodzinnych i obrony w sprawach o wykroczenia, a także występowania jako pełnomocnik strony (poza pełnieniem funkcji obrońcy) w sprawach karnych i karnoskarbowych. Sprawiło to, że zawody radcy prawnego i adwokata niewiele się między sobą różnią, a istniejący podział na dwie korporacje uznawany jest za sztuczny. Z tego powodu wysuwane są koncepcje połączenia radców prawnych z adwokatami w jednej wspólnej korporacji [3], bądź całkowitego zrównania uprawnień, poprzez przyznanie radcom prawa do bycia obrońcą oskarżonych w sprawach karnych i karnoskarbowych.
16. Komornik sądowy
Funkcjonariusz publiczny (niebędący urzędnikiem państwowym), działający przy sądzie rejonowym, zajmujący się w zasadzie wykonywaniem rozstrzygnięć o roszczeniach cywilnych w drodze przymusu egzekucyjnego. Komornik wykonuje także inne czynności przekazane na podstawie odrębnych przepisów, m.in. przeprowadza spis inwentarza i sporządza (na zarządzenie sądu lub prokuratora) protokół stanu faktycznego przed wszczęciem procesu sądowego lub przed wydaniem orzeczenia. Komornicy wykonują swoje czynności w sposób przewidziany przez przepisy kodeksu postępowania cywilnego oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, pod nadzorem prezesa właściwego miejscowo sądu rejonowego. Przy wykonywaniu swoich czynności są niezawiśli i podlegają tylko ustawom oraz orzeczeniom sądowym.
Komornikiem sądowym może być osoba spełniająca łącznie następujące warunki:
jest nieskazitelnego charakteru,
ukończyła wyższe studia prawnicze w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskała tytuł magistra prawa lub zagraniczne studia prawnicze uznane w Rzeczypospolitej Polskiej,
złożyła egzamin komorniczy,
ukończyła 25 lat.
Od wymagań określonych w pkt 4 i 5 zwolnieni są sędziowie, prokuratorzy, adwokaci, radcowie prawni, notariusze oraz osoby, które ukończyły aplikację sądową, prokuratorską, adwokacką, radcowską lub notarialną, a także osoby posiadające stopień naukowy doktora nauk prawnych.Komornik jest powoływany przez Ministra Sprawiedliwości na wniosek zainteresowanego, złożony za pośrednictwem prezesa sądu apelacyjnego, w okręgu którego kandydat zamierza wykonywać swoje czynności. Przed powołaniem Minister Sprawiedliwości zasięga opinii samorządu komorniczego o zainteresowanym.
Minister Sprawiedliwości odwołuje komornika, jeżeli komornik:
zrezygnował z pełnienia swoich obowiązków,
z powodu choroby lub stanu zdrowia został uznany orzeczeniem komisji lekarskiej do spraw inwalidztwa i zatrudnienia za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków komornika lub bez uzasadnionej przyczyny odmówił poddania się takiemu badaniu, mimo zalecenia właściwej izby komorniczej,
ukończył 65 rok życia
został pozbawiony prawomocnym wyrokiem sądu praw publicznych lub prawa wykonywania zawodu,
został ukarany, prawomocnym orzeczeniem dyscyplinarnym, karą wydalenia ze służby komorniczej,
W przypadkach, o których mowa w pkt 2, 5 i 7, odwołanie komornika następuje po uprzednim jego wysłuchaniu, chyba że nie jest to możliwe, oraz po zasięgnięciu opinii samorządu komorniczego.
Po wyegzekwowaniu należności komornik ma obowiązek przekazać je w terminie czterech dni uprawnionemu, a jeżeli dopuści do opóźnienia, jest obowiązany zapłacić uprawnionemu odsetki od kwot otrzymanych i nie rozliczonych w terminie. Komornik ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności, dlatego też ma obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody.
Swoje czynności komornik może wykonywać w dni robocze i soboty w godzinach od 7 do 21. Na wykonanie czynności w dni ustawowo wolne od pracy lub w godzinach nocnych musi uzyskać zgodę prezesa sądu rejonowego. Jeżeli czynności komornik rozpoczął przed godziną 21, może je prowadzić w dalszym ciągu bez zgody, o której mowa powyżej, jeżeli ich przerwanie może znacznie utrudnić egzekucję.
Komornik odpowiada dyscyplinarnie w szczególności za:
naruszenie powagi i godności urzędu,
rażącą obrazę przepisów prawa,
niewykonanie poleceń powizytacyjnych,
wydatkowanie środków podlegających dokumentacji na działalność rażąco niezgodną z ich przeznaczeniem.
Karami dyscyplinarnymi są:
upomnienie,
nagana,
kara pieniężna do dwudziestokrotnej wysokości najniższego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej,
wydalenie ze służby komorniczej.
Wydalenie ze służby komorniczej pociąga za sobą zakaz wykonywania zawodu na okres 5 lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia dyscyplinarnego.
17. Prokuratura
Urząd państwowy powołany do stania na straży praworządności. Zazwyczaj swój cel prokuratura realizuje poprzez zaskarżanie do sądów decyzji niezgodnych z prawem, ściganie przestępstw, pomoc prawną społeczeństwu oraz branie udziału w procesie legislacyjnym jako czynnik opiniodawczy.
W niektórych państwach (zwłaszcza w tych, w których panuje system prawa o charakterze anglosaskim), prokuratura jest instytucją niezależną, niezawisłą i samorządną (tak jak sądownictwo). W większości państw prokuratura jest podległa rządowi lub określonemu ministrowi. Powszechny jest też podział na pion cywilny i wojskowy (tak jak sądownictwo).
Prokurator Generalny
prokuratorzy powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury
prokuratorzy wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury
Prokurator Generalny
Prokurator Generalny jest naczelnym organem prokuratury i podlegają mu wszyscy prokuratorzy. Funkcję Prokuratora Generalnego (od 31 marca 1990 do 31 marca 2010) sprawował z urzędu Minister Sprawiedliwości. Zastępcami Prokuratora Generalnego są Prokurator Krajowy, Naczelny Prokurator Wojskowy, Dyrektor Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz inni prokuratorzy powoływani i odwoływani ze stanowiska zastępcy spośród prokuratorów Prokuratury Krajowej.
Powszechne jednostki organizacyjne
Prokuratura Krajowa
Dawniej najwyższa w hierarchii cywilnego pionu prokuratury jednostka organizacyjna, którą kierował Prokurator Krajowy. Została zniesiona 31 marca 2010 a zastąpiła ją Prokuratura Generalna kierowana przez Prokuratora Generalnego. Prokuraturę Krajową stanowił Prokurator Krajowy oraz podlegli mu prokuratorzy Prokuratury Krajowej i wchodziła ona w skład Ministerstwa Sprawiedliwości. Prokuratora Krajowego powoływał i odwoływał na wniosek Prokuratora Generalnego Prezes Rady Ministrów.
Do zadań Prokuratury Krajowej należały w szczególności:
nadzorowanie i koordynowanie prac prokuratur niższego szczebla (apelacyjnych, okręgowych i rejonowych)
Prokuratury apelacyjne
Prokuraturę apelacyjną tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch prokuratur okręgowych. Właściwości miejscowe prokuratur apelacyjnych nie pokrywają się z podziałem administracyjnym Polski, chociaż są zbliżone do obszaru województw. Prokuraturą apelacyjną kieruje prokurator apelacyjny, który jest prokuratorem przełożonym prokuratorów prokuratury apelacyjnej oraz prokuratur niższego szczebla (okręgowych i rejonowych). Organem samorządu prokuratorskiego na szczeblu apelacji jest kolegium prokuratury apelacyjnej. W prokuraturze apelacyjnej działa też zgromadzenie prokuratorów.
Prokuratury okręgowe
Prokuraturę okręgową tworzy się dla obszaru właściwości co najmniej dwóch prokuratur rejonowych. Właściwości miejscowe prokuratur okręgowych nie pokrywają się z podziałem administracyjnym Polski, chociaż bywają zbliżone do obszaru powiatu. Prokuraturą okręgową kieruje prokurator okręgowy, który jest prokuratorem przełożonym prokuratorów prokuratury okręgowej oraz prokuratur niższego szczebla (prokuratur rejonowych). Organem samorządu prokuratorskiego na szczeblu okręgu jest kolegium prokuratury okręgowej.
Istnieje 45 prokuratur okręgowych oraz 3 ośrodki zamiejscowe prokuratur okręgowych (stan na lipiec 2006).
Prokuratury rejonowe
Prokuraturę rejonową tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin. Prokuraturą rejonową kieruje prokurator rejonowy, który jest prokuratorem przełożonym prokuratorów prokuratury rejonowej.
Na szczeblu rejonu nie ma samoistnego organu samorządu prokuratorskiego, jednak prokuratury rejonowe delegują swoich przedstawicieli do zgromadzenia prokuratorów oraz kolegiów prokuratur okręgowych.
Istnieje 342 prokuratur rejonowych oraz 7 ośrodków zamiejscowych prokuratur rejonowych (stan na czerwiec 2006).
Zadania prokuratury
Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Zadanie to prokuratorzy wykonują przez:
koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw, prowadzonej przez inne organy państwowe
Umundurowana (służba mundurowa) i uzbrojona formacja przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa ludzi i mienia oraz do utrzymywania bezpieczeństwa publicznego, utworzona na mocy Ustawy o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 roku. Policja podlega Ministerstwu Spraw Wewnętrznych.
Organizacja Policji
Policja składa się z następujących służb:
kryminalnej (w tym śledczej i do spraw z walką z przestępczością gospodarczą)
prewencyjnej (w tym oddziałów prewencji i pododdziałów antyterrorystycznych)
Zadania Policji
ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami godzącymi w te dobra;
ochrona bezpieczeństwa i porządku, zapewnienie spokoju w miejscach publicznych, w transporcie i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach;
wykrywanie i ściganie sprawców przestępstw i wykroczeń
działania profilaktyczne (prewencyjne) w celu ograniczenia popełniania przestępstw i wykroczeń a także wszelkim zachowaniom kryminogennym, współpraca w tym zakresie z innymi podmiotami;
kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych obowiązujących w miejscach publicznych, a także związanych z działalnością publiczną;
zarządzanie informacją kryminalną, prowadzenie baz danych Systemu Informacyjnego Schengen, DNA;
współpraca z policjami innych państw, realizacja zadań wynikających z podpisanych umów międzynarodowych i odrębnych przepisów;
nadzór nad strażami gminnymi/miejskimi oraz nad innymi specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami
Uprawnienia Policji
W ramach wykonywania swoich ustawowych obowiązków Policja wykonuje czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe.
19. Sądownictwo międzynarodowe
Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu - europejski organ sądownictwa międzynarodowego powołany w 1998 r. na miejsce Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Trybunału Praw Człowieka do kontroli przestrzegania praw człowieka. Orzeka w sprawach praw człowieka zapisanych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i protokołach dodatkowych do niej. Wbrew potocznym wyobrażeniom Trybunał nie jest organem Rady Europy, tak jak są nimi Zgromadzenie Parlamentarne, Komitet Ministrów, czy Sekretarz Generalny. Jest on wyłącznie organem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Oznacza to, że został utworzony na mocy tej konwencji oraz że to ta konwencja i dołączone do niej protokoły określają jego kompetencje i sposób funkcjonowania.
Międzynarodowy Trybunał Karny pierwszy w historii ludzkości stały sąd międzynarodowy powołany do sądzenia pojedynczych osób oskarżanych o popełnienie najcięższych zbrodni, które miały miejsce po 1 lipca 2002 roku. Siedzibą trybunału jest Haga. Powstał na podstawie Statutu Rzymskiego, wynegocjowanego i przyjętego na przełomie czerwca i lipca 1998 r. w siedzibie Organizacji ds. Wyżywienia i Rolnictwa ONZ (FAO) w Rzymie.
MTK sądzi następujące zbrodnie:
zbrodnie wojenne na podstawie: konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny (1949) wraz z protokołami dodatkowymi (1977), deklaracje haskie o zakazie używania pocisków z gazami oraz rozszerzających się lub spłaszczających w ciele ludzkim (1899), IV konwencji haskiej o zasadach wojny lądowej (1907), protokołu o zakazie używania broni chemicznej i gazowej (1925)
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości główny organ sądowy ONZ. Został utworzony w 1945. Trybunał działa według swego Statutu, który opiera się na Statucie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej i stanowi integralną część Karty Narodów Zjednoczonych. Wszyscy członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych są ipso facto stronami Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Państwo nienależące do Organizacji Narodów Zjednoczonych może przystąpić do Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości na warunkach, które w każdym przypadku ustali Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej instytucja sądownicza Unii Europejskiej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej, z siedzibą w Luksemburgu. Składa się z trzech organów sądowniczych: Trybunału Sprawiedliwości, Sądu i Sądu do spraw Służby Publicznej.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej:
kontroluje legalność aktów prawnych Unii Europejskiej
czuwa nad poszanowaniem przez państwa członkowskie obowiązków wynikających z traktatów
dokonuje obowiązującej wykładni prawa Unii Europejskiej na wniosek sądów krajowych